С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға
- Бұл бет үшін навигация:
- Ортақ тәуелдеу үлгісі
- (Ы.А. -ҚҚТ 55-56)
- (И. -ҚӘТД, 123-130).
- (Қ. - ГУЯ6 173).
Оңаша тәуелдеу үлгісі
Ортақ тәуелдеуде керісінше бір я бірнеше зат біреу емес, бірнеше (көп) затқа (адамға) тәуелді болып келеді, яғни ие болатын зат (адам) көп болады, сондықтан ол (ілік септіктегі сөз) тек көптік тұлғада мәнде тұрады да, иеленетін (тәуелденетін) зат біреу немссе бірнешеу болуы мүмкін, сондықтан ол (тәуелдік жалғауындағы сөз) жекеше де, көпше де тұлғада тұра береді. Сөйтіп, көп (бірнеше затқа (адамға) ортақ болып отырады. Ортақ тәуелдеу үлгісі
Бұнда жақтық қатынас тәуелдік жалғау формасы арқылы беріліп, ол алғашқы, ілік септігіндегі сөздің семантикасымен байланысады. Соның нәтижесінде тәуелділік, иелік, меншіктілік мағына, қатынас ілік септігіндегі сөз айтылмай-ақ, тәуелдік жалғаулы сөздің өзі-ақ қолданылуынан да көрініп тұр: кітабымды алдым дегенде, кітаптың сөйлеуші 1-жаққа қатысты яғни менің кітабым екені, кітабы стол үстінде жатыр дегенде 3-жаққа қатысты оның кітабы екені белгілі. Қазіргі қазақ тілінде ілік септігіндегі сөз біздің, сіздің, өзіміздің деген есімдіктер болғанда, кейде екінші сөздегі тәуелдік жалғауы түсіп те қолданылады: біздің үй, сіздің ауыл, өзіміздің жігіттер. Әрине, бұлардың біздің үйіміз, сіздің ауылыңыз, өзіміздің жігіттеріміз деген нұсқалары да қолданылып отырады. Тәуелдік жалғаудың 3-жағында түсіп қалуы тек ауыз әдебиеті нұсқаларында, жырларда, жыраулар шығармаларында кездесіп қалады: Базарбайдың Төлеген (Төлеген-і емес, Қобыландының Тайбурыл) (Тайбурыл-ы) емес, 3-жақ тәуелдік жалғау тұлғасының түсіп қалып қолданылуы орта ғасырлық жазба нұсқалар тілінде де (мысалы, М. Қашғаридың сөздігінде, Ю. Баласағұнның „Құтадғу білік" дастанында) кішнің иш, кимниң тавар түрінде кездесіп отырады. Тәуелдік жалғаулы сөз әдетте ілік септігіндегі сөзбен матаса байланысып қолданылады, өйткені тәуелдік жалғауы, бір жағынан, өзінен бұрынғы сөздің ілік септік тұлғасында (кейде жасырын түрде) тұруын талап етсе, екінші жағынан, тәуелдік жалғауы және жақтық ерекшелігі негізінде ілік септікті сөздің семантикасымен бір жақты байланысып тұрады, ал ілік септігі өзі жалғанған сөзді анықталушыға бағындыра байланыстырып, оның (анықталушы сөздің) тәуелдік жалғауында тұруын талап етеді. Тәуелдік жалғаулы сөз бен ілік септік жалғаулы сөздің грамматикалық байланыс ерекшеліктері мен мәні, үш жақта байланыс сипаты схемалық түрде және байланысу типтерінің басқа түрлерімен салыстырмалы түрде септік жалғауларының грамматикалық және көлемдік түрлеріне байланысты талданып, толық беріледі. Кейбір сөздердің құрамында тәуелдік жалғау өз мәнінен айрылып қалғандығын көреміз. Сыйлау, еркелету, кішірейту мәнінде қолданылатын, не сондай қосымшалардың құрамында кездесетін кейбір тұлғалар тарихи жағынан тәуелдік жалғау болған деген пікір бар: көке-м, жарығ-ым, Қож-еке-й, апа-сы-ау, әке-сі-ау, т.б. Бірақ бұлар қазір тәуелдік жалғау деп түсінілмейді. Сондай-ақ, „өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-бірте алыстай-алыстай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның көрсеткіші (формасы) болу қабілетінен де біржолата айрылып, тек солардың қалдық-сілімтігі ретінде ғана сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсалып жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағидаға айғақ бола алады. Мысалы, осы күні, сол күні, осы жолы, сол жолы, бұл жолы, бір күні, ертеңгі күні, кешегі күні, күні кеше, күні бүгін, күні ертең, күндердің бір күні, күндіз-түні деген сияқты қалыптасқан күрделі сөздерді оның бер жағында, бұлардың бәрі де үстеу сөз табына ауысқан, сондай-ақ дара қалпында да және күрделі қалыптарында да тәуелдіктің үшініші жағында көнеленіп қалған қай-сы, қайсы-сы, бәрі, бәрі-сі, бәр-бәрісі, ең азы, ең көбі сияқты сөздерді алсақ, олардың қай-қайсысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағынасынан да, қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздердің бөлінбейтін бөлшегі сияқтанып кеткен үшінші жағының қосымшасын көреміз" (Ы.А. -ҚҚТ 55-56) - деген пікірге қайшы пікір де жоқ емес. Бұл қосымша әдеттегі тәуелдік жалғауы беретін тәуелділік-меншіктілік мағынаны білдірмеуі және оның үстіне ілік септік жалғаулы сөзбен де байланысып тұрмайтыны, мағынасы жағынан жатыс септік тұлғасымен синонимдес болып, мезгілдік мәнді білдіруі негізінде тәуелдік жалғау көрсеткіші емес, үстеу тудыратын қосымша деп көрсетіледі де, әрі, әдейі, арнайы, үнемі, ұдайы, кері, тағы деген тәрізді сөздердің соңындағы және көне түркі тіліндегі көсемше үстеулерін тудыратын йіті, алы, тегі т.б. сөз құрамындағы -ы, -і тұлғаларымен төркіндес деп анықталады. (И. -ҚӘТД, 123-130). Меншіктілік мағынаны білдіретін -нікі, -дікі, -тікі, қосымшасы қазақ тілінде сингармонизм заңына бағынбайды, жуан дауысты нұсқалары жоқ. Тарихи тұрғыдан бұл қосымша (-ның), -нің, (-дың), -дің, (-тың), -тің деген ілік септігімен -кі жұрнағынан қатыстық мағынаға байланысты болса керек.Түркологияда осы қосымшалы сөздерді сын есімнің қатарына жатқызу тәжірибесі де бар (Қ. - ГУЯ6 173). Бұл тұлғалы сөз өзі меншіктелетін сөзден кейін тұрып, өзі соның грамматикалық предикаты қызметін атқарып, демек, меншіктелетін сөз оның грамматикалық субъектісі болып, атрибуттық қатынаста емес, субъектілік-предикаттық қатынаста қиысады, сөйтіп, осы шақтық мәнде жұмсалады. Әңгіме өткен шақ я келер шақ жайында болса, оған сол шақты білдіретін тұлғада көмекші етістік тіркеседі: кітап менікі (еді, болған, болар). Көбінесе бұлай байланысып қолданылған сөздер арасына сөз салмай жұмсалады, яғни басқа сөздермен көп байланысқа түсе бермейді, тек кейде олармен мезгілдік, мекендік мағынаны білдіретін сөздер байланысқа түсуі мүмкін: кітап үйде сенікі болғанмен, сыныпта біздікі; үстемдік кеше сенікі болса, бүгін үстемдік жарлынікі т.б. Егер бұл қосымшалы сөз сөйлемде басқа да тұлғада қолданылып, предикат қызметінен ауысса, меншіктілікпен бірге тәуелділікті де білдіріп, екі сөздің де орнына жүреді: Әсеттікіне келдік - Әсеттің үйіне келдік. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|