С. Мәжитов Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты Пікір жазған К. Л. Есмағамбетов

179
Сауд Арабиясындағы жағдай мұнайға тікелей байла-
нысты болды. АҚШ-тың 5 мұнай компаниясының көме-
гімен Сауд Арабиясы ең ірі мұнай сатушы елге айналды. 
Түбектегі көптеген елдер (Оман, Аден, Кувейт, Бахрейн, 
Катар, Бiрiккен Араб Әмірліктері) тәуелді болып қала 
берді.
Иордания 1946 жылы наурыздағы Трансиордания 
тәуелсіз мәліктікке айналды. Оның ресми аты — Иордан  
Хашимит  мәліктігі. Тақта отырған Абдулла Англияның 
айтқанынан  шықпады. 1947 жылы жаңа Конституция 
қабылданып, мәліктің қолына барлық билік шоғырланды.
1945—1952 жылдары Египет халқының ағылшындар-
дың кетуін талап еткен ереуілдері мен толқулары  баста-
лып, 1946, 1951 жылдары Суэц каналы мен Дельта аудан-
дарында қарулы қақтығыстар болды.
Египет социалистік елдермен жақындаса бастады. 
1956 жылы жазда Египет Суэц каналын өзіне қаратты. 
Бұған Англия мен Франция келіспей, Израильмен бірігіп 
Египеттен Синай түбегін басып алды. КСРО басшылары 
Египетті қорғады. Асуан суқоймасын салуға жәрдем беріп, 
басқа араб елдеріне қолдау көрсету нәтижесінде КСРО-ның 
бұл аймақтағы беделі едәуір өсті.
палестина. Арабтардың өмірінде Палестина мәселесі 
маңызды орын алып келеді.
1947 жылы қарашада БҰҰ оны екіге бөлу туралы ше- 
шім қабылдады. 1948 жылы 15 мамырда Израиль ресми 
түрде жарияланды. Арабтар Израильге қарсы соғыс баста-
ды. Бірақ бұл соғыста арабтар жеңіліс тапты.
Азиядағы араб елдерінің 1950—1960 жылдардағы да­
муы. Бүкіл араб әлемі Египетті арқа тұтты. 60-жылдары 
елде саяси-әлеуметтік реформалардың мемлекеттік секто-
ры күшейді. Халық бұқарасының саяси-қоғамдық өмірге 
қатысуы кеңейді. Жаңа кәсіпорындар құрылды. Жаңадан 
жерлер жыртылды. Египет капиталистік емес жолмен да-
муды көздеді. Ол кезде бұл бағытты көпшілік тиімді деп 
бағалаған болатын.
Сирия 1958 жылы ақпанда Египетпен бірігуге келісіп, 
Біріккен Араб Республикасы құрылды. Оның президенті 
Г. А. Насыр болды. Бірақ 1961 жылы күзде Сирия қарулы 
күштері толқып, өз елін бөлек шығарып алды. 

180
1963 жылы 8 наурыздағы кезекті төңкерісте билік 
БААС-шылдарға (БААС — арабша — Араб социалис тік 
өркендеу партиясы) тиіп, олар жеке билік орнатты.
1958 жылы Таяу Шығыс кезекті дағдарысқа тап болды. 
Бұл жолы ол Ливан мен Ирактағы оқиғаларға байланысты 
еді. Ливан  “Эйзенхауэр  доктринасын”  қабылдап,  Батыс-
тың соңына ерді. Оған ұлтшыл және демократ топтар 
көнбеді. Президент Шамунға қарсы ереуілдер, шерулер 
ұлғайып, қарулы қақтығыстар басталды. Иорданияда да 
дәл сондай толқулар өрістей түсті. Соны басу үшін Ирак 
әскер жібермек болды.
Аймақтағы жағдай асқынып тұрғанда Ирак әскери 
күштері көтеріліп, Ирак Республикасы құрылды. Оны ге-
нерал А. К. Қасым басқарды. Бұл оқиғадан сескенген АҚШ 
Ливанға, Англия Иорданияға қарулы күштерін кіргізді.
Бірақ олар Иракқа басып кіруге батпады. Күзге таман 
АҚШ пен Англия әскерлерін Таяу Шығыстан алып кетті. 
Ливанда президенттік орынға Ф. Шехаб келді. 
А. К. Қасым билікті өз қолына алды. Ирактағы күрдтер-
ге қысым жасалды. Саяси тартыстардың аяғы 1963 жылы 
қарашадағы көтеріліске ұласып, билікке  А. С. Ариф келді. 
Арабия түбегінде ағылшындар билеген отарлар тәуел-
сіздік алып, Бахрейн, Катар, Кувейт, Біріккен Араб 
Әмірліктері құрылды.  Оңтүстік Йеменде социалистік 
бағыт ұстаған топтар 20 жылдай бір-бірімен араздасып, 
елдің берекесін кетірумен болды. 1990 жылы екі Йемен 
елдері бірігіп, ішкі жағдайы біраз тынышталды.
Сол кезде Палестина босқындары есін жинап, арала-
рынан бірнеше ұйымдар құрып, қарулы күреске шықты. 
Олар Батыс жағалауда, Газада, Ливанда, Сирияда, Иор-
данияда дайындық жүргізіп, еврей еліне қарсы шықты. 
Израиль басшылары күшке сүйеніп араб елдеріндегі 
лагерьлерді атқылады. Осыдан Таяу Шығыстағы жағдай 
ушығып, дүниежүзі елдерін алаңдатты.
1967 жылы көктемде Израиль Сирия мен Иорданияға 
бірнеше рет оқ жаудырып, сес көрсетті. Египет бауырлас 
елдерді жақтап шықты. Бұл жолы Г. А. Насыр жарты 
миллионға жуық жақсы қаруланған армиясына сеніп, 
батылырақ қимылдады. Израиль кемелерін Суэц каналы-
на жауып, Синай түбегіндегі шекарада орналасқан БҰҰ 

181
Ирак.  2004 ж.

182
қарулы күштерін қайтарды да, әскерлерін сол түбекке 
шоғырландырды. 
 1967 жылы маусымда Израиль шабуылға шығып, 
Египет аэродромдарын істен шығарып, танкілері Суэц 
каналына қарай беттеп 6 күн ішінде араб елдері бірінен 
соң бірі талқандалды. Египет, Сирия, Иордания әскерсіз 
қалды. 1 млн-нан астам арабтар тұратын 170 мың шаршы 
шақырым жер жау қолында кетті. Палестина босқындары 
екінші рет қашуға мәжбүр болды.
Сол кезде солшыл БААС-шылдар төңкеріс жасап, екі 
елде: Иракта (1968 ж.) және Сирияда (1970 ж.) билікке 
келді.
Иракта С. Хусейн 1979 жылы шілдеде билікті өз қолы-
на алды. Х. Асад (1971—2000 жж.) Сирияда билік құрды.
1972 жылы Ирак пен КСРО “Өзара достық пен ынты-
мақтастық туралы” шартқа отырып, Кеңес Одағынан 
32 млрд долларға қару-жарақ алды. Франциядан да қару 
сатып алынды. Ирак президенті Саддам Хусейн ядролық-
химиялық қару жасау бағдарламасын ашық жария етті. 
Бағдад түбіне шетел мамандарының қатысуымен ядролық 
орталық салынды, бірақ 1981 жылғы шілдеде Израиль 
ұшақтары оның күл-талқанын шығарды.
1970—1980 жылдардағы Азиядағы араб елдерінің 
жағдайы. Арабтардың өмірінде бұл жылдар өте күрделі 
кезең болып есептеледі. Израиль басып алған жерлерінен 
кетпеді, Палестина мәселесі реттеусіз қалды.
Египет президенті орнын басқан Әнуар Садат 1971 жы-
лы мамыр айында КСРО-мен достасу туралы шарт жа-
састы. КСРО-дан келген қаруды пайдаланып, Египет 
жауынгерлері 1973 жылы 6 қазанда Израильге шабуылға 
шықты. Израиль генералдары бұл жолы қатты қателесіп, 
көп шығынға ұшырады. Екі күндік шайқаста жаудың 
400 танкісі өртеніп, Синайдағы бірнеше қалалар азат 
етілді. Израиль премьер-министрі Голда Меир АҚШ-тан 
жедел көмек сұрауға мәжбүр болды. Сирия әскерлерін 
шегіндірген, Израиль барлық күш-қуатын Синайға жи-
нап, египеттіктердің қорғанысын бұзды да, Суэц — Каир 
тасжолына шықты. Египеттің жағдайы мүшкіл болып 
тұрған кезде АҚШ пен КСРО араласып, 24 қазанда соғыс 
аяқталды.

183
Соғыс күндері Израильге көмектескен Батыс елдеріне 
мұнай сату тоқтатылды. Бұл қадам дүниежүзілік энерге-
тика дағдарысын туғызып, мұнай құны қатты өсті. Батыс 
мемлекеттері жанжалды реттеу ісіне қатысып, арабтармен 
санасуға бет бұрды. АҚШ-тың президенті Р. Никсон А. Са-
датпен келіссөзге барды.
Осы бағыт біртіндеп күшейді. Садат шетел капита-
лына жеңілдіктер жасап, инфитах — ашық  есік саяса-
тын қолдады. Ел жекеменшік кәсіпкерлікке, нарықтық 
экономикаға бет бұрды. КСРО-мен қатынас саябырлай 
түсті. 1977 жылы қарашада А. Садат Израильге сапар 
шегіп, онымен жақындасуға тырысты. Кейін АҚШ 
президенті Дж.Картердің қатысуымен Египет — Израиль 
келісімдеріне және бітімшартына (Кэмп-Дэвид процесі, 
1978—1979 жж.) қол қойылды. Сөйтіп, Египет өз жерін 
қайтарып алды. АҚШ-пен экономикалық жағынан ынты-
мақтасып, әскери көмек алып тұрды.
Египеттің бұл саясатын КСРО мен араб әлемі қабылда-
май, Садатты сатқын санап, Египетке бойкот жариялады. 
1981 жылы қазан соғысына арналған әскерилердің сал-
танатты шеруінде мінбеде отырған Садат атып өлтірілді.
Билікке келген Х. Мүбарак Израильмен, АҚШ-пен 
қатынастарды сақтай отырып, КСРО-мен және басқа араб 
елдерімен байланыстарын дамыта түсті. Сирия, Алжир, 
Сауд Арабиясы, Марокко және т.б. мемлекеттер Египетпен 
табысып, ел қайтадан араб әлемінің тірегіне айналды.
Ирак 1980 жылдың күзінде Иранға шабуыл жасап, екі 
ел 8 жыл соғысты. Осы озбыр лықтан екі елдің көптеген 
қалалары қиратылды, 1 млн-ға жуық адам қаза тапты. 
Қаржы шығыны 600—800 млрд долларға жет ті. Ақыры, 
1988 жылы тамызда екі жақ соғысты тоқтатуға келісіп, 
шекара бұрынғы қалпына  қайта келтірілді.
Ливанда 1975 жылы азамат соғысы басталып, оған 
Сирия өз әскерін жі берді. Соған қарамастан, қақтығыс 
өрши берді. 1981—1982 жылдары оған АҚШ пен Израиль 
араласып, Ливан мәселесі одан әрі шиеленісті.
2006 жылы жазда “Хизбаллаһ” (Аллаһ партиясы) 
жауынгерлеріне қарсы еврей мемлекеті соғыс ашып, 
оңтүстік аумағын басып алып, Бейрутқа оқ жаудырды. 
Бірақ “Хизбаллаһ” күштерін жоя алмаған Израиль кейін 
шегінді.

184
90­жылдардағы және XXI ғасыр басындағы араб 
елдерінің жағдайы. ХХ ғасырдың соңында араб елдерінің 
дамуында социалистік бағыт түбегейлі тоқтатылды. Ресей 
ықпалы бәсеңдеп, АҚШ-тың ықпалы жоғарылай түсті. 
Израиль — Иордания бітіміне қол қойылды. Палестина-
ны  азат  ету  ұйымы мен Израиль арасында келіссөздер 
басталып, алғашқы келісімдер жасалды (1993 ж.). Газа 
және Иорданның батыс жағалауына автономия беріліп, 
енді Палестина мемлекеті жарияланбақ болды. Бірақ сио-
нистік оңшыл күштер оған жол бермеуге тырысты. Олар 
палестиндіктермен келісімге келген Израиль премьер-
министрі И. Рабинді өлтірді.
ХХ ғасыр соңында Палестина автономиясы жария-
ланды. Оны “Фатх” ұйымының жетекшісі М. Арафат 
қайтыс болған соң М. Аббас басқарды. 2007 жылы пар-
ламент сайлауы өтіп, үкімет басына “Хамас” ұйымы 
келді. Ол Израильді мойындаудан бас тартты. Көп ұзамай 
“Хамас” пен “Фатх” арасында жанжал шығып, азамат 
соғысы басталды. Аяғында “Хамас” Газада, “Фатх” Иор-
дан өзенінің жағалауында билік орнатты. 2008 жылдың 
желтоқсанында Израиль Газаға қарсы шабуыл жасап, 
араб тар қатты шығындалды, бірақ “Хамас” ұйымы жо-
йылмады. Қазір Палестина мүшкіл жағдайда. Неше дүр- 
кін өткен халықаралық конференциялар оның тағды- 
рына қа тысты тиімді шешімге келе алмай отыр, өйткені 
Израиль 1967 жылғы шекараға қайтқысы жоқ.
2011 жылы Палестина тәуелсіздігін жариялау жоспары 
іске аспады.
1990 жылы 2 тамызда Ирак әскерлері Кувейтті ба-
сып алды. С.Хусейннің бұл озбырлығын Ливия, Иор-
дания, Палестинаны азат ету ұйымы, Йемен мемлекеті  
қолдағанымен, басқа арабтар қарсы болды. БҰҰ Қауіпсіз-
дік Кеңесі шешім шығарып, АҚШ бастаған Батыс елде-
рі Ирак қарулы күштерін талқандап, кері шегіндірді 
(1991 ж., қаңтар). Содан бастап Ирактың экономикасы 
құлдырап кетті.
Соғыс бітісімен халықаралық атом қуатына қатысты 
агенттіктің (МАГАТЭ) атынан Иракқа арнайы  тексеруші-
лер жіберілді. Олар БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі қабылда-
ған шешімі бойынша Ирактың ядролық, химиялық және 

185
бактериологиялық қарулар шығаратын өндіріс орындарын 
жоюға, кейін тіпті Ирак зымырандарын қысқартуға да 
құқылы болды. Ал С.Хусейн араб елдерінің бірқатар бөлігі 
мен Ресей көмегіне сүйенді.
2003 жылдың наурыз айында АҚШ пен Англия Ирак-
тың жасырып қойған жаппай қырып-жоятын қаруы бар, 
ол дүниежүзіне қауіп төндіруде деген сылтауымен Иракқа 
қарсы соғыс ашты. Оған Ресей, Қытай, Франция, Герма-
ния елдері наразы болды және БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі 
де қолдай қоймады. Әйтсе де 1 мамырда АҚШ-тың әскері 
Бағдадқа дейін жетіп, БААС-шылдар тәртібі жойылды. Ал 
С. Хусейн қолға түсіп, сот үкімімен дарға асылды.
Елде 2004 жылдан бастап шетел әскерлеріне қарсы 
қозғалыстар жүріп жатты. 2004 жылы 28 мамырда Ирак 
уақытша үкіметі құрылып, билік солардың қолына беріл-
ді. Парламент сайланды. Бұдан былай елдегі жағдайды 
реттеуге БҰҰ да қатысуға келісім берді. 
Шииттер мен сүнниттер ара сында қарулы қақтығыстар 
жиіледі. АҚШ-қа қарсы әрекеттер де ұлғая түсті.
Бұл соғыс ел бірлігіне қатты нұқсан келтірді. Солтүс-
тіктен күрдтер автономиясы шықты. Батыс елдерінің 
әскерлері де шығынданды.
Африка араб елдерiндегi болған оқиғалар — “араб рево-
люциясы”, “араб көктемі” деген атаққа ие болып, басқа 
елдерге үлкен әсер тигізді. Толқулар мен көтерілістер 
Йеменде, Египетте, Бахреинде, Сирияда, Мароккода, 
Иорданияда өршіген. Х. Мүбарак биліктен қуылып, 
сотқа тартылды. Бахреиндегі билікті Сауд Арабиясы 
қорғап сақтап қалды, ал Йемендегі азаматтық соғыс 
2011 жылдың соңына дейін созылып, президент Али 
Салехтің кетуімен тоқтаған, бірақ ел ішіндегі қақтығыс-
тар әлі жалғасуда. Сириядағы Б. Асад басқарған үкімет 
Ресейдің Қытайдың, Иранның көмегіне сүйеніп бiр жыл 
бойы өз халқымен соғысуда. 2012 жыл дың наурызында 
БҰҰ мен араб мемлекеттері лигасының арнайы өкілі 
бо лып тағайындалған К. Аннан елдегі жағдайды бейбіт 
түрде реттейтіндей жоспар ұсынған. Оны екі жақ қабыл-
даған еді, бірақ қақтығыстар тыйыла қоймады. Көптеген 
елдер Сириямен дипломатиялық қатынастарын үзіп, көте-
рілісшілерді қолдауда.

186
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Соғыстан кейінгі кезеңдегі арабтардың ұлт­азаттық күресінің бары­
сымен танысып, негізгі оқиғаларды қайталаңдар.
2.  Таяу Шығыс жанжалының шығуына не себеп болды? 
3. Араб елдері мен Израиль арасындағы соғыстардың барысы мен 
оларды реттеу жолдарын түсіндіріңдер. 
4.  Ирактағы оқиғаларға баға беріңдер.
5.  Қазіргі кездегі араб революцияларын баяндаңдар.
§ 30. ХХ ҒАСЫрДЫҢ ЕКіНШі ЖАртЫСЫ — ХХI ҒАСЫрДЫҢ 
БАС КЕЗіНДЕГі ХАЛЫҚАрАЛЫҚ ҚАтЫНАСтАр
Халықаралық сахнадағы өзгерістер және “қырғиқа­ 
бақ соғыстың” шығуы. Екінші дүниежүзілік соғыстан 
кейінгі халықаралық қатынастардың дамуы бірнеше 
негізгі жағдайларға байланысты болды. 
Бұрынғы ірі елдер арасынан екі алып мемлекет — АҚШ 
пен КСРО ерекше орынға көтеріліп, шешуші күшке айнал-
ды. Халықаралық сахнада шиеленістер барған сайын өрши 
түсіп, ядролық соғыс қаупін туғызды. Шиеленістердің 
шығу табиғаты әртүрлі болғанымен, негізгісі КСРО мен 
АҚШ арасындағы дүниежүзіне жеке-дара билік жүргізу 
жолындағы бақталастыққа байланысты еді. КСРО бас-
шылары социалистік құрылысты басқа елдерге күшпен 
таңып, өз ықпалын әлемге таратпақ болды. Ең алдымен 
бұл саясат кеңес құрамындағы Еуропа және Азия елдерін-
де жүргізілді. Олар социалистік лагерь деп аталды. Батыс 
елдері АҚШ-тың басшылығымен қарама-қарсы лагерь 
құрды. Екі топ арасындағы талас “қырғиқабақ соғыс” 
өртін тұтандырып, ол неше дүркін ашық қантөгіс соғысқа 
әкеліп тіреді.
Соғыстан кейінгі бейбітшілікті реттеу. Соғыс біткен 
кезде  БҰҰ құрылып, жеңілген елдермен бітімдер жасасуға 
мүмкіндік туды. 1946—1947 жылдары Германияның 
одақтастарымен бітім жасалды. Германияның шығыстағы 
жері Польша мен КСРО-ға берілді. Италия Африкадағы 
отарларынан бас тартты. 
Германия мен Жапония мәселелері үлкен дау туғызып, 
шиеленісе түсті. Германия төртке бөлініп, АҚШ, Англия, 
Франция, КСРО әскерлерінің қарамағына берілді. Ба-

187
тыс елдері де, КСРО да Германияны бөлшектеп ұстауды 
көздеді. Сондықтан да 1949 жылы оның батыс жағында 
Германия Федеративтік Республикасы (ГФР), КСРО-ға 
қараған жағында Германия Демократиялық Республика- 
сы (ГДР) жарияланып, екі дербес мемлекет құрылды.
Жапониямен бітім жасасу оңайға түспеді. Ол бұрын 
жаулап алған аймақтарынан айырылды. Бітім мәселесіне 
Корея соғысы, Қытайдағы революция, т.б. оқиғалар 
да өз әсерін тигізді. Ақыры, 1951 жылы қыркүйекте 
Сан-Францискода бітімге қол қойылып, Жапонияның 
егемендігі қайтарылды. КСРО оған көнбей, бітім жасас-
пады.
Әлемдегі бейбітшілікті сақтау, қауіпсіздікті нығайту, 
озбырлыққа жол бермеу үшін 1945 жылдың 26 маусымын-
да Біріккен  Ұлттар  Ұйымы құрылды. Оған 51 мемлекет 
енді.
Бірақ соғыс аяқталмай жатып-ақ одақтас елдер арасын-
да сенімсіздік ұлғая түсті. Ол империалистік озбырлық 
саясаттың жемісі еді. Бір жағынан — АҚШ, бір жағынан 
КСРО өз мүдделері үшін, басқа елдердің тағдырын таптау-
ға даяр тұрды. Осындай саясатты іске асыру үшін қару-
жараққа, соғысқа дайындалуға қаражат аямай бөлінді. Екі 
жақ та ядролық қару-жарақты игеруге жанталаса кірісті. 
Бірінен-бірі озық қарулардың жаңа түрлері ойлап табыл-
ды. Әскери-өндіріс кешені біртіндеп ел өмірін бағындыра 
бастады.
Екі жақ та әскери-саяси одақтар құруға кірісті. АҚШ 
бастаған НАТО — 1949 жылы, КСРО бастаған Варша-
ва Шарты Ұйымы 1955 жылы құрылып, “қырғиқабақ 
соғыстың” негізгі орталықтарына айналды. Батыс елдері 
СЕАТО, СЕНТО, АНЗЮС сияқты топтарға әр аймақтағы 
елдерді тартса, өз кезегінде КСРО бір топ социалистік 
елдермен (Моңғолия, Қытай, Солтүстік Корея, Вьетнам, 
Куба, т. б.) әртүрлі шарттарға қол қойды.
Ұлт­азаттық қозғалыс және халықаралық қатынас­
тар. Соғыстан кейін отарлық жүйе біртіндеп ыдырап, 
бірталай елдер отар бұғауынан құтылып, тәуелсіз өмір 
сүре бастады.  Олардың көбі Батыс пен Шығыс топтары-
на қатыспай, бейбітшілікті, бостандықты құрметтейтін 
үшінші  дүние атты топ қалыптастырды. Сөйтіп, өздерін 

188
дамытуға, соғысқа жол бермеуге, отарлық қанауда қалған 
халықтарды босатуға бағытталған саясат ұстады.
1950—1960 жылдардағы “қырғиқабақ соғыс”. Екі 
алып мемлекет арасындағы бақталастық Еуропаны қам-
тыды. Сондықтан бұл аймақта әскери күштер шоғырлан-
ды. Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында, Черчилль 
мен Сталиннің құпия келісіміне орай, КСРО — Шығыс 
Еуропаны, АҚШ пен Англия Батыс Еуропаны өз ықпалын-
да ұстап келді. Бұл жағдай Ялта,  Потсдам  келісімдерін-
де бекітіліп, екі жақ қанша тартысқанымен, оны бұзуға 
бармады.
Қақтығыстар арасында Таяу  Шығыс  жанжалы ерек-
ше орын алды. Палестина жерінде еврейлер және арабтар 
тұратын екі мемлекет құру туралы БҰҰ-ның шешіміне 
(1947 ж.) арабтар көнбей, Израильге қарсы соғыс ашып, 
жеңілген Палестина арабтары босып кетті. Сөйтіп, осы 
күнге дейін реттелмеген Таяу Шығыс жанжалы туындады. 
Кейін оған неше түрлі мәселелер қабаттасып, мазмұны да, 
салмағы да өзгерді.
1957—1958 жылдары Батыс елдері, әсіресе АҚШ қарап 
жатпады. “Эйзенхауэр доктринасы”, Сирия төңірегіндегі 
шиеленістер, Алжирдегі Франция соғысы, 1958 жылы 
Ливандағы қақтығыстар, Ирактағы монархияны жойған 
революцияға қарсылық көрсету, Англия мен АҚШ-тың 
осы аймаққа әскер төгуі — осындай оқиғалар тізбектеліп, 
жанжал күрделене түсті. 
1967 жылғы маусымның басындағы Палестинаға бай-
ланысты 6 күндік соғыс бүкіл араб әлеміне ауыр тиді. 
Израиль 5 маусымда шабуылға шығып, алты күн ішінде 
Египет, Сирия, Иордания қарулы күштерін талқандап, 
170 мың шаршы шақырым жерді басып алды. Тағы да 
бір шиеленіс ошағы Оңтүстік-Шығыс Азияда шықты. Ол 
АҚШ-тың Вьетнамға қарсы соғысы болатын. 
Оңтүстік Вьетнамда 1960—1964 жылдары ұлт-азаттық 
көтеріліс үлкен табысқа жетіп, АҚШ-ты қолдаған күш-
тер жеңілуге айналды. 1964 жылы тамызда Тонкин 
шығанағында Солтүстік Вьетнам әскери катерлері мен 
АҚШ эсминецтері арасында жанжал шықты. Осыны сыл-
тау еткен Американың Л.Джонсон, содан кейін Р. Никсон 
үкіметтері Үндіқытайда 1973 жылға дейін ойран салды. 

189
Вьетнамда бірнеше миллион адам қаза тауып, АҚШ  
68 мың жауынгерінен айырылды. 
Келесі жанжал Оңтүстік Азия аймағында пайда болды. 
Үндістан мен Пәкстан арасындағы Кашмир аймағы үшін 
болған талас екі елді қатты өшіктірді. 1947—1948 жыл-
дары соғыста Кашмирдің 1/3-і — Пәкстан, қалғаны 
Үндістан қолына өтті. 1965  және 1971 жылдары екі ел 
арасында тағы да соғыс болды. 1959, 1962 жылдары Қытай 
мен Үндістан арасында — Гималай тауларындағы шекара- 
да қарулы қақтығыстар болып өтті. 
1962 жылы Куба  дағдарысы өте қауіпті жағдайға жетті. 
АҚШ бұл елдегі революцияны басуға бел байлап, Кубаға 
бойкот жариялады, контрреволюциялық әрекеттерге 
қолдау көрсетті. Кубаны қорғауды сылтау еткен КСРО 
зымырандарын құпия түрде аралға орналастыра бастады. 
Ол анықталғанда, АҚШ екі елді қатты қысымға алып, 
1962 жылы қазанда соғыс шығып кету қаупі төнді. КСРО 
шегінуге мәжбүр болды. Қарымта ретінде АҚШ өз зымы-
рандарын Түркиядан алып кетіп, екі ел шиеленісі біраз 
бәсеңдегендей болды. 
1963 жылы тамызда ядролық сынауларды 3 салада 
тоқтату туралы шарт жасалды. Ал қаруларды қысқарту 
жөнінде келіссөздер көпке дейін нәтиже бермеді. 
Еуропадағы бейбітшілікті нығайту шаралары. Екі топ-
тың қолында жинақталған қару өздерін ғана емес, бүкіл 
өркениетті жойып жібере алатын жағдайға жеткенін анық 
ұғынған саясатшылар қандай да болсын шиеленістерді 
халықаралық сахнада келіссөз арқылы ғана реттеу тура-
лы ой-пікір айта бастады. Соған қарамастан, қара күшке 
сүйену, зорлық-зомбылыққа бару тоқтала қоймады. 
Соның бір мысалы, 1968 жылы КСРО сыбайластарымен 
Чехословакияға басып кіріп, ел басшылығын ауыстыр-
ды. Бірақ Еуропа елдері жағдайды дұрыс шешуді қалап, 
басқосуға даярлық білдірді. Финляндия үкіметі 1969 жылы 
мамырда бастама жасап, оны шақыру жұмысы алты жылға 
созылды. 1975 жылы 1 тамызда Хельсинкиде Еуропаның 
33 мемлекеті және АҚШ пен Канаданың қатысуымен 
Еуропадағы  қауіпсіздік және  ынтымақтасу  туралы  
Акт қабылданды. Ол соғыстан кейінгі қалыптасқан ше-
караларды өзгертпеу, қаруларды қысқарту, адам құқығын 

190
құрметтеу және гуманитарлық байланыстарды дамыту 
ісіне баса мән беру бағытына үлкен сүйеу болды. Соның 
нәтижесінде Еуропада бейбіт жағдай нығайтыла түсті. Сол 
жылдары АҚШ пен КСРО-ның әскери қуаты теңелгендей 
болды.
1970—1980 жылдардағы халықаралық қатынастар­
дың дамуы және аймақтық жанжалдардың өршуі. Еуропа 
үлгісінің басқа құрлықтарға тигізген әсері шамалы еді. 
Азия, Африка, Латын Америкасында жанжалдар ұлғая 
берді. АҚШ пен КСРО арақатынасы қайтадан нашарлады. 
Шығыс Еуропа елдеріне орта қашықтықтағы зымыран-
дарын орналастыру арқылы КСРО-ның Еуропа халықта-
рын үрейлендіру  әрекеті НАТО-ның қарсылығын туғыз- 
ды. Америка Еуропаға қанатты зымырандарын орна-
ластыруға кірісті. Олар КСРО қалаларына радар қабылдай 
алмайтын төмендікте 5—7 мин-та ұшып жетіп, қирата ала-
тын еді. Содан сескенген Мәскеу Вашингтонмен келісімге 
келіп, екі жақ та қаруды қысқартуға кірісті. Бірақ АҚШ 
пен КСРО шиеленісі мұнымен аяқталмады.
КСРО Африкадағы оқиғаларға килігіп, Сомали-Эфио-
пия соғысына араласты. Анголадағы азамат соғысына 
әскери кеңесшілерін жіберді. Таяу Шығыста Египетпен, 
Сириямен, Иракпен достасқан болып, оларға түрлі соғыс 
жабдықтарын, әскери техника және қару-жарақ сатты. 
Египетке мыңдаған кеңестік әскери кеңесшілер барды.  
1973 жылы қазанда Египет Израильге қарсы соғыс бастап, 
алғашқыда үлкен жеңіске жеткенімен, кейін сәтсіздікке 
ұшырады. Бауырлас елді жақтаған мұнайға бай араб елдері 
Батыс елдеріне мұнай сатпау туралы шешім қабылдады. 
Бұл дүниежүзілік энергетикалық дағдарыс туғызды. Со-
дан соң Египет те, АҚШ-та Таяу Шығыс жанжалын шешу 
мақсатында бейбіт жолдар іздестірді. 1977—1979 жылда-
ры Египет — Израиль — АҚШ Кэмп-Дэвид келісіміне қол 
қойып, жауласқан екі ел татуласты. Оны КСРО мен араб 
елдері мойындамады.
Израиль алған бетінен қайтпай, Палестина арабтары- 
ның тағдырын әділ шешуге көнбеді. Палестина күрескер-
лері 1970 жылы Иорданиядан Ливанға ауысты. Бұл елде 
1975 жылы азамат соғысы басталып, оған Сирия 30 мың 
әскер жіберді. 80-жылдардың басында Ливан оқиғалары 

191
әлемді алаңдатты. Оңшыл күштерді сақтау үшін АҚШ пен 
Израиль 1982 жылы Ливанға әскер енгізіп, Палестинаны 
азат ету ұйымы (ПАЕҰ) бұл елден де кетуге мәжбүр бол-
ды. Содан бері Ливанның оңтүстік аудандары Тель-Авив 
бақылауында қалып, тек 2000 жылы қайтарылды.
1980 жылы күзде Ирак жетекшісі С. Хусейн Иранға 
шабуыл жасады. Оның мақсаты қарулы күштері әлсіре-
ген елден жер тартып алу еді. Соғыс 8 жылға созылып, екі 
елдің де халқын титықтатты.
Бұл соғыс аяқталысымен, Ирак өзіне көмектескен 
Кувейтке тиісіп, оны басып алды (1990 ж., тамыз). Бұл 
зұлымдыққа дүниежүзі елдері қарсы болды. БҰҰ Бас 
ассамблеясының қарарларын мойындаудан бас тартқан 
Иракты АҚШ бастаған көп елдер армиясы  Кувейт жері- 
нен күшпен шығарды (1991 ж., қаңтар). Батыс оны-
мен тынбай, ядролық, химиялық, бактериологиялық 
қару шығару мүмкіншілігін құрту мақсатымен Иракты 
бақылауға алды. 1998 жылдың соңында АҚШ “Шөл дала 
түлкісі” атты әскери операциясын жүзеге асырып, Иракқа 
тағы шабуыл жасады. Бойкот жарияланған ел халқы 
күйзеліске ұшырап, азап шекті. 
70-жылдары Камбоджа  мәселесі дүниежүзін алаңдат-
ты. Бұл елде бірнеше төңкерістер болып, 1975 жылы Қы- 
зыл кхмерлер (қытай үлгісіндегі коммунистер) билікке 
жетіп, өз халқының үштен бірін қырып тастады. Оған 
қарсы Вьетнам әскер жіберіп, Камбоджада азамат соғы-
сының өрті тұтанды. Бұл жанжал 90-жылдардың ортасын-
да көршілес елдердің қатысуымен реттелді.
80-жылдары Ауғанстандағы  оқиғалар халықаралық 
дағдарысты өте қатты өршітті. Бұл елде 1978 жылы сәуірде 
Халықтық-демократиялық партия төңкеріс жасап, билік-
ті жеңіп алды. Ол бірден социалистік құрылысқа көшіп, 
КСРО-ға арқа сүйеді. Бірақ халық оны қолдамай, елді 
көтерілістер жайлады. Келесі жылы төңкеріс жетекшілері 
Таракиді өлтіріп, елді Х.Амин басқарды. Оған сенімсіздік 
білдірген Кеңес Одағы арнайы қарулы жасақ жұмсау  
арқылы  Аминді  құлатып,  өздеріне  қолайлы Б.Кармальді 
билікке әкелді және оған көмек ретінде әскер жіберді. 
Халықаралық қатынастарға әсер еткен жанжалдар 
(Англия — Аргентина соғысы, Ливия — Чад, Марокко — 

192
Алжир қақтығыстары, Оңтүстік Африкадағы Намибия 
мәселесі, т.б.) 1980—1990 жылдары шешімін тапты.
ядролық қаруды шектеу және қарусыздану мәселесі. 
“Қырғиқабақ соғыстың” аяқталуы. 70-жылдары қол 
қойылған ірі шарттар (ОСВ-I, зымырандарға қарсы қару-
ларды шектеу, т.б.) соғыс құралдарын біршама азайтуға 
және шектеуге қол жеткізді. 1980—1990 жылдары оған 
тағы бірнеше АҚШ—КСРО және т.б. халықаралық келі-
сімдер қосылды. 1987 жылғы қарашада Р. Рейган мен 
М. С. Горбачев шарт жасасып, орта және шағын қашық-
тықтағы зымырандарды жоюға кірісті. 1989 жылы Венада 
қол қойылған шартқа орай Еуропадағы қарапайым қару- 
лар қысқартылды.
КСРО тараған соң АҚШ пен Ресей стратегиялық қару-
ларды шектеу туралы келісімге қол қойды.
Қазір ядролық қаруларды қысқарту, таратпау, сы-
натпау, жою мәселесі бірінші орында тұр. 90-жыл-
дары ядролық сынақтарды тоқтату үшін халықтар 
арасындағы қозғалыс ұлғая түскен. Оған қазақ халқы да 
өз үлесін қосқаны белгілі. Өйткені 1949—1989 жылдары 
Қазақстанда 498 рет ядролық сынақ жарылысы болған 
(КСРО-да 715), оның 456-сы тек Семей полигонында 
өткен. 1991 жылы тамызда Қазақстан Республикасының 
Президенті Н.Назарбаев Семей полигонын жабу туралы 
үкім шығарды. Бұдан кейін Ресей, АҚШ, Англия, ал 
1996 жылы Франция және Қытай сынақтарын тоқтатты.
Ядролық қаруды таратпау туралы келісім 1986 жылы 
жасалды. Бірақ оған қосылмай жүрген Израиль, Үндістан, 
Пәкстан елдері ядролық қаруға ие болды.
Дүниежүзі елдерін үрейлендірген “қырғиқабақ со-
ғыс” 90-жылдардың басында аяқталды. Варшава тобы 
тара тылды, социалистік лагерь ыдырап кетті. КСРО 
1991 жылы тарап, ТМД құрылды. Бұрынғы екі полюстік 
әлемнің орнына АҚШ жетекшілік еткен бір ғана полюстік 
жағдай қалыптасты. Ресей қарапайым ірі мемлекет-
тер қатарында қалды. Экономикасы жедел дамып келе 
жатқан Қытай 1971—1972 жылдары АҚШ-пен, Жапо-
ниямен, 1980—1990 жылдары Ресеймен арақатынасын 
ретке келтіріп алды. Қазақстан Республикасымен де 
қалыпты қатынас жасауда.

193
ХХI ғасырға ұмтылыс және халықаралық қаты­
настардың дамуы. “Қырғиқабақ соғыс” аяқталып, КСРО 
сияқты империя ыдыраған кезде көпжылдық тыныштық 
заман орнайды деген үміт ақталмады. 90-жылдар мен 
ХХI ғасырдың бас кезінде аймақтық жанжалдардың 
көбеюі салдарынан миллиондаған адам қырғынға ұшы-
рады. Бұған ертеректе басталған Таяу Шығыс, Ауғанстан 
мәселелеріне Югославия, Кавказ, Орта Азия, Парсы 
шығанағы, т.б. қосылды. Африкадағы жағдай нашарла-
ды, өйткені онда Эфиопия-Эритрея соғысы, азаматтық 
соғыстар Анголада, Мозамбикте, Конгода, Либерияда, 
Суданда өрши түсті. 
Кавказ, Орта Азия, Днестр маңы аймақтары ірі қарулы 
қақтығыстар ошағына айналды. Сондай-ақ олардың 
қатарына Таулы Қарабақ үшін Әзірбайжан мен Армения 
араларындағы соғыс, Грузиядағы Абхазия, Оңтүстік 
Осетия және Аджария мәселесі, Молдавиядағы Шығыс 
Днестр маңы тартысы, т.б. жанжалдар  халықаралық 
жағдайды шиеленістіре түсті. Тәжікстандағы азаматтық 
соғыс маңайындағы елдерге қауіп төндірді. Өзбекстанда, 
Қырғызстанда исламшыл топтар жанданып, ескі тәртіпті 
орнатпақ болды. Ресей Шешенстанға қарсы соғыс ашып, 
оның тәуелсіздікке деген ұмтылысын тұншықтыруға 
әрекеттенді. Бірінші соғыс (1994—1996 жж.) Хасавюрт 
келісімімен аяқталып, Шешенстан өз тағдырын  рефе-
рендум арқылы шеше алатындай дәрежеге жетті. Бірақ 
1999 жылы Ш. Басаев пен Хаттаб (араб азаматы) Дағыстан-
ға жорық жасап, онда да исламшыл тәртіп орнатпақ болды. 
Осы кезде Ресей екінші рет соғыс ашып, шешен халқын оқ 
астына алды. Он мыңдаған адам құрбан болды.
2008 жылы Косовоның тәуелсіздік жариялауын Ре-
сей, Қытай, Үндістан қолдамады. Кавказ аймағындағы 
шиеленіс көп жылдар бойы басылмауда. Ресей мен Грузия, 
Ресей мен Украина қатынастары да сыр білдіріп отыр. Ал 
2008 жылы тамызда Ресей Грузияға қарсы соғыс бастап, 
оның аумағына әскерлер енгізді. Сол оқиғадан соң Абхазия 
мен Оңтүстік Осетия тәуелсіздіктерін жариялады, бірақ 
оны Ресейден тыс тек Латын Америкасындағы Венесуэла 
мен Никарагуа қолдады. НАТО-ның Шығыс Еуропа елде-
рін қосып ұлғаюы, АҚШ-тың Чехия мен Польша жерінде 

194
радиолокациялық станция салу жоспары, Ресейдің қара-
пайым қаруларды қысқарту туралы шарттан шығуы, 
Солтүстік Кореяның, Иранның ядролық бағдарламала-
ры, әскери шығындардың ұлғая түсуі — халықаралық 
жағдайды шиеленістіріп тұр.
ХХI ғасырдағы кең өріс алып отырған басты қауіп 
халықаралық лаңкестік. ХIХ ғасырда лаңкестікті қару 
ретінде саяси күресте жиі қолданылған, ал ХХ ғасырда оны 
жеке топ емес, жекелеген мемлекеттер сыртқы елдердегі 
жауларын құрту үшін қолданатын болды. 
2001 жылғы 11 қыркүйекте АҚШ-қа жасалған лаң-
кестік әрекеттен соң БҰҰ мен аймақтық ұйымдар лаңкес-
терге қарсы бірігіп күрес жүргізуге келісті. АҚШ-тың 
лаңкестікке және жаппай қырып-жоятын қарулардың 
таратылуына қарсы тұру саясатын желеу етіп, басқа 
елдердің ішкі істеріне араласатындығы көптеген елдердің 
наразылығын тудырды. Айталық, Югославия президенті 
С. Милошевич Босния мен Герцеговина мұсылмандарын 
қырған кезде АҚШ бастаған НАТО оны әскери күшпен тізе 
бүктірді. Оған Ресей, Қытай қатты наразылық білдірді. 
2003 жылы АҚШ пен Англия Иракқа қарсы соғыс ашып, 
өз халқын зар қақсатқан С. Хусейнді биліктен кетірді. 
АҚШ-тың осы саясатына Франция мен Германия, Ресей 
мен Қытай қарсы болды. Ал келесі жылы осы мемлекет-
тер БҰҰ-ның Ирак мәселесіне қатысуын көздеп, АҚШ-қа 
қолдау көрсете бастады.
Қазір қуат мәселесі, қуаттық қауіпсіздік әлемді алаң-
датуда. Қуатсыз даму жоқ. Оның ең ұтымды қайнар көзі 
мұнай мен газ болғандықтан, солардың табиғи қорларын 
иеленуге, болмаса бақылауға әрбір ел құштар. Аса ірі мем-
лекеттер өздерінің ұлттық келешегін мұнайға бай аймақ 
Таяу және Орта Шығысты (кейінгі кезде оған Орталық 
Азияны да қосатын болды) өз ықпалында ұстаумен тікелей 
байланыстырып отыр. Ол үшін халықаралық қатынастар-
да түрлі әдіс-амалдар қолдануда — келісімдер, одақтасу, 
экономикалық, әскери көмек беру, күш қолдану, т.б.
Дамуы жеделдей түскен Қытай, Үндістан, Бразилия 
сияқты елдердің мұнай мен газға сұранысы артуы нан 
бірден “қара алтынның” бағасы көкке көтерілді. 70-жыл-
дардың басында шикі мұнайдың баррелі 2,9 доллар еді. 

195
Египет-Израиль соғысы (1973 ж., қазан) және мұнай 
экспорттайтын араб елдерінің батыс елдеріне мұнайды 
сатпау туралы шешімдері әлемдік энергетикалық дағ-
дарысты  туғызып,  көптеген қиыншылық әкелді. Содан 
бастап мұнай бағасы 11,65 доллардан 40-қа дейін жеткен. 
80-жылдары ол көрсеткіш 13—34 доллар арасында болды.
Қазіргі заманда аймақтық және дүниежүзілік ық-
палдастық және жаһандану процесі үдей түсуде. Ол шаруа-
шылық, саяси-әлеуметтік салаларын байланыстырып, 
елдердің жақындасуын көздейді. Сонымен қатар көпұлтты 
мемлекеттер ыдырап, ұлттық мемлекеттер құрылуда. 
Осы екі заңды құбылыс ХХI ғасырда да өздеріне тән ха-
лықаралық қатынастар тудырмақ.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1.  Халықаралық шиеленістердің себептері неге байланысты болды?
2.  Еуропада қандай өзгерістер орын алды? 
3. Қаруларды қысқарту туралы қандай келісімдер жасалды?
4.  “Қырғиқабақ соғыстың” аяқталуына қандай себептер көмектесті?
5. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастарда қандай процестер 
байқалуда?
6.  Жаһандану процесін қалай түсінесіңдер?

жүктеу/скачать 6,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: