С. М. Казакстан Республикасындагы элеуметпк

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(411 2(Ш  г^
деп  есептедк  Ассассиндер  ел!м  мен  азаптауды  унатгы.  Олардын  .с-эрекеттер.  каз.рп  Д'ни  ^ Н к е Стерге 
уксайды  [12,  р  12].  Ассасиндердщ  кесем!  Хасан  ибн  Саббах  дши  сауатгы  адам  болган.  Алайда.  шын 
дЫнен ауыткып, непзЫз дани эк ст р е м и ст  идеялары аркылы осы уйымды курган. Ол езш щ  
на гашиш 
ecipTKiciH 
ш екирш, олардын дши экстремист.к саналарын калыптастырып, одан кеи.н оларды 
дани террорлык акт1пер жасауга багытгап отырган. Осы  орайда айта кетепн жэит -  каз.рп дши терроршы- 
лар мен экстремистер де дши эк ст рем и ст , террорлык актшерда жузеге асырудан бурын опиум,  гашиш 
наша сиякгь. е ар т к ш к  жэне баска да адам психикась.на зиян затгарды пайдаланатын эд.стерд. колдануы
Э° ЛБ у н Г ?  кун! дши экстремизмнщ халыкаралык сипат алганы акикат. Сол себепти онымен курес аясында 
мемлекетгер халыкаралык ынть.макгастык кагидатгарь.нь.н кушше суйен.п айкь.ндалган ти.ст.  .с-зрекст- 
терда жузеге асырады, ягни мундай ынтымактастык кажетп халыкаралык шартгардын жэне халыкар 
уйымдардьщ  кызмеггершщ  шенбершде ж урпзш ед .  Сонымен  катар,  дши  экстремизммен  куресудщ  ю- 
шараларын жузеге ась.ру  кезжде халыкаралык жэне  мемлекетпк децгейде адам  кукыкгары  мен  оосга  - 
дыктары сакгалмай, кептеген  кукык бузушылыктар орын алып жататындыгы анык.  Кеиб.р мешекеттер- 
дщ кайсы 6ip дши э к ст р е м и ст  уйымдарды колдайтындыгы оз алдына белгин. М.не, осыган оаиланыиъ 
халыкаралык-кукыкгык  жауапкершийк  мэселелер!  де  туындайды.  ©з  кезег.нде  жалпы  адам  *¥ W
 
мен  бостандыктарын  халыкаралык-кукыктык  коргау  халыкаралык  гуманитарлык  кукык  нормалары 
непзвде  халыкаралык  мемлекетаралык уйымдардьщ  жэне  халыкаралык  ук.мегпк  емес  уиымдарынын 
куз1реттер1 шенбершде 1ске асырылады. «Дши экстремизм» мен оган етене жакын тероризмнщ алдыналу 
жэне олармен куресудщ тшмд1 жолдарып айшыктап  жузеге асыру халыкаралык кукык ж уиесн.н  неп  i  ,
Lueuiyuji функцияларынын 6ipi болып табылады.
1963  жылдын  14  кыркуйепнде Токио  каласында  кабылданган  эуе  кемелер.нщ бортында  жасапатын 
кылмыс  пен баска да эрекеггер туралы  Конвенциянын  1-нп бабыньщ  l-mi тармагында  «кылмыс болып 
табылатын не табылмайтын, тек эуе кемеЫнде болган тулгаларга немесе мулпстерге немесе эуе кау.п  д 
rine KavinTtniK тудыруга багытталган актшер кылмыс болып табылады» деп бектлген.  Алайда,  онвс. - 
цияньщ мэтшшде  «терроризм»  немесе  «дши экстремизм» терминдер1  колданылмайды, олардын орнына 
«актшер» сез!  басшылыкка  алынады.  Ол  TyciHiicri де, себеб! бул терминдерд.н аныктамалары  сол  кезде
калыптаскан халыкаралык кукык шенбершде бейтаныс еда. 
L.vn(.r
Ал  1970 жылдын  16 желтоксанында Гаага каласында  эуе  кемелер.н зансыз басып  алуга  карсь  \р 
туралы  Конвенция  кабылданды.  Бул  халыкаралык  актшщ  мэтшшде  де  «актшер»  соз.  колданылады. 
Конвенциянын зерттеу1мвге кагыстылыгы сонда, онын мазмунында халыкаралык ш арт.ар жасау тэж.ри- 
беанде тунгыш per ататмыш кылмыстын курамына терроризмнщ непзп мынандаи элементгер. енг .з.лдь 
1) коркыту, 
2 ) 
зорлыкпен 
K a y in  
тугызу. Бул луралы конвенциянын  1-ш. бабында накгы жазылган.Осыла 
б
1
ггпндеп  болса д а  терроризмнщ кейб.р  элементгер.  халыкаралык-кукыктык тургыдан  таныла бас  ад  . 
Бул кукыктык нормалардынбсктлгсш  эбден дурыс кадам, себеб! ондай зансыз акплерд.н тек кана эуеде
гана емес, сонымен катар жерде де болуы мумкш екенд т ескершдк
Карастырылган конвенциялардын мэтшдершде «дши терроризм» жэне «дши экстремизм» терминд  р 
колданьшмаганымен, оларды бшдаретш  камтитын «актшер» бектлда.  Бул  ез кезегшдеэуе кемелер. мен 
эуежайларда террористер  мен  дши  экстремистер  кылмыстарды жасаган  ж ок  дегенд.  о.лд.рмсид.,  б.рак 
неНзЫен Зансы з  акгшермен  куресу  орьш  алгакьш  керсегед!.  Демек,  будан  ез  кезегшде  « р а л ь  
лацкеепкке уласуга сергйн беретш кубьшыстармен емес, тек онын салдарымен гана курес 
жург.31ЛД1 
дс
тушн жасауга болады. 
.  . 
.  .
Халыкаралык терроризмд!  каржыландыру  - халыкаралык бейо.тш.л.к  пен  кукыктык  гэрт.пт.  бузуга
багытталган кылмыстардьщ 6ipi екеш акикат. Т1келей айтылмаса да бул кужат дани экстремист.к агымд -
гы уйымдарды каржыландыруга жол бермеу урдасше ез ыкпалын типзбей коимаиды.
->001 
жылдын 
15 маусым кун! Шанхай Ынтымактасть.гы Уйымы аясында терроризм, сепаратизм жэне
экстремизммен  куресу' туралы  конвенциям  муше  мемлекетгер  ез  колдарын  койды.  Конв™
НЬ^   '
бабы нын  1  2  3-тармакшаларында  аталган  кубылыстарга  кукыктык  аныкгамалар  оер.лд.,  Олар  кукык
(зац) техникасы жагынан б!ршама непзде тужь.рымдалган.  Б1рак та мэллнде бул кылмыстардын суоъект.-
лер 1 жэне субъ екгивт жактары ешкандай 
K o p in ic  
таппаган, демек тек кандай ооъекплерге карсы оагьт
талгандыгы гана айкындалган. 
_ 
т ,(-11Л, Т1М,
2005  жылдын c3yip  айынын  21  жулдызында  Ташкент  каласында  Ш Ы ¥-на  муше  болып 
таоылатын
мемлекетгер Казакстан, Кыргызстан, Тэжжстан мен ©збекстан Республикалары арасындагы терроризму
саяси  жэне дани  экстремизмге,  ултаралык  уйымдаскан  кылмыска  жэне  Тараптардын турактылыгы  лен
каушаздапне езге де кауш-катер тендаруге карсы курес жежндеп б.рлескен .с-кимыл туралы шарт жасал-
ганын айтпай кетпеуге болмайды.

Казфп  Казакстандагы  радикалды  сипатгагы  эк стрем и ст дши  курылымдардьщ  орны  мен  кызме-ri 
курдел)' мэселелердщ бфш е айналып отыр. Осыган  байланысты бугшп куш дщ мэселесше байланысты 
ел1м1зде  ултгык  кауикйздйсп  жэне  мемлекетпк  6ipereiirciicri  камтамасыз  етудщ  басты  багьптары  мен 
куралдарын  аныктау  кажетгийп  тур.  Бул  ез  кезепнде дши  катынастарды  ретгеу  мен  дши  эрекеттерд1 
болжаудын эдкхгэсишерш, формаларын жасактайтын !ргел! гылыми од ет с жумыстарын талап етедг
/. 
Крянбаев С.Б., Казиев 3.F., Гоитсаенко О.А., Шадыь^лулы К Халыкаралык, терроризм жане экстремизммен 
курес саласындагы негЬгi терминдермен угымдардыц цазащиа-орысша жэне орысша-цазак,ша тусшд'тме создЫ - 
Алматы: «Принт» баспасы, 2006. -192 б.
2.  LongD.  The Anatomy ofTerrorizm /  D. Long. -New York: The Free Press, 1990. -P. 231.
3.  Турекулов  А.Б.  Международно-правовые  средства  борьбы  против  террор-изма  в  странах  Центральной 
Азии: дисс
. ... 
канд. юрид. наук.-Алматы.-2007.
 - 
176 с.
4.  Пфаль-Траугзер А. Правый терроризм в Ф РГ //Актуальные проблемы Евро-пы.  1997. - №4. - С. 132-135.
5.  Избакиев  Эдуард  Дамирович.  Исследование  некоторых  аспектов  терроризма  //  Хабаршы.  Вестник. 
«Элеуметтану жэне саяси гылымдар» сериясы.  Серия «Социологические и политические науки» №2(22),  КазНПУ 
им. Абая. - Алматы. 2008.
6.  Тукумов ЕВ.  Религиозно-политический экстремизм  как угроза религиозной ш  национальной безопасности 
стран Центральной Азии. Саяси гыл. Кан. Авторефераты -Алматы, 2005. - 27 б.
7. 
Казахстан Президентi Н.Э. Назарбаевтыц алемдк жэне дэстурлi Ындер басшыларыныц 3 сьезтдег1 свзи
 - 
Егемен Казахстан. 02.07.2009.
8.  карин Е.  Тенденции религиозного экстремизма в Центральной Азии: геополитический аспект.  - проблемы 
религиозного экстремизма в Центральной Азии / Хальщаралык; конференция материалдары. - Алматы, 2001. - 44 б.
9.  Коянбаев С.Б., Казиев 3.F., Гритсаенко О.А., Шадыкулулы К Халыкаралык, терроризм жане экстремизммен 
курес саласындагы neebzi терминдер мен угымдардыц цазацша-орысша жэне орысиш-к,азак,ша тусшд!рме свздШ. - 
Алматы: «Принт» баспасы, 2006.
 
-192 б.
10. Laguer IValter. A History ofTerrorizm. Transaktion Publishers. - U.S. 2001. - P. 285.
11. Rapoport  David «The  Four  Waves  o f Modern  Terrorizm»  in  Cronin,  Audrey Atta-cing  Terrorizm,  Georgetown 
University Press. - Washington, DC. - P. 238.
12. Daftary,  Farhad (1990).  The Ismailis:  Their history and doctrines.
  - 
Cambridge,  England:  Cambridge  University 
Press. - P. 251.
TyiiiH
Усынылып отырган макала «дши экстремизм» угымын саяси-кукыктык талдауга арналган. Автор макалада каз1р- 
ri  кездеп  «дши  экстремизм»  кызметш  зерттеудщ  теоретикалык-эдгстемелiк  непзш  ашады.  Сондай-ак,  аталган 
мэселеш  зерттеп  журген  Батыстык,  Ресейлш,  Казакстандык  галымдардын  ой-тужырымдары  сараланып,  «дши 
экстремизм» мен «терроризм» угым дары ашылып, халыкаралык кукыктык нормалары жэне аталмыш мэселе елдщ 
у.пттык каушсвдитне телей байланысты тустары зерделенген.
Резюме
Статья  посвящает  для  политического  и  юридического  анализа  понятия  “религиозного  экстремизма”.  Автор 
раскрыл теоретическое и методологическое основание исследования современных функций “религиозного экстре­
мизма”. Также проанализированный понятие об ученых в Европе, России, Казахстан, кто исследование этот вопрос, 
раскрыл  понятие  “религиозного экстремизма”  и  "терроризма"  и  рассмотрел  международные  правовые  нормы.  В 
Казахстане проблеме “религиозного экстремизма” и "терроризма", поскольку преступление не только познаватель­
ное значение, они теперь среди важных практических проблем государства. Поскольку эта проблема непосредствен­
но  связана  с  национальной  безопасностью.  Казахстан,  который  устанавливает  открытое  общество,  затрагивает 
главную тенденцию,  которые происходят на глобальной арене.  Все противоречия и угроза мировой глобализации 
затрагивают наше государство.
Summary
The article is devoting for the political and legal analysis of the concept of “religious extremism”. The author disclosed the 
theoretical and methodological basis of research of modern functions of “religious extremism”. Also analyzed the concept of 
scientists in Europe, Russia, Kazakhstan, who are research this question, disclosed the concept of “religious extremism” and 
“terrorism” and considered international legal norms. In Kazakhstan, the problem of “religious extremism” and “terrorism” as 
a cnminal act is not only cognitive significance, they are now among the important practical problems of the state. Because 
this problem is directly related to national security.
— 4Рцй
 атындагы К,аз¥ПУ-нщ Хабаршысы, «Элеуметтм жэне саяси гылымдар» сериясы. №
1
(
4
]) 2013 ж .

RprmiiuK КазНПУ mi. Абая, серия «С оциологические и политические науки», №1(41), 2013 г.-------------
КАЗАКСТАН РЕСГГУБ ЛИКАСЫ НДАГЫ  ЭЛ ЕУ М ЕТ П К  СА ЯСА ТТ ЬЩ  КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
С .М . Сыздыкова - 
КазМемКызПУ-нщ цогамдьщ-гуманитарльщ пэндер кафедрасыныц магистранты
KaaiDri Казакстан жагдайындагы жеке адам epiкалыптастыру  саясатымен  тыгыз  байланысты.  Баскаша  айтканда,  адамнын еркш де жан-жакгы  дамып, 
калыпты  eMip  cypyi  ушш  кайдагы  6ip  глобальды  жагдай  емес,  кайта  ти.ст.  дэрежедеп  ез  отанындагы
элеуметтж-саяси жэне экономикалык жагдайдын калыптасуы кажет. 
•  ■
Казакстан тэуелаздж алган жылдары элеуметпк саясат бойынша кептеген жет.ст.ктерге кол жстк.зш- 
Д 1
  Бул ретте жылма-жыл жалакынын, зейнетакы мен шэк1ртакынын артканын, жумыссыздык денгешнщ 
азаайганын,  кункеР1с1  темендерд!  элеуметпк  коргаудын  кушейтшгенш,  медициналык  К^ МК0Р^Ь' ^ " 1 
артканын жэне т.б. атап айтуга турады. Елде енеркэст дамып, жана Астана тургызылып, Казаке 
дамыган 50 елдщ катарына косылуына барлык жагдайлар жасалынуда.
КР  Президент!  Н .Э.  Назарбаев  жыл  сайынгы  Жолдауында  элеуметг!к  саясатка  ерекше  мэн  оерп. 
кслед!. Оган дэлел, 2010 жылгы Президент Жолдауында да элеуметпк мэселелер жан-жакты карастырыл- 
ган. 
Жолдаудыц  неглзг! мацеаты
  - 
халыктьщ  элеуметтЫ  ом ip  сапасын  жацеарту мен  цоргау  олы 
табылады.  «К
а ш
 -
 елдщ басты байлыгы» деп аталып, мына салалардагы  мэселелерд
1
  шешу  мшдетг  - 
ген: бш м  беру; денсаулык сактау; 
O M ip  
сапасын жаксарту жэне элеуметпк коргау;  ардагерлерге камкор-
лык; тургын уй-коммуналдык сектор саласындагы саясат.
2020  жылга  карай  калалык,  сол  сек1пд1  ауылдык жерлердег!  барлык балалар  мектеп  жасына деи 
тэрбие беру жэне окытумен камтылатын болады. Б1зде мемлекетпк-жекеменш
1
к эрттееппш н зор элеуеп 
бар  Жеке’ меншж  отбасылык  балабакшалар  мен  шагын  орталыктар  -  бул  мемлекетпк  мекемелерге 
балама.  Кэс!пт!к жэне техникалык б!л!м беруде кэс!би стандарттарга нег!здел.п, катан турде экономика­
лык кажетгЬнктер1мен езара байланыстырылуы ксрск.
Хачыктыц двнеаулыгы
  Казакстаннын 
стратегиялыц мацеаттарына жетудегг
 табысынын ажырамас 
болю  болып  табылады.  Медициналык  кызметт!  нэтижелерше  карай  каржыландыру  мен  акы  телеу 
жуйесш  енпзу  колга  алынуда.  Дэрьдэрмекпен  камтамасыз  елудш ти1МД1  жуйеа  жасалмак.  Д^р|лср.цщ 
50%-ы  б!зд!н  ел1м1зде  шыгарылатын  болады.  Денсаулык  сактау  нысандарын  салу  жэне  жаодыкта  , 
кадрларды  даярлау,  салауатгы  ем!р  салтын  орныктыру  жен!ндеп 
м е м л е к е т т . к  
шаралар  жоспарланып 
отыр. 2020 жылга карай ана мен бала ел1МШ ек-i есеге темендету, жалпы ел1МД1 30/о-ra азаитып,  г>  р 
у- 
лезбен  ауруды  20%-га  кыскарту  кезделуде.  Бул  ретте  eMip сурудщ  куплепн  узактыгы  7_  жаска деип 
улгаяды. Бул, б1здщше, элеуметпк саясатгын аясын кецейтетш ете манызды кужат.
Алда турган онжылдыкгын аса манызды мшдет! - Казакстаннын барлык азаматгарынын ешрсапасы 
мен денгейш жаксарту, элеуметпк турактьи!ык пен  коргалуды  пыгаиту.  Ел  халкы санынын -0-0 жылга 
10%-га ecyi ушш мемлекет барлык кажетп жагдайларды жасайтын болады.
Б1здщ  мемлекетт1к  элеуметпк  саясатымыздагы  басты  басымдык  халыктын  жумыспен  камтылуын 
камтамасыз етл< болып табылады. Сондыкган  2020 жылга карай жумыссыздык денгси. 5/о-дан, ал таоыс- 
тары ен теменп кункерю денгейшен томен халыктын улес! 8%-дан аспаитын болады
Зейнетакылар,  шэюртакылар, бюджет саласы  Кызметкерлер1Н1н ецбекакылары _>,о-га еаршсд1, -01
жылдыц C9yip айынан бастап ocipyre мумюндж жасалды.
Алда тургын  уй  курылысын дамыту саясаты  жет1лд1ршед1.  Бул  ретте  мемлекет пен  курылыс  ком 
иияларынынтен кукьшы эрштеепп кагидасы пайдаланылады. Осы ретте тургын уй-коммун^ык шаруа- 
шылыюъ.  кен  аукымды  жангыртудын  2020  жылга  дейшп  жоспары  жасалган.  Сол  с т о .   аушдык 
жерлерд! кубырлы сумен  камтамасыз ету жумыстары жалгастырылады.  Осылаиша Казакстан  куатть  д 
табысты мемлекетке айналып, езш щ  бастамалары аркылы жогары халыкаралык оеделге ие болады. К  р 
халы к денсаулыгынын непзп  к ерсе т ш ге р!  жаксарды. Куплетш  ем.р у зак он ь .  65-тен  68 жаскадеш 
улгайды. Ана ел!м! ею есеге азайды, бала туу 6ip жарым есеге естг, он жылда 652 мектеп жэне 463 де!  у
лык сактау нысаны салынды. 
.  . 
„РЦГРа
1
Президент  б!зд1н жет1спктер1м1зд1  мойындай  отырып,  Казакстаиды  адам  элеуетшщ жогары  денгеж
бар елдер санатына  косты. Он жылда 350  мын олбасы - бул шамамен  1,2  миллион адам тургын уиге ие
болган  32  мын шакырым  жолдар салынган жэне женделген.  Онжылдыкгын сонында  шагын жэне орта
бизнеспн ГЖО-деп 40%-га дейш кетершул ти!с. 2020 жылы Казакстан бизнес-ахуалы ен колаилы деген эО
елдщ катарына ену1 керек, [1]—деп атап керсеттт
Халыктын элеумелтж саясатын жаксартуда кол жетшген 
жет1спктер1М1збен 
катар халыктын элеуме ■
 
тж-турмыстык жагдайында коптеген кемшшктер де орын алып отыр. Токсаныншы жылдардан oepi еск 
когамнан 
жана 
когамга 
бешмделу 
сатысы н  бастан  еткерген 
кезде  халык катгы  киналды. Оны толыктаи
90

жузеге асырмай жатып, 2000-шы жылдардан кейш жаЬандану процесж бастан еткеруде. Осы жылдардан 
бастап  когамда  кезбелер, жезокшелер  пайда болды.  Муныц 6api  халыктын еркшен тыс,  эбден  кинапып, 
киындыктан калай  шыгуды бшмей жургендер бар.  Онын 6ip ce6e6i - капиталист т у а т к  
Kipe 
бастаган 
сон. менменшшднс пайда болудаи.
Б1р1ккен  ¥лтгар  Уйымынын  Казакстандагы  екщ дюнщ  мамандары  берген  деректерге  Караганда, 
шпм1здеп  ен  томенri  кункер^  5128  тснгсн1  курайды»  деп  есептегенде  калальцсгардын  -  30,9;  ауыл 
тургындарынын -   10,8  пайызы  кедейлер  катарында  [2].  Орташа  айлык жалакыны  есептеп,  элеуметпк- 
турмыстык жагдайды  айтканда  кептеген  келеншдж жагдайларга  калдырады.  Мысалы,  «КдзМунайГаз» 
АК-да орташа айлык жалакы,  онын ш ш д е «РДКМГ»-нын ез1нде - 588,1  мыц тенге  [3]. Осыны теменп 
жалакы алатындарга косып, орташа айлык жалакыны есептегенде OTipiK маглумат болып шыгады. Халык 
буны бшйктщ алдаганы деп тусшедк Сондыктан булар дэл магнмет бермейтшш ескерген жен.
«Стратегия»  элеуметпк  жэне  саяси  зертгеулер  когамдык  корынын  3eprreyi  керсеткевдей,  Ka3ipri 
уакытга халыктын Keniuwiri  кеде йл iter in таукыметш тартып  отыр  екен.  Ен теменп  кункерю децгейшщ 
мелшер1мен ecenTeyi бойынша, Казакстандагы ен теменп KyHKepic мелшер1  12-13  мын тенге шамасында 
болса, Ресейде 25  мын тенге  келемшде.  Казакстанда халыктын 40 пайызы жан басына  шакканда осы  12 
мын тенгемен кунелтед1  екен. Ягни, тапкан табысы кундел1кт1  ас-тамагы мен кшм-кешепне эрен жегед! 
деген сез.  Елдщ  15  пайызы «табысым  бэрш е жетедЬ> десе,  3  пайызы  гана еш  муктаждык  кермейпндер. 
Жэне  будан  баска  тапканы  тамагынан  артылмайтындар  бар.  Бул  -  халыктын табысы  темен  деген  сез. 
Эрине,  ©збекстан,  Кыргызстан  жэне  Тэжжстанмен  салыстырганда турмысы,  эрине  жаксы.  Сондыктан 
болар,  ел  разы.  Кальщ  кепшйпк  «осыган  да  шуюршипк,  эйте>чр,  баскалардан  тэу1рм|'з  гой,  бастысы  - 
бейбггшшж» деген n k ipfli устанады. Соган сэйкес ертенп кунге сешм бар. Ocipece, Президенттщ Жолда- 
уын тындайтындар кебейген. Халыктын 80 пайызы. Жумыссыздык -  Казакстанда да езекп мэселе болга- 
иымен  «Жол  картасы» багдарламасы негЫвде олардын  саны  2-5  пайызга  кем1ген.  Статистика  areirrnri 
ресми турде жумыссыздардын саны 6,3  пайызды курады дейдг 
BipaK, 
езш-ез1 жумыспен  камт>'шыларды 
ескермеген. Олардын саны  3  миллионга жетед1 екен.  KyHKepic дэрежеЫ жагынан аймактардагы жагдай- 
дын KepceTKiurrepi  эртурл!.  Дагдарыска  байланысты  халык  ituiime  шынайы  еркщдйосе деген  оптимизм! 
азайган. Буньщ ез1, шынайы ермцдйстщ дэрежес! эртурл! деген соз. Мысалы, каз!р халыктын 10 пайызы - 
ел байлыгыньщ 80 пайызын иемденед! екен. Дегенмен, 2 миллион халык кедейшЫктен де темен екен [4]. 
Осыньщ бэр! туптеп келгенде элеуметпк саясаттагы орта тапты калыптастыруда басты мэселелер болып 
табылады. Ocipece орта тапты калыптастырудагы олкылыкгар мен орташа жалакыны есептеудеп кемин- 
л!ктер  этгеген-ай  дег!зед!.  Байлар  мен  кедейлер  арасындагы  олкылыкгар  артып  келед!.  Б!реулерд!н 
айлыгы,  мысалы  500  мыннан  асса,  екшип  б!реулер1н!к!  -  20-25  мыннын  ол  жак бул  жагында.  Осыдан 
келш, орташа жалакыны есептеудег! жалгандыпык белгш болып, халыкты ашьпщырады.
Улкен-улкен  олигархиялык топтардын экономикада вакуум  калдырмагандыгын туйанген  КР  Прези­
дент!  Н .Э.  Назарбаев  олигархтарга  шектеу кою кажетт!г!н  айткан  болатын:  «Карацыздаршы,  он  шакгы 
мегахолдинг  Казакстанныц  Жалпы  кию  ©шмшщ  80  пайызын  кадагалап  отыр.  Эдеби  -экономикалык 
тЬтде оларда мегахолдингтер деп  атайды.  Ал букара оларды  олигархтар дейд!.  Мегахолдинггерд!н шын 
мэн!нде айналысатын  кэабш е катысты  емес (непрофильные) функцияларын  орта жэне  шагын бизнеске 
алып беру женшде Умметке шара колдануды тапсырдым» [5].  Шынында да орта жэне  шагын бизнест!н 
аякка туруына шын мэшнде жагдай жасау кажет болып отыр. Ce6e6i, дамыган елдерд!н барлыгында орта 
жэне шагын бизнест!н елдщ Жалпы 1шю Ош мш щ  50-60 пайызын, кейде 70 пайызын камтамасыз егепндь 
Нн  Президент  Н .Э.  Назарбаев  унем!  айтып  жур.  Ал  кэс!пксрлерд!н  еркш  демалуына,  канатын  кенге 
жаюына алып корпорациялардьщ мумк!нд!к бермейпж шындык.
«Поколение» зейнеткерлершщ багалауынша Казакстандагы Ka3ipri зейнетакы реформасы жэне зейнет- 
керлер туралы  зан ерескел  кател1ктерге толы. Сонын салдарынан  карт адамдардын турмыс жагдайлары 
нашарлап, олардын арасындагы ел1м саны артып кеткен. Егер 2003 жылгы зейнетакы реформасына дешн 
зейнеткерлер саны 2,7 млн. болса, реформадан кейш  1,6 млн. гана калган. Ягни  1,1  млн. зейнеткерлерден 
ез ажалымен болса да айырылганбыз. Зейнеткерлердщ элеуметпк жагдайыньщ теменшпне  1997 жылы 
кабылданып,  сол  уакытган 6epi  кептеген озгертулер мен толыкгыруларга ушыраган  «КР зейнетакымен 
камсыздандыру туралы» заныньщ эл1 де шикшктерге толы екеш'  непз болып отыр. Зандагы керсетцгген 
зейнетакы мелшерш есептеу 9flierepi эдшетазджке толы. Нактырак айтканда, Kaiipri зан адамныц толык 
енбек етел1мш есептемейд1 екен. Зейнеткердщ аткарган кызмепнщ де децгеш дурыс багаланбайды. Онын 
успне зейнетакы реформасы енпзшген жылдан бастап  барлык жешлдк аркылы бершепн зейнетакылар 
кыскарып калган. Зацнан да мулде алынып тасталган. И.Иманбайдьщ айтуынша:  «Б1збен салыстырганда 
кершшес  Кыргызстаннын езшде бундай зейнетакылар занмен карастырылган.  Ал  зейнетакыньщ колем! 
женпще айтар  болсак,  ол т!птен  кулкш.  Мэселен,  Ka3ipri тандагы  бастапкы  зейнетакы  келем!  адамныц
А бай атындагы К.аз¥ПУ-нщ Хабаршысы, «Элеуметтш жэне саяси гылымдар» сериясы. №  1 (41) 2013 ж .
--------------------------------------------- 9 1 -------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(41), 2013 г.
кажетттнстерше кажетп минимумньщ 40 пайызын гана курайды. Ал оньщ e3i кем!нде 2-3 есеге кемтплт 
есептелген.  Турмыска  кажетп  минимумньщ  Казакстандагы  KepcerKimi  13717  тенге,  онын 60  пайызы - 
тамакка (8230) жэне 40 пайызы (5487) баска кажеттййктерге есептеген. Сонда 5487 тенгеге зейнеткерлер 
кшнедк турмыстык кажеттинктеп тауарларды туты над ы жэне су, жарык сиякты коммуналдык салыктар- 
ды телейд]. YKiMerriH niKipiHiue, осы сома бэрже де жетедк Ci3 осыган сенеаз бе? Эрине жок. Ен теменп 
келемдеп зейнетакы алатындар саны 2006 жылы 66 мын адам болса, 2008 жылы - 324 мын болган. Бул 
сандар жагдайдын жылдан жылга 
нашарлап бара жатцандыгын Kopcemedi.
 Егер бшнк айткандай дамып 
жатсак, теменп  зейнетакы  алатын  зейнеткерлер  Kepiciiiuie жылдан-жылга азаюы  керек  емес  пе?  BipaK. 
жагдайдын баскаша  epoireiiiH айкын  Kepin  отырмыз.  Б1здеп  зейнетакынын орташа  колемi -  114  АКД] 
доллары.  Ресейде -  175,8  доллар,  Беларусьте -  160  доллар,  Украинада  -  220  долларды  курайды.  Ал 
зейнетакынын  халыкаралык  нормасы  болса  178  долларды  курайды  [6].  Енд1  Казакстан  халыкаралык 
денгейдеп зейнетакыга жетлч тшс. Буган, бвдщше, уакыт керек.
Демографиялык,  осу жэне  ана мен  баш  элеуметпйк  цоргау мэселес'те  келер  бопсац,
  бул  perreri 
зерттеулер керсеткешндей, бала туу азайган. Мэжшю депутаты А.Самакованын мэл1мдсмесжен тусшге- 
Hi.Mi3, 2009 жыпдын кантары  мен кыркуйепнщ арасында туган балалардын саны  2008  жылдын дэл осы 
аралыкта  гуган балалардын санынан  1339-га кем
1
ген [7]. Демографиялык ес1мд1  артгыру уинн жэрдем- 
пулды кебейту кажет. Казiр кериш Ресей бул-тушнщ шешу жешнде 6ipa3 шара колдануда. Ягни, тогыз ай 
бойы  мемлекет кемек бередь  Э р   айда жуз жеттс  мыцга жуык тенге теленедк  Бала туганда б1ржолгы 
кемекпулдыц  мелшер
1
  елу уш  мын тенгеден асып  жыгылады.  Бул б!р!ншi  баланыз eMipre келсе.  Егер 
еюнии шарананызды кольщызга алсаныз бул сома ею есеге, ушшаисше уш есе кебейедь Eri3 сэби дуние- 
ге келсе - 360 мыннан астам, ушем туылса - 770 мын тенгеден астам  каражат аласыз.  Бул туу денгейш 
кетеруге ттмдк Буны б1здеп мумкшдп<термсн салыстырып керуге болады.
Елде  калыптаскан  демографиялык  жагдай  элеуметпк  саясатпен  Т
1
келей  байланысты.  Элеуметпк 
саясатгы  жузеге  асыру  барысында  демографиялык  ахуалдагы  аракатынас  салмагы  бузылмауы  катан 
кадагалануы  тшс  [8].  Эрине,  бул  ете  орынды  айтылган  niKip.  Мэселен,  эр  балага  бершетш  6ip  perriK 
жэрдемакынын esi тым аз. Tirrri, бул бар-жогы  14 565 мын тенге келемшдеп кемект1н езш пркеуде жок, 
пэтерд! жалга алып туратын кейб1р отбасылар ала алмайды.
Корытып  айтканда,  Казакстандагы  элеуметпк  саясаттын  моселслер1  елд1н  жэне  жеке  адамнын эл- 
аукаты, элеуметпк жагдайы. Элеуметпк жагдайы нашар адам еркш болмайды. Бшнк тарапынан рухани, 
моральдык,  материалдык жагынан колдау тапса элеуметпк жагдай болады.  Онын  шшде зейнеткерлер, 
студенттер кауымы, бюджет саласында кызмет етепн азаматтардын жагдайын кетерсе, сонда элеуметпк 
саясаттын дэрежесл артар  едь Элеуметпк салага бвлшетш каржы  колем! де ©cin жатыр. Тургындардьщ 
OMip суру каркыны жаксаруда.  Эйтсе де, 6i3re толассыз агылган  шетелд1ктерге жалпакшешейшк жасап, 
Атымтай жомарттык танытуга 
зт
 ертерек. Ултгык мемлекет, ipreci бер1к когам орнатамыз десек, халык 
муддесш алгашкы орынга жылжытуымыз керек.
1. Жаца онжылдьщ - Жаца экономикалык врлеу - Казацстанныц жаца мумктд1ктер! Казакстан Республикасы 
Президент!Н.Э. Назарбаевтыц Казацстан халцына Жолдауы. Егемен Казахстан. №33-35(25881). ЗОцацтар, 2010.
2. Казахстан халцыныц 41%-ы кедей, есесше елш'изде уш миллиардер бар.
 
//Ащын №47(253). -15 наурыз. 2005. - 
6.3-86.
3. Мекебаев С. И  в партию можно вступить по неосторожности... // Время. -25.2.2010. - с. 5.
4. Правда Казахстана. №16(388). - 30 апреля. - 2010. - С. 3.
5.  Карацыз:  Муканова  Г.  Олигархия...  Конгломераттар...  Каржы-онеркэст  топтары...  Мегахолдингтер...  Н 
Турк1стан №5 (603) -2 ацпан. -2006. -6.5-8 6.
6. Иманбай И. Билтпщ саясаты... //Жас Алаш. -29 цыркуйек. -2009.
7. ИсаД. Жэрдемак,ыга цосылган тогыз пайыз тукке турмайды. //Ж ас Алаш. №3(15461).  12 к,ацтар. 2010. - б. 2.
8. Эбдщалыц А. Элеуметпйк саясаттыч цалыптасу ерекшелхктер!. //Абай am. КазУПУхабаршы «Элеуметтану 
жэне саяси гылымдар сериясы».-2008,-№3 (23).
 - 
б.61 -98 б.
Туши
Макалада халыктын эл-аукаты элеуметпк саяса
1
тьщ непзп мэселеа ретшде карастырылады. Автор Кдмкстанда- 
гы элеуметпк саясаттын езекп мэселелерш жан-жакты ашып, онын шешу жолдарын усынады.
Резюме
В статье рассматриваются благосостояние населения как основная проблема социальной политики. Автор всесто­
ронне раскрывает актуальные проблемы социальной политики Казахстана и предлагает пути их решения.
Summary
In the article welfare of population is examined as a basic problem of social politics. An author all-round exposes the 
issues of the day of social politics of Kazakhstan and offers to the way of their decision.
--- --------------------------------------- 9 2 ---------------------------------------------

^ ^ » ^ К
с а т У - н щ Х а 6 ^ а оа , , а
, ^
т Ы ж ш е с т с и ш ,^ 6 т , , , т . , ^ № и 4 и 2 0 П ж
FISCAL P O L IC Y  IN THE REPUBLIC O F KAZAKHSTAN
A .S. Salim zhanova - 
Kazakh-British Technical University, Almaty city, Kazakhstan 
Yanovskaya - 
Financial Academy, Astana city, Kazakhstan
funds 
q 
’  геЯиYemenis on  foreign  borrowing  and  the  regulation  o f pension
r i -—
*■
 -——
>
 “ ‘ » *£
in  Fr0m the th^ retical P °int ° f view’ fiscal policy is defined as a complex o f measures taken by the government
oolicv tLaet 
еС0П° 7   ЬУ  means  o f h a n g in g   state  budget  revenues  and  expenses.  By  and  large  fiscal
policy targets on provision o f  stable economic growth, cyclical unemployment and stable price level 
’
and  h, 
/о  Т Т  
У
 ^ 0Wn 
и'6 ^  tW°  ma‘n  leverS Via which fiscal Ро1'сУ comes  into effect  They are taxes 
aid  budget.  In  case  o f  taxes,  the  mam  issue  to  handle  for the  government  is  to  find  out  the  optimal  balance
s
  h /ationair nomic ^unc,ioning' The econorafe a° «■ *—
the level o f tax rate* and the general  business climate in the country,  as higher tax rates subdue the desire to dn 
S S e t *  
“
  l0Wer BX  rateS  "
"
 a f c t  ” *
«
' b S c   mcome
J
C
f° nCemS  btUdget’ Sf C''al  attention  should  be  paid to the  necessity o f  budget restructuring  proposal  o f
debt  - * ■ *   —
•   -  -
к
ESrjsS: Se“ 800<
,s an
d
 se^
2
Ж
d e n lT 'L * ?
 и163" '  ° f  Va7 ^  tax  ratcs’  transfcrs a»d  Pl,blic purchases  government  can  affect  the  aggregate 
'   I n t e n t  a fC° nSe,qUtence 0 f  th,s’ w,th changing o f  aggregate demand changes the velocity o f  economic a S v ity  
In  terms o f market economy,  taxes  and  budget  seems to  be the  most considerable  regulators  applied  by the 
Л
 e  to  control  the  economic  well-being.  W ith  the  help  o f  taxes  and  budget  the  g o S m m L c a n s t a b i l  2 
uctuatwns  o f  econGm.c  cycles,  resist  the  mfiation  and  stimulate  the  development  o f  industrial  and  social
.»■  
“xsriir- 
Xi.; 
. . p , :
z
s
% - ~ *
s
z
T
h ^ r 0"  d®Vel°Ped countries also  faced  some  problems as the result o f  the financial crisis  For instance
the / 3
 
g
X
 
О   d0bt th-°U8rh T
™
 t0 C° mba' '" e n" ancial crisis in 2008- Accordi" 8 '»
Organization  for Economic  Cooperation  and  Development,  long-term  fiscal
It  must  b i  S
3
*  A  
v  
,SS“e ' Vi' h f t e U S  P“ bliC dCbt Set 10 rise t0 btem ationally high levels [1]. 
macroeconomic stability J l d t  ! 4 L  
b“-i8«  eonsolidation,  to  provide  the

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Социологические и политические науки», №1(41). 2013 г.
It's not a secret that the optimal construction o f the tax-budget policy depends on the objectives of the fiscal 
policy. The main objectives o f Kazakhstani fiscal policy are:
1). exerting by means o f fiscal policy the anti-crisis influence over the public economy;
2). shrinking the state debt;
3).  fair distribution  o f state  finance  and  resources  among the economic  agents to  maintain  the  production 
capacity.
Depending on the importance o f above outlined objectives, state bodies could make decisions on the variation 
of some fiscal variables. For example lowering the ratio of state debt to GDP is expedient when the state aims to 
decrease the volume o f state debt. Thus, by regulating the fiscal variables the state directs the policy in the desired 
way.
In order to make a thorough analysis o f fiscal policy development in terms of after-financial crisis, it's better to 
start the investigation o f state o f affairs before the crisis.
In general,  in 2001-2008 period o f time the commodity market displayed a rapid growth,  mainly it became 
evident in the market o f oil-exporting countries (one o f which is the Republic o f Kazakhstan). As the price on oil 
during  the  long  period  o f time  displayed  continuous  growth,  the  total  amount  of  money  inflows  into  the 
Kazakhstani economy increased substantially. That was the period when the National fund reserves replenished a 
lot. For instance in 2006-2007 60% o f all oil  income was directed to the National  fund. That was time of money 
accumulation into National fund and repayment o f state debt [2].
The world financial crisis was a first challenge for Kazakhstani economy since declaration of its independence. 
It’s a pity but fact, that our young state couldn't defend its solidity from the impacts o f American subprime crisis 
on our domestic banking sector. The point is that, Kazakhstani banks,  looking for quick ways to make a profit 
from real estate sector, were too rash to borrow abroad huge sums of money. Due to the abundant banks' crediting 
of mortgages, the real  estate  prices had  increased  on  average  by  more  than 900%  in  four years  [3J. To some 
degree it was a mistake o f National bank o f the Republic o f Kazakhstan which didn't in time prohibit any banks' 
borrowing from abroad.
Nonetheless today our banks face two main problems, which are: the major presence o f construction sector in 
a loan portfolio o f most Kazakhstani banks (as it's known construction sector was the first which suffered from 
crisis and terminated its activity for a while), the second one are massive foreign borrowings, which are according 
to the claims o f mass media, are more than 50% of total banks' borrowings. According to statistics, Kazakhstani 
banks,  for their  part,  hold  US$20  billion  worth  of foreign  loans,  a  significant  share  o f which  now  has  to  be 
refinanced at very high rates [4].
Reaction o f our authorities to regulate the situation deserves approval. In spring 2007 by the National bank, 
there was established an aid fund for small banks to assist them with insolvency problems. Furthermore the state 
made a decision to set up the stabilization fund allocating billions o f dollars there.
The aftermath of crisis resulted in tension all over the country. Today banks have increased their credit rates, 
making  it  difficult  to  obtain  a  loan  with  annual  interest  repayments  o f less  than  20  percent.  As  a  result,  the 
construction market has collapsed in all the major cities and especially in two capitals, Almaty and Astana, which 
have reportedly plummeted  by 40 percent in a few months. The building on  many construction sites has  been 
blocked, and in Astana itself, financing shortages have halted construction on nearly every second site. Again in 
order  to  assist  people  who  couldn't  obtain  the  apartments,  as  their  construction  was  halted,  our  government 
allocated from  budget  huge sums of money  for the construction  sector aid  program. The way our government 
followed to overcome the crisis, shows us that the main instrument via which this was done, was fiscal policy. It 
was a state budget from which money was allocated to different aid funds, it were transfers from National fund to 
assist commercial banks to struggle with collapse.
So, when the financial crisis burst out the Kazakhstani government adopted special anti-crisis program which 
had an adverse impact on the budgetary position. Moreover during recession the automatic stabilizers took place 
(automatic  stabilizers  are the elements o f fiscal  policy,  moving the  budget to the  deficit during the  plunge  of 
economic activity and to the surplus during the rise o f activity, the best examples are progressive income tax and 
unemployment benefits). Followed by that the tax rate was decreased in the non-extractive sectors of economy, 
the government expenditures (those on pension payments, state salary and social benefits) were increased. These 
measures were a reasonable response to the crunch and set the conditions for restraining the economic decline. 
According to the IMF data the total amount of government expenditures amounted to 7,5% o f GDP. This measure 
not only negatively impacted the balance of our state budget but also resulted in a lowering o f net financial assets 
of the National welfare fund "Samruk - Kazyna". During the crisis time the budget deficit according to the official 
data of Ministry of finance reached 4% of GDP. Today, as it derives out of the speech o f our Minister of finance 
the budget deficit hovers around 2,6%.
94

The main that  lessons to take out o f the crisis should  be the following.  Firstly,  the reliance only on  budget 
would be  insufficient in case if  the National  fund  o f the Republic o f Kazakhstan didn't exist.  According to the 
statistics the oil stakes for a quarter o f Kazakhstani GDP, 60% of total export and 40% of total public profit. Thus 
the existence  o f National  fund  plays  a  considerable  role  not  only  in  the  process  o f achievement  o f the  fair 
redistribution o f national riches among generations, lessening o f the upraising pressure on the real exchange rate 
system, but also in the stabilization process o f the financial flows and amortization o f financial shocks.
The sccond lesson, we could draw from the financial crisis concerns government expenditures. The European 
countries' experience shows us that the government spending from the budget on  social  benefits is a subtle issue 
which deserves a lot o f attention. The main idea about government spending should be their targeted character and 
transparency.  It  means that they  should  ultimately  lead to the improvement  o f qualitative parameters o f public 
spending. There should be a distinct grading on priority o f expenditures. In Kazakhstani market realms there is no 
place for the reduction o f state expenditure part of fiscal policy, as it conversely needs more finance. Much better 
way to cover the budget deficit, would be to raise the tax rate for those companies which work in the extractive 
industry, to raise excise taxes, strengthen the tax discipline, by means of elimination o f any tax evasion and proper 
tax planning.
Now turning to another key  lever o f fiscal policy, which is a tax system, the reforms fulfilled  in  this sphere 
were very productive. All technical and organizational aspects of the tax system reformation in Kazakhstan arise 
great interest. The tax reforms carried out by the state were always directed on:
1). streamlining and simplifying the Kazakhstani tax system;
2). adjusting the relationship between the taxpayers and the rating authorities into a rigorous legal framework;
3). making more exact the role o f representative and executive bodies o f different levels in the formation and 
realization of the tax legislation.
Since  1991  for Kazakhstan  it has always been o f utmost importance the fact, that the Kazakhstani tax policy 
should always be suitable to the principal  rule o f any effective tax system. This rule assumes that there must be 
taken into account the reasonable, judicious ratio between the minimization policy o f the economic charges from 
all categories o f the taxpayers and simultaneous provision o f sufficient money receipts into the budget. There are 
9 types o f taxes  in the Republic o f Kazakhstan. The most  important,  in terms o f budget receipts, were always 
corporate  income tax  and  value-added tax.  The table  below shows  the  structure  o f state  profit  for a  randomly 
taken 1995-2005 period o f time.
Абай атындагы Каз¥ПУ-н1ц Хабаршысы, «ЭлеуметтЫ жэне саяси гылымдар» сериясы, №1(41) 2013 ж.
Title
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
State profit
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Tax payments:
80,3
89,3
86.7
93,2
94,3
92,2
95,2
Corporate income tax
22,1
31,2
23,0
25.9
27,1
29,8
39,8
Individual income tax
16,1
9,7
9,3
9,6
9,3
7,7
5,9
VAT
20,8
22,0
21,8
21,8
23,0
18,9
16,4
Social tax
18,9
16,6
16,6
15,7
13,1
9,4
Excise tax
3,9
3,7
3,0
3,1
2,7
2,3
1,6
Taxes and special payments of subsurface users
3,5
4,5
5,6
10,6
14,2
Other
9,0
11,7
10,9
9,9
8.0
Non-tax payments
10,0
6,6
9,9
5,6
4,5
6,3
3,1
Profit from capital operations
7.9
4,2
3,5
1,2
1,2
1.5
1,6
Source:
 Data provided from statistics on taxes

жүктеу/скачать 4,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: