ішінде белгілі бір адамдар тобының кұкыктык мақсатын, тілегін

Қүқыктык құбылыстар деген кенетген, үзінді, ұйымдаспаған 
түрде  болатындығына  карамастан,  кұкықтык  психологиямен 
негізделген эмоциялық қатынас кұкыктын калыптасуында ж әне 
іске асырылуында барынша манызды рөл аткарады. Сондыктан 
кұкықтык нормативтік актілер жасау, кабылдау барысында олар- 
дын  мазмұны салт-сана, дәстүр,  наным-сенімге  кайшы  келетін 
болса, жиынтығында эмоциялық-психологиялық құқыктык си- 
пат  құрайтын  адамдардың  психологиялык  үрдістері  ж ән е 
кдсиеттерімен  санаспауға  болмайды.  Әйтпегенде  кабылданған 
нормативтік құжаттар тиімді әрекет жасай алмайды. Сондыктан 
өнделетін, кабылданатын кұқыктык нормативтік актілер тұрғын- 
дардың құқықтық психологиясының мазмұньша қайшы келмеу 
керек.
Қщықтық  идеалогия  жеке  тұлғаның,  коғамның,  әлеуметтік 
топты ң  құқыққа  деген   ұғынылған  қатынасын  білдіретін  
құқыктык  идеялардың,  теориялардың,  қағидаттардың  жүйесі. 
Құқықтық  психологияға  қарағанда  психологиялық  идеология 
кәсіпқой  құқьіқтанушылар  іске  асыратын  кұқыкты  максатты 
және тұтастай, тереңірек ұғынатын сипагга болады.  Құкыктық 
психологияда құқыктық шындыктың эмоциялық-сезімдік жақ- 
тары басым болса, қуқықтық идеология кұқыктың мәні мен маз- 
мұнын аныктауғатырысады. Құкық табиғатьш бұндай тұжырым- 
дамалық ұғынуға тырысу доқтриналарда, теорияларда, ғылыми 
зерттеулерде көрінеді.
Құқықтык  идеология  адамдардың  ұжым,  топ,  тап,  саяси 
партия,  ұлт  сияқты  үлкен  топтарының  мүддесін  білдіреді.  Ол 
үлкен топтардың биліктік катынастарға араласуыныңнегізі бола 
алады. Аталған үлкен топтардың «ойын ережесі» қщықтық идео- 
логиямен анықталады.  Осындай  құқыктық идеологияға, демок- 
ратия,  адам  мен  азаматтың  күкықтарының  үстемдігі,  әділетгі, 
ізгілікті құқыктық тәртіп сияқты жалпыадамзаттық кұндылық- 
тар  шоғырланған  қщықтық мемлекет  тұжырымдамасын  жат- 
қызуға болады.
Құқыктык сананың үшінші бөлшегі ретінде мінез-кұлықтын 
әдет, қондырма, қүндылық, багдар сиякты жактарын қарастыруға 
болады.  Мінез-қүлықтық  жинақтар  жеке  тұлғаның  қүқыктык 
құбылыстарды  кабылдауға  дайындығын,  бейімділігін,  саналы 
түрде теріс қылык не  құқыққа сай өрекет жасауға деген  ниетін 
көрсетеді. Құкыктьш мінез-құлықтықжинактар кұкықтық қон- 
дырманың жиынтығы  нақты  бір  кұкықтық  үлгілік жағдайдағы 
мінез-құлыктың тұракты кескінін жасайды.
36

Қуқықтық сананың турлврі. Әлеуметгік топтардың күкықтык 
мүраттарды, теорияларды, кағидаттарды меңгеруі және олардың 
кұкыктык мінез-кұлығы,  күкыктық шындықгы қабылдау, оған 
бейімделу кабілеттілігі бірдей болмайды. Бұдан шығатын қоры- 
тынды біреулердің теріс қьілыкка, екіншілердің кұқыкқа сәйкес 
әрекетгер жасауға бейімділігі болады. Сондыкган-кұкыктык сана 
әр  турде  көрінеді.  К.ұкықтық  сананы  түрлерге  бөлу  бірнеше 
өлшемдердің негізінде жүзеге асады.
Мысалы құқыкгык мұраттың, көзқарастың, пікірдің, ойлау- 
дың иесі  кімнің  болуына байланысты  құқықтық сананы  жеке 
(дара)  қуқықтық  сана,  топтық  және  қогамдық  қуқықтық  сана 
деп бөлуге болады.
Жеке ( дара)  қуқықтық сана жеке адамдарға, тұлғаларға тән 
және солардың құкықтық білімін, кдлыптасқан кұкыктық шын- 
дыкты  бағалауының  жиынтығын  кұрайды.  Тұлғаның  кұкықка 
катынасы егер ол белгілі бір топка, ұжымға, коғамдык козғалыс- 
ка,  саяси  партияға  араласқанда  қалыптасады.  Сондықтан  дара 
қуқықтық сана ұжымдық не коғамдық құкықгык санамен тығыз 
байланысты.  Тұлғаның  құқықтық  белсендік  деңгейі,  өзінің 
құқыктары  мен  бостандыктары  үшін  күресу  кабілеттілігі  дара 
қуқықтық сана аркыл ы көрінеді. Дара қуқықтық сананың көріну 
нысандарына  тұлғаның  өмір  сүріп  отырған  құқыктык  жүйеге 
бейімделуіне қарсы, бейтарап болуы, зандарды орындау не бұзу 
жатады.
Топтық қуқықтық сана әдетте, ұлттың, таптардың, этностар- 
дың, кесіби топтардың, қоғамдык бірлестіктердің, саясипартия- 
лардың мудделерін білдіреді.
Қогамдық  қуқықтық  сана  коғам  мүшелерінің  көпшілігі  мо- 
йындаған мұраттарды, қағидаттарды, теорияларды, тұжырымда- 
маларды  қамтиды.  Қогамдық  қуқықтық  сана  сайлау  науқанда- 
рында, дауыс беру, референдум сияқты ірі саяси құбылыстарда 
анық байкалады.
Құқықтық  шындықты  бейнелеу  терендігіне  байланысты 
құқықгық сананы турмыстық, гылыми және кәсіптік деп бөледі.
Құқыкқа,  зандылықка  қатынасты  көрсететін  турмыстық 
қуқықтьіқ ссштаптаурынның, өсектің, ауызекі әңгіменің, кеңіл- 
күйдің, әсерленушіліктің негізінде туады.  Турмыстық қуқықтық 
сана халыктың әр түрлі топтарының накты емірлерінен  қалып- 
тасады.
Кәсіптік қуқықтық сана сенімнің, дөстүрдің, таптаурынның 
негізінде заңгер-практиктерде қалыптасады. Заңгер-практиктер
37

күнделікті өмірде тікелей заңмен, күкыкпен жүмыс істеп жүрген- 
діктен,  зандарды  өндеуге,  кабылдауға  араласып  жүргендіктен, 
кәсіптік қщықтық сана кұкыктың дамуында, кұкыктың колда- 
нылуында  үлкен  рөл  аткарады.  Кәсіптік  қуқықтық  сана,  көп 
жағдайда  елдегі  зандык  практиканъ»'і барысында  калыптаскан 
дәстүрдің,  зандык білімнің сапасын Оейнелейді.
Ғылыми қщықтық сана кұкыктык саланын заңдылыктарынын 
дамуын бейнелейтін доктриналардың, теориялардың, тұжырым- 
дамалардың, көзкарастардың жүйесі. Сондыктан осы себептен, 
ғылыми  кұкыктық  сана  кұкыктык  институттар  мен  күкыктың 
тұтас даму зандылыктарын зерттейді, аныктайды.
Қщықтық сананың турпаттары.  Коғамдағы басым кұкыктық 
кондырмалар мен құндылык бағыттардын мазмұны кұкыкка де- 
ген катынастың не кұкыктық сананың дуниеге қуқықтық көзқа- 
рас ж әне  қуқықтық  немқурайдылық  сиякты  екі  тұрпатын  бөліп 
көрсетуге  мүмкіндік  береді.  Бұл  аталғандар  күқыктын  маңыз- 
дылығын,  мәнін  мойындайтын  немесе  керісінше  оны  жокка 
шығаратын,  тәмендететін  құқықтық  кұнды  кондырмалардың 
езара қарама-кайшы шектері. Олардыңортасында бірнеше ара- 
лык кұкықтык бағдарлар  болуы да  мүмкін.  Мысалы  кұкыктык 
білімнін  жетіспеуінен,  өзінің кұкықгық санасын  жоғары  баға- 
лауынан туындайтын қуқықтық қондырманың калыптаспағанды- 
ғымен сипатталатын күқыктық сананың  бір түрпаты қуқықтық 
тежеленушілікті немесе  құкықтың маңыздылығын  жоқка шы- 
ғармайтын, біраккүқықтықбілімді кылмыстык максатка пайда- 
ланатын құкықтық сананың криминалды турпатын айтуға бола- 
ды. Осындай аралык кұкыктык бағдарлардың бірі салакгык пен 
ұйымдаспағандыкқа негізделген заңға калай болса солай, үстіртін 
карайтын мінез-кұлықты көрсететін құкықтық сананын қуқық- 
тық таяздық деген тұрпатын атауға болады.
Кұкықты сыйлау, құқықтың әлеуметтік жанжалдардың бар- 
лыктүрлерін шеше алатындығына сену, зандардың талаптарын 
орындауға бейімділігі  осының барлығы  құқықтық сананың бір 
тұрпаты дуниеге қуқықтық көзқарастың мазмұны болып табыла- 
ды. Дуниеге қуқықтық  көзқарас,  адам туғанда бірге  пайда  бола- 
тын онын ажырамас құкықтарының тендігін жақтайтын табиги 
қуқық тужырымдамасынан анық байқалады.
Дуниеге қуқықтық көзқарастың құқықтық сананың тұрпаты 
ретінде  пайда  болуы  сословиялық  бөлінуді  жокка  шығарып, 
адамдардың субъективті кұкықгары мен соттык кепілдіктерінің, 
формальды  тендігі  кағидатын  бекіткен  азаматтық  қоғамның
І8

калыптасуымен тығыз байланысты. Дүниеге қщықтық көзқарас 
батыс елдеріндегі күкыктык мемлекеттің, күкыктық мәдениетгің, 
азаматтардың зан талаптарын бұлжытпай орындау сезімдерінің 
калыптасуына үлкен ықпал жасады.
Экономикалық,  саяси,  мөдени  және  үйымдастырушылык 
нақты  жағдайлардан  озып,  құқыктың  коғамдағы  ролін  ерекше 
өрлендіруге тырысу  кұкықтық сананың  қүқықтық  идеализм  не 
қүқықтықромантизм сияқты тұрпаттарын тудыруы мүмкін. Бүл 
тұрпаттардың ерекшелігі қоғамдағы қылмыс, сыбайлас жемкор- 
лық, соғыс т.б. сиякты жағымсыз құбылыстар мен әділетсіздік- 
терді  тек  кана  құқыктың,  заңның  күшімен дұрыстауға  болады 
деген астамшылык пікірлер қалыптастыруы мүмкін.
Кұкық  пен  заңның  коғамдағы  орнын  жокка  шығаратын 
кұқықгык сананың барынша келеңсіз тұрпатының бірі қүқықтық 
немқүрайлық.  Кұкыққа, заңға деген бұндай келеңсіз катынастар, 
пікірлер,  адам  мен  азаматтың  кұкыктары  мен  бостандыктары 
идеясының кажеттілігі мен құны болмаған коғамда пайда бола- 
ды. Кұкыктык караңғылық, құқықтуралы карапайым білімдердің 
болмауы  қүқықтық немқүрайлықтың таралуына  себепші  бола- 
ды. Күқықтық немқүрайлықтың психологиялык жақгары барын- 
ша  маңызды.  Оның мәні  кұкыктың, заңның коғамдағы атқара- 
тын міндеттеріне, олардың бұқара халықтың тағдырына барын- 
ша  өзгерістер  әкеле  алатын  қабілетіне  сенбегендіктен,  күнде- 
лікті өмірде адамдар қалыптасқан құқықтық нормаларды айна- 
лып өтуге тырысып жатады.
Қүқықтықмәдениет: үгымы, қүрылымы,міндеттері. «Мәдени- 
еі> термині ғылыми айналысқа көптен бері енгеніне қарамастан 
оның мазмұнының накты, дәл бір баламасының болмауына бай- 
ланысты, түсіндірудің бірнеше жолдары сакталған. «Мәдениет» 
термині латынның соіеге — егу, өндеу, өсіру деген сияқты мағы- 
на беретін сөзінен пайда болған. Тек XVIII ғасырда шіамәдениет 
термині адамның мәнерін, үлгісін, окығандығын сипаттауға қол- 
даныла бастады. Әуелгі баста мәдениетті деп ақсүйектерді сана- 
ған.  Кейін  келе  бұндай  түсінік  жойылды.  Біртіндеп  мәдениет 
белгілі бір әлеуметтік топка ортақсенім, құндылык және олар- 
дың көріну нысаны ретінде калыптаса бастады. Аталған құрал- 
дардың көмегімен мәдениеттәжірибені, адамдардың мінез-құлы- 
ғын тәртіптендіреді.  Сонымен  бірге  мәдениет  мінез-құлықтың 
коғамдық пайдалы не қоғамға зиян жақтарын реттейді.
39

Мәдениетті адамзат жасаған материалды ж әне рухани жетіс- 
тіктермен шектеуге болмайды. Мәдениет адамның іс-әрекетінен 
көрінетін  коғамдык  өмірдің  даму  дең гей ін ,  даму  сапасын 
бейнелейді. Адамдардыңбірігіп, өркениетті өмірсүруі, олардың 
коғамда  калыптаскан  жалпы  ережелердің  негізінде  өзара  іс- 
кимыл жасауын, мадениетті калыптастыратын белгілі бір мүрат- 
тар  мен  кұндылықтарға  жакын  болуын  талап  етеді.  Осындай 
жалпыға міндетгі ережелердің өмір с үру нысаньшың бірі — қуқық. 
Ал қуқықтық мәдениет жалпы мәдениеттің бір көрінісі.
Құқыктык сана, ойлау мәнері, кұндылықтар жүйесі, қоғамда 
қалыптаскан  мінез-күлық  стандарты  арқыльі  көріне  отырып, 
қщықтық мәдениет  күкыктық  шындықгың  даму  деңгейін  си- 
патгайды. Сондықган тұрғындардың салыстырмалы түрдегі жо- 
ғары  кұқыктық мәдениеті,  мемлекетгік қызметкерлердің, лауа- 
зымды  адамдардың  кәсіби  мәдениеті,  құқықтық  қана  емес  со- 
нымен  бірге  әлеуметтік,  демократиялық,  зиялы  мемлекеттің 
қалыптасуына тікелей ықпал етеді.
Отандық кұкьіктануда қуқықтық мәдениеттің тар және  кен 
түсініктері калыптасқан. Кең түсінігінде кұкыктык мәдениет бар- 
лық құкықтық құбылыстар мен  институттарды,  заңнамаларды, 
заң  мекемелерін,  мемлекеттің  құқықтык  қызметтерін,  азамат- 
тардың  құкыктық  мінез-құлығын,  қүқықтық сананы  қамтиды. 
Сөйтіп кұқықтық мәдениет құкықтық жүйемен теңестіріледі.
Тар түсінігінде қүқықтық мәдениет құқықтық өмірдің сапа- 
сын  негіздейтін  құқықтык іс-әрекеттің деңгейін,  бағытын,  ны- 
санын, тәсшдерін сипатгаумен байланысты.  Сондыктан мемле- 
кеттік билік органдарының құқыктық әрекетін және азаматгар- 
дың құкықтык мінез-қүлығының сапасын сипаттау үшін қүқық- 
тық мәдениетті тар  мағынасында қолдануға болады.
Сонымен коғамнын қүқықтық мәдениеті дегеніміз құкықтық
шындықтың даму деңгейінен, кұқыктык нормативтік актілердің
сапасынан,  адамдардың  қүқықтары  мен  бостандыктарының,
олардың кұқыктык белсенділігі дөрежесінен көрінетін кұқыктык 
өмірдің сапалы қалпы.
Қүқықтық сана қоғам мен тұлғалардың құқыққа деген қаты- 
насын көрсететін  идеялардын,  көзкарастардың, теориялардың, 
бағдарлардың  жиынтығы болса, қүқықтық мәдениет тұлғаның, 
заң мекемелерінің іс-әрекетінен  көрінетін  кұқыктык күбылыс- 
тарға деген пайдалы катынастыңтүрпаты. Сондыктан қүқықтық 
санага  карағанда  қүқықтық  мәдениет  барынша  кең  ұғым. 
Қүқықтық мәдениет  аткару  билігі  мен  лауазымды  адамдардың
40

кызметінің  негізінде  жаткан  күкыктық  білімнің,  сот  әділдігі, 
кұкыктық бағдарлардың деңгейлерін сипаттайды.
Түлганың  қуқықпіық  белсенділігі  қщықшық  мәдениештің  ең 
жогаргы  деңгейі.  Тұлғанын  құкықтық белсенділігі  оның  занды 
сыйлау, мойындау секілді мінез-кұлығынан ғана емес, сонымен 
бірге,  күкыкгы  іске асыру  және кұкықтык реттеу саласындағы 
адамның белсенді шығармашылык іс-кимылынан да көрінеді.
Қщықтық мәдениеттің қүрылымы пайдалы құқықтық мінез- 
кұлықтың (іс-кимылдың) әр түрлі қүрамдарының өзара байла- 
нысы. Кщықтықмәдениеттің қурылымын шартты түрде мынан- 
дай  үш  топтамага  бөлуге  болады:  1)  танымдық (гносеология- 
лык);  2)  құндылық-бағдарлық;  3)  іс-әрекеттілік  (мінез-құлық- 
тык).
Танымдық топтама адамдардың құқыктық акпараттылығын, 
құқыктык білім дәрежесін, занды білуін камтиды. Тұлғаны заң- 
дықдайындау оның құкықгы сыйлау сезімін қалыптастыратын 
эмоцияға, сезімдерге, таптаурындарға негізделеді.
Күндылық-багдарлық  топтаманы  құқықтық  белсенділіктің 
бағытын аныкгайтын, құқықтық акпаратты пайдалы кабылдап, 
соның  негізінде  қалыптасқан  қатынасқа  сай  іс-кимыл  жасауға 
бейімділігін аныкгайтын мінез-кұлыктың жекелік құрылымына 
ауысатын құкықгык қондырмалар, құқықтық құндылық бағдар- 
лар құрайды. Заң талаптарын сақтауға және орындауға мойын- 
сұну, әділ соттылықты  сыйлау, өз кұқығын  қорғау мақсатында 
сотка арыздануға дайындығы осының барлығы аталған деңгейдегі 
кұкыктык мәдениеттің көрінісі.
Іс-әрекеттілік  (мінез-қулықтық)  топтамага  субъективті 
құқыктарды  және занды  міндеттерді сактауға, орындауға және 
пайдалануға  бағытталған  кұқыктық  мінез-құлыктың  тұрақты 
нысаны жатады. Іс-әрекеттілік (мінез-қүлықтык) топтамадагы 
кұқыктык мәдениеттің  ең жоғарғы  көрінісі  өр түрлі дауларды, 
келіспеушілікті  шешуде  заңға  кайшы  құралдарды,  күш  колда- 
нуды  пайдалануды  болдырмайтын  құкыққа  сәйкес  нысандағы 
ұғынылған мінез-кұлыктық реакциядағы қщықтық белсенділік.
Кұқыктық мәдениеттің кемелдігі кұкықтың қоғам өміріндегі 
орны мен рөлін аныктайтын реттегіш көрсеткііи ретінде көрінеді. 
Егер құқыктық мөдениет әр түрлі бөлшектерден тұратын тұтас- 
тыкгы білдірмегенде, ол құкыктык шындыкка үлкен ыкпал жа- 
сауға кабілетгі бола алмайды.
Кщықтық мәдениет коғамдык сананын, мөдениеттің құрам- 
дас бір бөлігі  бола отырып өлеуметгік өмірде бірнеше  қызмет- 
тер аткдрады.
41

Кұкыктык  мәдениеттің  танымдык,  қызметі  негізінде  өзара 
кұкықтык катынастарға баратын тұрғындарда мемлекет, кұкық, 
азаматтык коғам туралы түсініктердің қалыптасуынан көрінеді.
Кұкыктык мәдениеттің реттеушһік қызметі жеке тұлғалар 
мен  әлеуметтік  топтарға  коғамдык  пайдалы  мінез-құлыктың, 
олардын  әлеуметтік  максаттары  мен  мұраттарын  біріктіруді 
белгілеу  аркылы  коғамның  тұракты  қызмет  етуін  қамтамасыз
етуінен көрінеді.
Өзінің  субъективтік  құқықтарын  ж әне  занды  міндеттерін
корғау мен сақгауды тиіщ і пайдалануы үшін қоғамдыктәжірибе 
мен мәдениетгі кел ер ұрпакка беруді қамтамасыз ету қабілеттіл і гі 
құқықтык сананың қуқықтық әлеуметтену қызметін білдіреді.
Қалыптаскан  елестетудің,  мұраттардын,  кағидаттардың 
негізінде жеке тұлғалардың құкыктык кұбылыстаіэға деген қаты- 
насын  білдіруі  арқылы  құқықтык  сананың  багалау  қызметі 
көрінеді. Бұндай қатынас тұлғаның мінез-күлығынан, іс-кимы- 
лынан және өзінің құқык жөніндегі білімінің негізінде өмір сүріп 
отырған кұқыкты, занды,  зандылықгы, кұқықтықтәртіпті баға-
лауынан көрінеді.
Кұкықгық сананың балжам жасау қызметі құқыктық жүйе- 
нің,  заңнамалардың,  зандык  практиканын  дамуының  мүмкін 
болатын бағытын болжай алу, қүкыктыкөзекті мақсаттарға жет- 
кізетін кұралдарды анықтай алатын қабілеттілігінен байқалады. 
Осының  барысында  азаматтардың  құкықтық  бағдарлар  жүйе- 
сіндегі болуға тиісті өзгерістердің пайда болуын тежейтін не бол- 
маса тездететін құралдарды негіздеу манызды рөл атқарады.
Қщықтық мәдениеттің түрлері. Кұқыктык мөдениет бірнеше 
өлшемдердің негізінде көптеген түрлерге бөлінеді. Мысалы оның 
иелеріне байланысты кұкықтык мәдениет қогамның, әлеуметтік 
топтың  ж ән е  ж еке  тулгалардың  қуқықтық  мәдениеті  деп
бөлінеді.
Тулганың қуқықтық мәдениеті құқыкты тереңбілуінен, оның 
кұндылығын  ұғынуынан,  заңнамапардағы  өскелең өзгерістерді 
қабылдауға  деген  дайындығынан,  құкыкты  пайдалануға  деген 
іштей  қажеттілігі  мен  икемділігінен  көрінеді.  Белгілі  бір 
әлеуметгік топтың мүшесі бола отырып түлға сол топтың өзіндік 
шағын  кұкыктық  мәдениетін  кұрайтын  күкықтық  құндылык 
бағдарларының ыкпалын кабылдайды. Өзіндік шағын құкыктык 
мәдениеттін жалпы коғамдық кұкыктык мөдениетке ұласуы ха- 
лыктың  көпшілігі  мойындаған,  кабылдаған  қундылықтардың
көмегімен іске асады.
42

Қогамның қуқықтық мәдениеті субъективті кұқықтар мен бос- 
тандыктардын  кепілдігінен,  азаматтардың  кұкықтық  белсен- 
ділігінен, соттык әділеттілікті сыйлаудан, зандардыңталаптарын 
сақтау мен орындауға бейімділігінен, заңнамаларды жетілдірілу, 
лауазымды  адамдардын кұкык нормаларын  сақтауға сенімінен 
және  кұкыктык саналылығынын денгейлерінен,  кұкык корғау 
органдары  кызметінің  тиімділігінен,  заңдылык-пен  құқықтык
төртіптің деңгейлерінен  көрінеді.

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: