С. М. Казакстан Республикасындагы элеуметпк

алынатын  салыктардьщ  келемш  азайту;  жергипьгп  елдщ  азаматтык  кукыктарын  шектемеу;  орыс 
отаршылдарына  карсы  курескен,  согыска  катыскан  адамдарды  жазадан  босату;  туткынга  тускен  ел 
коргаушы турю журтыньщ азаматтарын азат ету, туткыннан босату; туткынга тускен, абактыга жабылган. 
кугын-сурпнге ушырап жер айдалган ел коргаушы эскерлерд1 туган жерш е кайтару; дши-агарту орында- 
рын, мешгперд1, медреселердц касиегп кесенелерд1 киратпау секщщ манызды тадаптар едк
Сонда  ¥лы  император  агзам  Молда  Кошыктьщ  айткан  епшш-тшектершщ  бэрш   канагаттандыруга 
уэде беред1 де, орнынан турып, Молда Кошыктьщ колын алады. Сол мезетте патша кецсесшщ кызметкер- 
jiepi  Молда  Кошыктьщ  иыгына  алтын  жшпен  Tirmren  зерлi  шапан  жабады.  Мундай  боларын  кутпеген 
Молда Кошык императорга, оньщ жубайына ез! арнайы экелген тарту-таралгыларын усынады.  Бул сый- 
курметке  дэн  риза  болган  II  Александр  Молда  К°шыкты  кушагына  алады  да,  Турюстан  аймагынын 
генерал-губернаторы фон Кауфманга карап:
-I енерал-губернатор жолдас! Курметп Молда Кошык мырзага кандай сый-сияпат жасаймыз?-дейдг 
Турк1стан  елкеандеп  кушреп  к у и т   «жарты  патша»  атанган  генерал-губернатор  мына  ойламаган 
жерде  болган  тосын  кошеметке  тандангандай  сынай  танытып,  анырып  турып  калады.  II  Александр 
орнына  барып  отырады  да,  салтанатты  конакасына  катыскан  белгш!  cypercuire  осы  марапат  KopiHicri 
портрег турище шугыл эз!рлеущ тапсырады.
- 
Ертен  мен  Молда  Кошык датканы  кайта  кабылдаймын,  сол  кезде дайын  болсын.  Ол  портретп  оз 
колыммен колтанба жазып, мер басып, Молда Кошык мырзага сыйга тартамын, - дейдк
\лы император келеа Kyui айтканын булжытпай орындайды. Сол тарихи сурет ауыл аксакалдарынын 
аитуынша,  кызылдардьщ  Keuieri  Кенес  еюметш  орнаткан  Казан  тенкер1сше  дейш  сакталып  келген. 
Даткалардьщ Петербургка барган осы атышулы сапарын белгш каламгер Мырзахан Ахмет 
0 3
inin «Когам 
Kaciperi» атгы шыгармасыцца накгьшы деректсрге суйене баяндайды.
Датканьщ  талап-тшепнен  кешн  Ресей  Императоры  Александр  EKiHmi  1866  жылы  орыс  эскерилер1 
«Ташкент  арыстаны»  деп  атаган  отаршьш  генерал  М.Г.  Черняевп  Kepi  шакырып  алып,  онык  орнына 
езшщ ж иет , орыс эскерш щ  Бас  штабы жанындагы  Эскери-гылыми  комитет  Myuieci,  генерал-лейтенант 
Д.И.  Романовскийщ  ж1бередг  Ал,  буган  реююген  М.Г.  Черняев патшага карсы  оппозициялык козгалыс- 
тарга  косылып,  кейшнен  Белоруссиянын  Могилев  облысьшдагы  езш щ  туып-ескен  Тубышка селосында 
1890 жылы жумбак жагдайда кайтыс болады.  «Ташкентп алганы  ушш » деген жазуы бар rayhap кылыш- 
пен  марапатгалган  генералдьщ  ем1рден  ерте  озуына  оньщ  Турюстан  елкесшде  жаркырап  кершген 
«тендесаз ерл1ктершен» кешнп эскери кызмет жолынын курт кулдырап темендеп 
Keryi 
эсер еткеш аиык. 
Муны  сол  тустагы  халыкаралык  шиелешстщ  ушыгуына, 
scipece, 
Орта  Азияны  мекендейтш  жергинкп 
халыкгардьщ жаппай  наразылык керсеткен толкуларьжын  кебейе 
Tycyi 
мен  агылшындардын Турюстан 
журтыньщ ж ерiне  кызыгуына  байланысты  1866  жылы  наурызда  Черняевтщ  Kepi  кайтарьшганын,  онын 
орнына бедедщ генерал, api патшаныц туысы Романовскийдщ тагайындалуын Ресей эскери мурагаттары- 
ньщ кужаттары дэлелейдК  Бул дерекп онтуепктщ эйгин шайырларыньщ 6ipi, халык батыры  Мэделщожа 
Жуснжожаулы да Сырдария облысыныц эскери губернаторы Головачезка барганда, айткан мына еленш- 
де растайды:
Тамдыга К,азалыдан отряд mycmi,
Eh i may б '\
р 'ткендей болды Kyuirni.
Ак, патшаныц ж иет князь келт,
Exiэскер 6ip-6ipme жолыгысты...,
 -дейд1 акын. («Турюстан уэлаяты» газету 25 шшде,  1875 жыл). 
Петербург  сапарында  айтылган  жайтгардын  барлыгьжа  Майлыкожа  акын  арнайы  назар  аударган. 
Олардын  эркайсысын  жеке-дара  дэр1птеп,  кальщ  журтка  таныстырып  отырган.  Айталык,  акынньщ 
«Даткалардьщ  Пет1рбор барганы»  атты толгау-елещнде жогарыдагы  келт1ршген тарихи  окигага  ерекше 
мэн  берш п, алдымен  Молда Кошык датканьщ абырой-бедел! айрыкша аталады.  Бул  жайында  «Егемен 
Казакстанда» жарык корген (20.11.2010 ж.) «Датка» атты макаламызда жазылган болатын.
Калай  дегенде  де даткалардьщ  Петерборга  барганы  Турюстан  елкеа  халыктарыныц тарихында  аса 
жогары мэш бар тарихи окига ретшде саналып, тел тарихымыздагы  улкен 6ip сушспеншшкпен, ерекше 
штипатпен  аталатын  Ty6i  6ip  турю  ел  жадында  ошпестей  i3  калдырган  сапар  болды.  Бул  жайтты 
Майлыкожа:
Крлына бал устаган бармацтарым,
Душпанга цоргасындай салмацтарыц.
Аман барып, есен цайт падышадан,
Айдынды апаштагы сацлацтарым.
Артында жарыщанныц цапмастарым,
Тацда атты жалгыз к,ара салмастарым.
Жузщд1 таск,а салдыц сынбагайсыц,
Наркескен аспанани алмастарым, -
 деп билердщ даткалармен коштасарда айткан сез1 ретшде береди 
----------------------- ------------------  107  ___________________________________ __________________
— Абай атындагы КазУПУ-Hiii Хабаршысы, «Элеуметпик жэне саяси гылымдар» сериясы, №  
1
(
41
) 2013 ж .

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(41), 2013 г.
Ал, Майлы акыннын жанадан табылган жогарыда агалган «Молда Кошыктьщ асында айтканы» атгы 
жырында да осы жайтка ол кайта токталып еткенш керем1з:
Кыргызда Бэйтт, цазсщта Кудайберген,
Экшге сез ceimedi ыцгай жерден.
Кара цазан, сары бала цамын айтып,
Молда Кошьщ ж урт арызын сурай берген.
Отаршыл  генерал  М.Г.  Черняев  эскерлершщ  Ташкентке  шабуылы  тусындагы  апасапыран  кезенде 
Молда  Кршыктьщ  Турюстан  халыктарынын басшылары  - Муса  Мухаммед би,  ишан  Эб1п  Касымхан, 
Эюмкожа  ишан  казы-кэлан, тере  Кожа  агзам, дулат Тертбайлармен  6ipre  Самарканга,  Бухара  SMipiHe 
барганы  Турюстан  генерал-губернаторлыгы  кенсесжщ  кызметкер1  Ахмет  Кенесариннщ  1889  жылы 
Ташкентге шыккан «Кенесары жэне Сыздык султан» атты енбепнде ек! жерде аталады. Eaairi6ip деректе 
Ташкенттщ Бас казны (казы-кэлан) Эюмкожа, ишан Эбш Касымхан, кыргыз Гусфендуз магзум жэне ка- 
зактардан - шанышкылы Молда Кошык, дулат Тертбай датка т.б. барганы айтылады. Ал М.Эбдэюмулы- 
нын «Естемес би»  романында бул жешнде де жэне  1863  жылы  Бухара SMipi  Музаффарга шанышкылы 
Молда Кошык датка, кыпшак Мыцбай датка, жаныс Естемес би yuieyi Турюстан журты атынан елшйнк 
максатпен барганы,  эскери  кемек сураганы,  бауырлас халыктарды береке-б1рл1кке,  ырысты  ынтымакка 
шакырганы келт1ршедг Муньщ бэр1 тарихи шындыкка непзделген мурагат деректерк
Аталган жайтгардан Молда Кошык датканьщ эскери колбасшылыгына коса, оньщ сарабдап саясаткер- 
л1пн, эбден ысылган енсел1 елин екещцпн тани тусем1з. Данкгы датканьщ Батырбасылык, ержурек курес- 
керлш касиетгер1 6i3 макала барысында келт1рген енбектерден белек, академик Н.Н. Веселовский жазып 
алган «1853-1865  жылдары Туркютан елкесше Ресей эскершщ жасаган баскыншылыгы» атты  Кзлыбай 
акын  Мэмбетулыньщ  (Курамалыктьщ)  орыс  эскерлершщ  шапкыншылыгын  жыр  еткен  дастанында, 
Майлыкожа  акынньщ  «Алладан  пайгамбарга  келген  аят»,  «Каранын  erri  хандары»,  «Дагкалардын 
Петсрбор  барганы»,  «Куйрыгын  айдаЬардыц  кайдан  бастын?»,  «Колыма  кагазбенен  алдым  калам», 
«Майлыкожа акынньщ даткаларды  мактау  сезЬ,  «Молда  К°шык датканьщ  асында айтканы»,  «Кошык 
датканьщ  бапасы  Нарбеют  жоктаганы»  «Мэдел1  Кожаньщ  кенинн  сурап  айтканы»  атгы  жырларында 
кеншен 
KepiHic 
тапкан.
Ka3ipri кунп казак жазушыларыньщтарихи-этнофафиялык шыгармапарында Молда Кошык датканын 
газиз 
eciMi 
ел жаксыпарынын катарында жш аталады. Мэселен, белгии жазушы Мамытбек Калдыбайдыц 
халкымыздьщ  ка11арман  улы  Бауыржан  Момышулы  тураты  жазган  ютабындагы  «Ер  КаРаман>>  атгы 
дереют энпмесшде де Молда Кошык датка туралы 6ipa3 мэл1метгер 6epLniri, онын аткарган тарихи  мэш 
жогары игшетт icrepi аталады.
Ал, Шымкентпк катамгер Б.Турмагамбетовтщ «Кектерек сазындагы алпыс уй» атгы этнографиялык 
энпмесшде Ташкент  тубшдеп Кектерек ауылында Наргел байдын бапасы Сарыбай болыстын Турюстан 
журтыньщ генерал-губернаторы  мен Шымкент оязын конак еткенде, оган  мьщбасылардьщ, сол ещрдщ 
аткамшерлершщ шакырылганы  айтылады.  Сондагы салтанатгы баскосуда  Ресейдщ эскери басшылары- 
мен 6ipre  казактан - Молда  Кошык мьщбасы, Келестен баягы Турсын ханнын урпагы, катаган Эстбек 
мырза езбектен НэЫрхан, Гулам кари бастаган отыз шакты жаксы-жайсандар болганы сез ет1ледь
Турк1стан  елкесшщ  тарихын  зертгеп  журген  галымдар,  тарих  гылымдарыньщ  докторы
С.Сайфумэл
1
кованын «Орталык Азиядагы Сырдария, Закаспий облыстарыньщ казак тургындары: саяси- 
экономикалык аспектшер»),  тарих  гылымдарыньщ докторы  А.Махаеваньщ  «Тойшыбек  би  жэне  онын 
заманы»,  зан гылымдарыньщ докторы,  профессор  Э.Стамкулулы,  белгьш  эдебиетин-галым,  филология 
гылымдарынын докторы, профессор Ж.Дэдебаевтьщ «Атьщнан айналайын Эулиеата», тарих гылымдары- 
ныц  кандидаты  З.Жандарбековтщ  «Зар  заманньщ 
6 ip  
акыны  -  Майлыкожа»,  Мекембай  Омарулынын 
«Шанышкылы  шеж1ресЬ>,  Момбек  Эбдэюмулыныц  «Караман  каракшы»,  филология  гылымдарынын 
кандидаты,  доцент  С.0м1рзаков  пен  М.Миразовтыц  «Шанышкылы  Мьщбай  кэл»  атты  енбектершде 
Молда Кошык датканьщ эз 
e c iM i, 
ардакты аты ыстык ыкыласпен еске алынады.
Буларга  коса  патшалык  Ресейдщ  эскери  тарихшысы,  генерал-лейтенант  М.А.Терентьевтщ  «Орта 
Азияны  жаулап  алу  тарихы»  (1906  ж.)  атты  уш  томдык  келемд1  енбепнщ  жанадан  кайта  басылган 
нускасынан да ел1\тдщ Кокандык дэу1рше байланысты кептеген купия деректер, кунды магпметгермен 
6ipre  Батырбасы  туралы  да  анык  айгактар  келттрЬтетшш  ангарам ыз.  Бул  мацызды  енбектш  танымап 
кинорежиссер  Сергей  Эз1мов,  Ултгык  ютапхана  директоры  Гулниса  Бапабекова,  мунайшы  инженер- 
геолог  Баптабек  Куандыков,  тарих  гылымдарынын докторы,  академик  Болат  Кемеков,  КР  Президент! 
сыйлыгыныц  werepi,  белг1гн  баспагер-каламгер  Мереке  Кулкеновтщ  бастамашылдыгымен  шыкканын 
алгыс сез1ммен атаганымыз жен.
Майлыкожа 
акыннын 
шыгармашылыгын  e.wip  бойы  зертгеп-зерделеген  эдебиетин-галым, 
--------- -------------------------  
1 0 8
----------------------------------

филология  гы лымдарыньщ   кандидаты  Э а л х а н   Оспанулы  даткаларды н  Петербург сапарыпдагы 
Молда  1\ошыктыц ересен  ержуректынгш, кайсар  кай раткерл тн:  « О р т а   А зия  ел-журтыныц  сезш 
устай барган бул адамдардыц патш а сарайындагы  кабылдауда елдщ елдйпн корсететш  халыктык 
салт-дэстурлердщ, ш аруаш ы л ы к  калыптьщ, устанган днпнщ  кысым  кермеу! турасындагы тшек- 
талаптарын  кысылмай-кымгырылмай  айгга  битген  М олда  К ош ы к   халы к  камы н  ойлаган  журт 
жокшысы  санаты нда 
K o p in e  
алган...»,  -   деп  ж огары   багалайды.  3eprreymi  тужырымы  орынды. 
вйткеш, Молда Кошык жастайынан ез ем1ршщ басты елшем1 етш, елш-жерш ш ексв суюд1, оган калткы- 
сыз  кызмет етуд1,  кажет болса сол жолда жанын  пида етущ  максат еткен.  Оган онын  медресе б т р е рд е  
устаз апдындагы  емтиханда  куран  сурелерш  окыган  сон,  жасаган тшек-батасыньщ мазмуны дэлел  бола 
алады:  « Я   Алла!  Тилауатул  куран,  салауатул  иман»,  -   деп  алакан  жайып:  Окыган  дуга  кабыл  бон. 
Алламызга жеткейсщ. Дугамнан  келген бар сауап,  Мухаммедке нур сепкейсщ.  Алланы  6ip деп таныган, 
Tonipre  дара  табынган,  Барша  мусылманга  дарысын.  Алакан  жайган  кауымга,  Нуры  жаусын  иемшн. 
Молда Кошык атанып,  Epin кетп суйепм. Осы ат маган бак болсын, Карсы шапкандар ж ок болсын.  Му- 
сылман данкы дуршдеп,  EcrireH  халкым  шат болсын.  У а, T9HipiM жараткан,  Батамды  осы  кабыл  ет,  Ха- 
з!репм эркез жастарга, Lthm шырагын жагып ет. Ею  дунием1зд1 абат ет, Ж уретпзд1 жалын ет. Аллага бас­
ты иешк, Халыкты эркез суйешк. Кызмет етешк ел yuiin, Жолымызды жарык ет. Эумин, АллаЬу экбар!».
Бул  бата-тшек азан  шакырып  койган  «Кожык»  аты  (устазыньщ езгертш  айтуымен)  Молда  Кошыкка 
айналган  шэюрттщ елше берген  сертшдей. халкынын алдында кабылдаган антындай эсерге капдырады. 
0лен  жолдарымен  бершген  сырлы  сездерден  болашагынан  мол  ум 
it
 
кутпретш  кайсар  да  кажырлы 
азаматгын, ез Отанын, туган елш суйген газиз жаннын бшк акыл-парасатын байкаймыз.
Муны «Естемес би» романындагы «...ел аман, журт тыныш, бейбгг заман болса екен деп тун уйкысын 
терт  бел 
in 
журген 
TyciHiri 
мол,  кен  журекп 
Kici» 
ретвде  суреттелетш  керкем  бейнеа  айкындай 
тускендей.
Шыгармада  онын  дала  казактарынын  жайын  ойлап,  катты  аландайтыны,  6ip  жерде  казак  батыры 
немесе бш Коканга карсы шыгыпты дссе, куанып капатыны, 6ip казак даткасы, болмаса бш ел пршдн десе, 
кайгырып, камыгатыны, колынан келсе Телеби сиякты Ташкентп казак иетпне етюзпс1 келепж баянда- 
лады.  Муны  онын  ю-эрекеттерй  кимылдары  да  ангарткандай.  Айталык.  «Майлыкожанын  даткаларды 
мактау сезй> жырындагы:
Мусытанныц квп edi,
Куганы менен цаищыны.
Артьщ edi багасы - 
Батырлардыц мэшнург 
Кара цазан сыпайы 
К,ацлы менен Шанышкылы.
Молда К,ошыц датца edi,
Шаныищылыныц бастыгы.
К,ырыц сан барак; Тэшкеннщ 
Жау болып келмей гиамасы.
Атын айтса цазацтыц
Айбынушы edi к;аласы,
 -  деген жолдар жогарыда айтылган ойымызды беюте туседг 
Бул  жайтгарды  орыстардын ресми дерсккездер] де дэлелдейдг  «Туркестанские  ведомости»  газепшн 
1883 жылгы  8 карашадагы № 44 санында:  «Бурынгы жагдайларга Караганда Ташкент пен  Курамада (уез­
де - Б.С.) eKi халык - казактар мен сарттар эркашан кактыгысын отырды. Анагурлым еркениетп элемент- 
тер - сарттар  ку,  эркашан  рухани денгеш  жагынан  басымдау едг  Алайда,  куш-куаты жагынан  казактар 
устем болды.  вйткеш,  олардын жагында  казак дапасынан  келген  курама елш  курайтын  кел1мсек-мрме- 
лер-жуздер, каракаппактар, кыргыздар т.б. болды... Мунда казактар басым Tycin отырды. Ташкентп бас- 
карудьщ бил iri Молда Кошык деген 6ip казактын колында едк..», -  деп жазады макала авторы Н.Ульянов.
Макалада  Ташкент  каласынын  как ортасын  жарып  агатын  Дархан  арык  атгы  езеннщ  сол  жылдары 
«Кошык арык»  аталганы  айтылады.  Бул  арыкты  Молда  Кошыктын уйымдастыруымен  сол  жерд1  мекен 
еткен  шанышкылы  Дархан  елшщ  адамдары  казганын,  онын  бупнгс  дешн  «Дархан  арык»  аталуы 
дэлелдейдк
Ал орыс тарихшысы  А.И.  Добросмыслов та  1912  жылы  шыккан  «Ташкент в  прошлом  и  настоящем: 
исторический  очерк»  атгы  ютабында  1868  жылгы  уйымдастыру  комиссиясынын  уйгаруы  бойынша 
Ташкент  каласы  аумагы  Закарык  пен  Шыршык  озенш щ   агысынан  Койлыкка  дешнп  аралыкта,  он 
жагынан Куркщдек арыктан Бозсу бойьищагы  Каратебе сайына дейш, Закарык пен Канлы елшщ басшы- 
сы  Кудабай бидщ ел1  орналаскан  Керегетас сайына,  Шанышкылы  6ni  Молда  Кошыктын  Шалта сайына 
дейш белплегешн атайды.
Абай атындагы К,аз¥ПУ-нщ Хабар шысы,  «Элеуметпйк ж эне саяси гылымдар» сериясы, №1(41) 2013 ж .

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(41), 2013 г.
Кейшнен  1870  жылдары  осынау 
6 ip  
тайпа  едш  бастап  апарып, 
Ka3ipri 
Сарыагаш  шипажайы  турган 
Дархан елд1  мекенше орналастырган  Молда  Кошык датка екенш тарихи  шыгармалардан  окып,  кенекез 
кариялардан талай еспгенб1з. Муны  аталган  газеттеп жарияланымдар да дэлелдеп отыр. Ал, 
6 ip  
жарым 
гасырдан астам уакыттан 
6epi 
жер астынан тынбай аткылап  шыгып жаткан  шипалы су сол замандардан 
бар. Ол суды кие тугкан жергшйсп’ ел ауыддьщ коне зиратыньщ атын (Майлыкожа жырларында б1рнеше 
рет атапатын) «Ыссы ата» деп атап кеткен. Бул - Молда Кошык датка мен онын агайын-туыс, урпактары 
жерленген байыргы 
KacHerri 
эулие, кастерл|‘ мекен. Кейде осынын бэрше мэн бере отырып 
Караганда, 
6ip 
атанын  балаларын  -  Ташкентпн  дэл  орталыгын  жайлаган  Дархан  ауылын  сонау  жылдары  ез!  бастап 
апарып, Келес бойына коныстандыруын датканьщ аскан кеменгерл1п, шеказ керегеадпп дерсщ.
Майлыкожа акыннын жацадан табьшган елендержен  мэшКур  шайырдьщ дарынды датка отбасымен, 
бала-шагаларымен жакын  араласканын байкауга болады. Олай дейпжмЬ, датканьщ асында айткан елен 
жолдарында Майлы  акын  Молда  Кошыктьщ 
Сарымсак; (К#дияр хсашыц  Ташкентпй билеген Сарымсак, 
деген агасыныц атымен к,ошан),
Нарбек, Тогызбай,  Жолшыбек (
Петербург сапарына жолга шык^анда 
дуниеге келген),
 Жолдас, Усенкул,  Кад|рк.ул атты жет1 утыньщ, Айтымбет,  Ахмет (датканьщ тунгышы - 
Сарымсактын улдары), Эбд!рахман (датканьщ сюнил баласы Нарбект1н улы) атгы  немерелершщ аттарын 
жеке-жеке атап, олардын экелершщ зруагына арнап ас берген нистгерше кабыл болсын айтады.
Датцаныц артыц edi берекес/,
 
.
Ko.neudi ак булттай келецкеЫ.
Ат шаптырган Сарыисац, Нарбек батыр,
Датканьщ цутты болсын мерекесй 
Аттарыцды атамай, квцЬ толмас,
Датк,адай ер Дарханга б!нэ болмас.
Окец/здщ жиыны %утты болсын,
Тогызбай мен Жолшыбек, мырза Жолдас, 
-
 дейд1 Майлыкожа.
Осынау узак толгау-жырда Байзак, Сыпатай, Кудабай,  Куралбай, Сапак,  Мусабек,  Коныс, Турлыбек, 
Аскаркожа, Кудайберген, Батырбек, Канай, Касымбек, Тертбай, Шокай секций тагы баска казак елкесш- 
деп,  сондай-ак барша Турюстан  журтындагы (кыргыз  Бэйпк т.т.)  ел  бастаган  кереген  косемдердщ, сез 
бастаган би-шешендердщ, кол бастаган баЬадур батырлардьщ ес1мдер1 аталады:
Кожада Ащар, жандарда Сапак edi,
Мусабектг батыр деп атап edi,
Азбен ж урт, топ жиган дэу Сыпатай,
Молда Кошык; солардыц татары edi.
Кырьщмыц лэшкер ешкшмен тескен жоц,
Кырык; сан Барак Тэшкенмен mipecKen жох;.
Уагында элдецалай озып edi,
Мундай ешкш ерлжпен курескен жоц.
Жыр-толгау уз1ндкпндеп атгары аталган адамдардын кай-кайсы да казак тарихынан, халык жадынан, 
ел есшен ерекше орын алган тарихи тулгалар.
Толгау 
еленде 
Майлы акын Батырбасы, оньщ отбасы гана емес, буюл елдщ кундел1кт1 турмыс-т1ршшь 
пнен,  олардын  ем1р  сурген  кезежнен,  былайша  айтканда,  тугае  6ip  дэу1рдщ  жай-жапсарынан,  букш 
когамдык-саяси 0м1рд1Н тарихи-элеуметпк жагдайынан мэл1мет беретин керем1з. Бул акын шыгармашы- 
лыгыньщ езше тэн  ерекшеличн,  алган  такырыптарынын 03eicrLniriH  танытады,  api  онын халыктык  мэш 
мен  елдйс  сипатын  ангартады.  Осылайша,  Молда  Кошыктьщ  кайраткерл1пн  дэр1птеу  аркылы  мэш hyp 
акын даткага жауЬар жырлардан урпактан-урпакка, гасырдан-гасырга жететш мэцгинк ескертюш орнатгы 
дей аламыз.
Жетюу  генерал-губернаторы  Г.А.  Колпаковскийдщ  жергипюп  жогары  бигпк  екшдерше:  «...атак- 
данктан да журдайсыздар. Былайша айтканда, атгарыныз мукым елге белгш емес. Ал, жанагы 
ci3 
айткан 
Кенесары, жок, оны айтпай-ак кояйын, 
Ka3ipri 
Байзак, Дауыл, Тэшкендеп Молда Кошык, Сыр бойындагы 
Жанкожа  батыр,  Арыстагы  Мусабек  сиякты  басбузарлардын  еЫмдер'|  кугий  ¥лы  жузге,  Аркага,  TinTi, 
Омбы, Орынбор сиякты 
6i3fliH 
улкен калалардагы 
ipi 
лауазымды юалерге дейж белгш. Булар гой, бул 
in- 
mi репнде белгЫ. Ал Ыздер, жаксы аттарынызбен, ип  icTepiHi36eH неге букш журтка белгш болмайсыз- 
дар!» - деп ашына сейлеужен аталган апаш курескерлер1 патшалык Ресейдщ ресми-эскери басшыларын 
кешрдегше кадалган суйектей эбден  мазасын  кашырганын,  кешнплердщ олардай емес жасык болганын 
бишредь
Соган 
Караганда, 
Молда  К0ШЫК  датка  -  Орта  Азия  хазыктарыныц 
ею 
мьщ  жылдык  тарихындагы 
Исатай, Дэу1т, Кенесары, Сыздык тере, Есет, Жанкожа, Тойшыбек, Сураншы, Сыпатай,  Мусабек батыр- 
лар секицп, солармен катар аталатын кастерл1 еамдердщ 6ipi, аса бшк ултаралык саяси денгейге кетерш-
_ ------------------------------------   110  --------------------------------------

ген тарихи дара тулга екенш танытады.  Муны  мурагат мэл1меттер1, халык ауыз  эдебиеп  муралары, сол 
дэуфдеп  халык  акындарынын  жыр-дастандары,  ел  арасындагы  тарихи  аныз-энпмелер,  бупнп  кунп 
коркем эдеоиет туындылары тайга танба баскандай дэлелдейш.
Тушн
Макалада XIX гасырда ем ip сурген, Ресей отаршылдары мен Хиуа, Кокан хандыктарына карсы курескен Молда 
Кошык датка Токбаиулыньщ саяси дуниетанымы карастырылады.
Резюме
данной статье рассматриваются политическое мировоззрение Муллы Кошык датка Токбайулы, который высту­
пал против Российских колонизаторов и Хивинских, Кокандских ханов.
Summary
J
“
'e Mullah^ 0Shr k'S POli,iCal ° Utl00k the Tat ofTokba>'ula wh0 opposed the Russian colonialists and Khivan, 
Kokandsky khans is considered
— '~ ай ать±ндагы К,аз¥ПУ-нщ Хабар шысы, «длеуметпт жэне саяси гылымдар» сериясы, №1(41)2013 ж .

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(41), 2013 г.
ПОЗДРАВЛЯЕМ С ЮБИЛЕЕМ
КАЗАК ХАЛКЫНЫЦ K0PHEKTIFАЛЫМ КЫЗЫ
Соцгы кезде кептеген казак кыздары Казакстан гылымынын дамуына ез улестерш косуда. Солардын 
6ipi парасатты устаз, элеуметтану гылымдарынын докторы, профессор. Казакстан педагогикалык гылым- 
дар  Академиясынын  академии,  Казакстан  агарту  саласыньщ  узд1п  Тыныштык  Жумодшкызы 
Калдыбаеванын eMip жолын айтуга болады. Онын балалык, жастык шагы мен eMip жолы еткен мынжыл- 
дыкгын  сонау  40-50  жылдарындагы  Отан  согысы  жэне  одан  кешнп  жылдардагы  когамдык  ортадагы 
TipminiK шындыкгарымен астасып жатыр.
1ыныштык Жумэдшкызы 3Keci  майданга атганып  кеткен сон уш айдан сон,  1943  жылы  14 кантарда 
K33ipri Шыгыс Казакстан облысынын Табагатай (бурынгы Семей облысы) ауданынын Максим  Горький 
ужымшары аумагында, Долангара тауынын баурайында eMipre келген. Жсгп  айлык болып туган бананы 
эжеа Дэмежен, Тыныиггыкгын улкен экеа Жумажаннын тымагына салып асырап, адам катарына коскан 
екен.  0Keci,  Жумажаннын жалгыз  баласы  Жумэдш  майданнан  кайтпады,  жаумен  согыска  KipicKeHHCH 
кейш отбасына жолдаган eKi хаты гана колга rain, кейш ол  «хабарсыз  кеткендер» катарына ендт  «Мен 
экеммен yiiiiHiui сыныпта окып жургешмде туамде гана жуздеепм. Еуропа улпсшдеп езшщ бойына шак, 
жарасып турган жолакгы  коныр TycTi  костюм  киген, орта бойпы, буйра шаш,  кара торы Жумэдш менщ 
карсы алдымда маган мешрлене карап турды» деп еске алады ол.  Майданга дешнп eMipinae ол жинакы 
журетш, ез уакытындагы сауатты, ужымдык шаруашылык басшылыгында болган азамат екен. Экеден уш 
бала  — 1 ыныштык  жэне  онын  агалары  Слэмбай,  Доу1рбек  калады.  Б1ркатар  aKeci  согыстан  кайтпаган 
балалар тагдырымен салыстырганда немсрелер бакытына орай, олардын улкен 3Keci Бакы улы Жумажан 
1957 жылга дейш жандарында болган. Ол eHip аумагы курмет туты п. кад1рлейтш, «Жуке аксакал» аталып 

жүктеу/скачать 4,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: