С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға
- Бұл бет үшін навигация:
- (Мақал);
- (Ғ.Мұстафин).
- (Ғ.Мүсірепов).
- (С.Мұқанов).
| көрмес адам деген мәндерде қолданылған. Атау септіктің бұндай қызметі мен мәні оны басқа септік түрлерімен категориялық форма ретінде қатар қоюға негіз болады. Ал атау септік тұлғасының басқа тұлғалармен әсіресе зат есімнің түбір тұлғасымен (бұл – зат есімнің басқа түрлену формаларына негіз болатын тұлға) сырттай ұқсас келуі оларды бір екен деп қарауға негіз бола алмайды. Бұлар – грамматикалық омонимдер: зат есімнің түбір тұлғасы грамматикалық форма емес, мағынасы түбірдің мәнімен, жалпы грамматикалық (лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатын) мағынамен байланысты болса, атау септігі – грамматикалық форма (нөлдік форма), оның мағынасы категориялық грамматикалық мағына. Осы екеуіне сырттай ұқсас үшінші бір форма – зат есімнің 3-жақ жіктік жалғауында тұрған формасы. Бұл – зат есімнің түбір тұлғасы да емес, атау септік тұлғасы да емес, категориялық мағынаны білдіретін (3-жақ субъектінің кім екенін, қандай қасиеті бар екенін білдіретін) өзіне тән грамматикалық қызметі бар (сөйлемнің баяндауышы) 3-жақ жіктік жалғаудың нөлдік формасы, өйткені бұл – тіркес грамматикалық (жіктелу я жіктік) мағынаны білдіретін жүйенің жақтық жағынан бір-біріне қайшы келетін (мысалы, бірінші мен екінші, бірінші мен үшінші, екінші мен үшінші жақтары) бір түрі.
Баяндауыш қызметінде тұйық етістік қолданылғанда, ол жіктелу жүйесінен тіпті алшақтап кетеді, өйткені үшінші жақта тұрған тұйық етістік (мысалы, міндетіміз – жақсы оқу яғни ол - жақсы оқу сияқты) предикат ретінде белгілі бір шарттылықпеи түсінілсе де, оның (тұйық етістік түрінің) предикат қызметінде бірінші және екінші жақтарда жұмсалуы мағыналық (семантикалық), тұлғалық (формалық) жағынан да қазақ тілі нормасына сай емес: мен үйрену-мін, келу-мін, сен үйрену-сің, келу-сің т.б. болып айтылмайды. Тұйық етістік сондықтан да етістік түрлерінің (тұлғаларының) ішінде жіктелмейтін (бірақ есімдерше түрленетін, көптелетін, септелетін, тәуелденетін және мағынасы жағынан қимыл, іс-әрекеттің атын, атауын білдіретін) ерекше түрі деп аталады. Демек, семантикалық, грамматикалық сипаты жағынан тұйық етістік жіктелмейтін тұлға болса, баяндауыш қызметінде 3-жақ жіктік жалғаудың нөлдік формасы мәнінде тұрады. Дәл осындай шарттылық сипат жатыс септік тұлғасындағы зат есімдер (көмекші есімдер) баяндауыш қызметінде жұмсалғанда да байқалады: жау жоқ деме, (ол) жар астында, бөрі жоқ деме, (ол) бөрік астында (Мақал); бас жарылса, (ол) бөрік ішінде, қол сынса, (ол) жең ішінде (Мақал); қызым үйде, қылығы түзде (Мақал) т.б. Тіпті кейде негізгі ережеге қайшы келетін (әдетте, мысалы, одағай сөйлем мүшесі болмайды) бірлі-жарым фактілер, (мысалы, Уһ – одағай деген-де, уһ – бастауыш болып тұр,) кездесіп отыруы тілдің жүйелік сипатын жоққа шығармайды. Сөйтіп, баяндауыш қызметіндегі сөз әрдайым жіктеліп жұмсалады, 3-жақта арнайы жіктік жалғауының болмауы оның нөлдік формасы болып табылады. Әдетте көсемше тұлғалары (-а, -е, -й, және -ып, -іп, -п) мен бұйрық райдың 3-жағында ғана арнайы жіктік жалғауы болады. Тек бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып келгенде ғана, ол баяндауыш кейбір тиянақсыз формада тұрғанда (мысалы, -а, -е,-й, -ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі көсемше формалары, есімше формаларына шылаулар мен шылау сөздер тіркескен немесе жатыс, шығыс септік түрлерінде, (мысалы, -ған, -кезде, -ған сайын, -ғанда, -ғаннан бері т.б.) жіктік жалғау жоқ, өйткені ол тұлға үш жаққа да оның жақтық мәні бастауыштан ғана көрінеді. Мысалы, мен келгенде, сен жас едің; ол келген-нен бері, күн ашылмай қойды; мен келе алмай, сен келіп қойып жүрме т.б. алғашқы бағыныңқы сөйлем баяндауыштарын жіктеп көрейік: Мен келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сен келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сіз келгенде, келгеннен бері, келе алмай Ол келгенде, келгеннен бері, келе алмай Біз келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сендер келгенде, келгеннен бері, келе алмай Сіздер келгенде, келгеннен бері, келе алмай Олар келгенде, келгеннен бері, келе алмай Бұның себебі неде? Кейбір етістік тұлғаларының есімше, көсемше, тұйық етістік жіктелмей-ақ (бұл жерде нөльдік форма емес) баяндауыш қызметін атқара беруі жіктік жалғауы баяндауыштық форма деген қағидаға нұқсан келтіре алмайды, өйткені бұл сияқты етістіктен болған баяндауыштың жіктелмей қолданылуы әдеттегі жағдай емес, атап айтқанда, аяқталмай тұрған (сабақтас құрмаластың бағыныңқы) сөйлемде ғана кездеседі. Демек, бұл ерекшелік ондай тұлғаның тиянақсыздық, бітпегендіктің сипаты мен байланысты бағыныңқы сөйлемде болатындығы байқалады. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштары етістіктің көсемше, шартты рай тұлғалары мен есімше тұлғаларына кейбір жалғау (жатыс, шығыс, көмектес, барыс), жұрнақ (мысалы, -дықтан) үстеліп немесе оған септеулік шылаулар тіркескен түрінен болады. Атап айтсақ: көсемше -а, -е, -й, және -ып, -іп -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі, кейде болымсыз түрде -майынша, -мейінше, шартты рай -са, -се (қарсылықты бағыныңқыда оған қоса да, де шылауы болады), сондай-ақ есімше тұлғалары 1) жатыс септігінде (-ғанда, -генде, -қанда, -кенде, басталғанда, келгенде), 2) көмектес септігінде (-ғанмен, -генмен, -қанмен, -кенмен, келгенмен, барғанмен), 3) белгілі бір жұрнақтар үстеліп, а) -ғандай, -гендей, -қандай, -кендей (келгендей, барғандай), ә) -ғанша, -генше, -қанша, -кенше (келгенше, барғанша), б) -ғандықтан, -гендіктен, -қандықтан, -кендіктен (келгендіктен, барғандықтан), в) -ысымен, -ісімен, -сымен, -сімен (бастал-ысымен, кел-ісімен), г) болымсыз етістік тұлғасына -стан, -стен (келместен, бармастан); 4) есімше тұлғасына соң, кезде, шақта, уақытта, сайын сияқты шылау сөздер тіркеседі; барған кезде (соң); 5) барыс септік тұлғалы есімшеге дейін, шейін шылауы тіркеседі; барғанға дейін (шейін); 6) шығыс септік тұлғалы есімшеге кейін, соң, бері, бурын тәрізді септеулік шылаулар тіркеседі; келгеннен бері (соң, бұрын) т.б. және тұйық етістікке тіркескен үшін шылауы: келу үшін т.б. (ҚТГ,П,150 -165). Қазақ тілінде сөйлемдердің бір-бірімен сабақтаса байланысы яғни құрмалас сөйлем құрамына енген жай сөйлемдердің бірі екіншісіне бағынып қолданылуы, бағыныңқылық қатынас баяндауыш тұлғалары арқылы, бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштары жоғарыда көрсетілгендей тұлғалардан тұру негізінде болады. Орыс тіліндегі сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыратын бағыныңқы жалғаулықтар (подчинительные союзы) қазақ тілінде жоқ, егер деген бір ғана сөз олардың қызметін толық өтей алмайды. Сондықтан да жалғаулықсыз құрмалас орыс тілінде сабақтасқа да, салаласқа да жатпайды, өйткені жай сөйлемдерді орыс тілінде сабақтастыратын бағыныңқы жалғаулықтар болса, салаластыратын да тең дәрежелі байланыстыратын жалғаулықтар (сочинительные союзы). Қазақ тілінде жалғаулықтар тең дәрежелі сөздерді я сөйлемдерді ғана байланыстырады, жалғаулықсыз құрмалас салаласта да, сабақтаста да бөлек-бөлек бар. Бағыныңқы сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада жұмсалуын осындай сипаттар арқылы түсіндіруге болады, басқаша жағдайда яғни бағыныңқы сөйлем баяндауышы тиянақсыз тұлғада келмесе, қазақ тілінде сабақтас құрмалас сөйлем болмаған да болар еді. „Тіліміздің қазіргі даму сатысында көсемшелер – етістіктің ең бір тиянақсыз түрі. Бұлар құрмалас сөйлемнің өздері баяндауыш болып келген бөлшегін оның екінші бөлшегіне бағындыра, соған тәуелді ете байланыстырады да, ол бөлшектердің бірлікте, тұтастықта болуын қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір компоненттің баяндауышы көсемшеден болған құрмалас сөйлемдерде жай сөйлемдерді бір-біріне қарым-қатынасқа келтіретін қосымша тәсілдердің, формалардың керегі болмайды. Өйткені ондай функцияны жай сөйлем баяндауышы болып келген көсемше етістік формасының өзі-ақ атқарады. Сөйтіп, көсемшелер әрі баяндауыштық, әрі сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыратын дәнекерлік қызмет атқарады. Мұндай қызметте көсемшенің қай-қай түрі болса да қолданылады" (ҚТГ,П,152). „Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру үшін есімшелер де көсемшелер сияқты құрмалас сөйлемнің бағыныңқы жай сөйлемнің баяндауышы функциясында қолданылады. Бірақ есімшелер мен көсемшелердің жай сөйлемдерді құрмаластыру жолы бірдей емес. Егер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып тұрған көсемшелер басқа бір қосымша тәсілдердің, формалардың көмегінсіз-ақ жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясын да тікелей өзі атқаратын болса, есімшелерде бұл қасиет жоқ. Олар атау тұлғада бағыныңқы жай сөйлемнің баяндауышы да бола алмайды, жай сөйлемдерді құрмаластыра да алмайды. Есімшелер жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында қолданылғанда, әр алуан тұлғалық құбылыстарға ұшырап, тиянақсыз формаларда айтылады"(ҚТГ,П,156). Айта кету керек, өткен шақ (-ып, -іп, -п) көсемше формасы да, ауыспалы шақ (осы шақ - келер шақ: -а, -е, -й) көсемше формасы да жалпы тиянақсыз тұлға деп саналып жүргенмен, жіктеліп келгенде, көсемше формасына тиянақты сипат бітіп, жай сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып, сөйлемді аяқтап тиянақтап, бітіріп тұрады. Мысалы, Көп кешікпей біз де қайтып ораламыз (Ғ.Мүстафин). Бір күні ел көшкенде, қыр астында ойнап жүріп, екеуі жұртта қалып қойыпты... Асан айқай салып жылай бастайды (ЫАлтынсарин). Осы сөйлемдердегі баяндауыш құрамындағы қайтып ораламыз, (қалып) қойыпты, (жылай) бастайды көсемше тұлғалы етістіктер жіктеліп қолданбаса, сөйлем аяқталмас еді, тиянақты да болмас еді: (қайтып) орала, (қалып) қойып, (жылай) бастай, ал бұларды 1 және 3-жақ жіктік жалғаулары сөйлемді тиянақты етіп отыр. Ал есімше тұлғасы - тиянақты форма. Ол бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болу үшін, жоғарыда көрсетілгендей, тиянақсыз формада тұру қажет болады. Сондай тиянақсыз форманың бірі – шартты рай тұлғасы. Шартты рай жіктелсе де, онда тиянақтылық сипаты болмайды, сондықтан да болса керек – шартты рай тұлғасынан болған бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы жіктеліп қолданылады, ол - өткен шақ тұлғасы сияқты ерекше тұлғамен, жіктік жалғаудың мүжілген түрімен жіктеледі. Майысса да сынбайтын болат па десем, морт кетер шойын екен ғой (Ғ.Мұстафин). Көрмесем де, көрсем де, Көңілім сенен айырылмас (Абай). Қысым көрсеңдер, осында келіңдер (С. Сейфуллин). Бұл тойға Ақан келсе, шығар үн де соныкі (Ғ.Мүсірепов). Сен болыс болмасаң, Базаралы келер ме еді? (М.Әуезов). Егер он бес мыңдай кісі жиналса, бірінші кезектің жер қазу жұмысын осы екі айда бітіріп кетуі мүмкін. (С.Мұқанов). Бұл мысалдардағы 1-жақта (мен) десем, көрмесем, көрсем, 2-жақта (сен) болыс болмасаң, (сендер) қысым көрсеңдер, 3-жақта (ол) келсе, жиналса деген шартты рай тұлғалы етістіктер (бағыныңқы) сөйлемнің баяндауышы болып, жіктеліп келсе де, тиянақсыз, аяқталмаған форма болып тұр. Осының өзінен шартты рай тұлғасы мен көсемше тұлғасының тиянақсыздық, баяндауыш қызметінде аяқталмағандық сипаты бірдей, біркелкі емес екенін байқаймыз, көсемше тұлғасы жіктелсе, тиянақты сипатқа ие болады. Ал есімше тұлғасы – жеке тұрғанның өзінде-ақ тиянақты форма. Сондықтан есімше бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарғанда, тиянақсыз формада (жатыс, көмектес, -дықтан т.б.) немесе шылау сөздермен тіркесіп жұмсалады, ал көсемше тұлғасы жіктелмей қолданылады, шартты рай тұлғасы жіктелсе де, тиянақсыз сипатта бола береді. Көсемше тұлғасының осындай ерекшелік қасиеті оның басқа да кейбір қолданыстарынан, әсіресе, бірыңғай мүшелердің, көбіне бірыңғай баяндауыштардың, қолдануларынан байқалады, яғни көсемше формалы етістік түрленбей-ақ (көбіне жіктелмей-ақ) етістіктің басқа тұлғаларымен, мысалы, есімше, жедел өткен шақ тұлғалы сөздермен бірыңғай мүше болып сөйлем ішінде қолданыла береді. Балтабек пен Асқар киініп, шығып кетті (С.Мұқанов). Ауыл жігіттері сәлем беріп, алдынан шығып, атын ұстап, аттан түсіріп алды, құрдай жорғалап, есік ашып енгізіп, күтіп жатыр (С.Сейфуллин). Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады (Мақал). Ол ауылға жаздың басында келіп, күзде ғана кеткен. Берілген мысалдардағы көсемше киініп деген тұлғалы етістік шығып кетті деген жедел өткен шақ тұлғалы сөзбен, сәлем беріп, алдынан шығып, ұстап, аттан түсіріп алып, құрдай жорғалап, енгізіп дегендер (бұрынғы өткен шақ мәнінде) осы шақтағы күтіп жатыр дегенмен, ұшып (тағы да өткен шақ) деген қонады дегенмен (ауыспалы осы шақ), келіп деген кеткен дегенмен бірыңғай баяңдауыш болып қолданылған. Көсемше тұлғалы етістіктің бұндай қызметі оте ерте заманнан бері келе жатқан бірден-бір қызмет деуге болады. (ҚТГ,ІІ,151—152). Сөйтіп, кейбір етістік тұлғаларының баяндауыш қызметінің өзінде жіктелмей қолданылуының сондай ерекшеліктері бар екен. Жалпы алғанда, жіктік жалғау төрт түрлі болып жалғанады: 1.Есім сөздер, есімше тұдғасы мен қалып етістіктері: отыр, тұр, жатыр, жүр. 2.Көсемшенің –а,-е,-й, -ып,-іп, -п тұлғасы. Жедел өткен шақ (-ды,-ді) пен шартты рай (-са,-се) тұлғалары. 4.Бұйрық райда жіктелу. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|