С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
Фаунаны қорғау және оны байыту
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
| Фаунаны қорғау және оны байыту. Совет Одағында жабайы аңдарды аулау халық шаруашылығының маңызды саласы болып саналады. Сондықтан келешекте оларды көбейту және қорғау жөнінде арнаулы ғылми-зерттеу институты шұғылданады. Кәсіптік тұрғыдан маңызы бар облыстарда 13 бөлімі бар.Ғылми-зерттеу жүмысына 10 мыңдай аңшылар қатысады. Қазіргі кезде жабайы аңдарды жерсіндіруде Советтер Одағында үлкен жұмыс жүргізіліп отыр. Өйткені 1925 жылмен 1960 жылдың аралығында біздің еліміздің фаунасына 36 түрге жататын 250 мыңдай сапалы өнімді жануарлар теңбіл бұғылар, маралдар, ақбөкендер, киттер, ор қояндар, ондатралар, тиіндер, камшаттар, құндыздар, жанаттар, түлкілер, шошқалар т. б. жерсіндірілді.
СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ТЕГІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ Қазіргі кездегі сүт қоректілердің тегі палеозой дәуірінде тір-шілік еткен қарапайым рептилилер болып есептеледі. Олар кейінірек пайда болған және жер бетінде тіршілік етуге едәуір маманданған қос мекенділерден өзінің құрылысы бойынша да ерекшелеу болған. Оған аң тәрізділер (Тһеготогрһа) класс тармағынан перм аң тістілері (Тһегіоdопtіа) жатады. Олар-дың тісі күрек, шошақ, азу тістерге жіктеліп, альвеолдарға орналасқан. Көптеген түрлерінің екінші реттегі таңдай сүйектері болған. Төменгі жақтың шаршы сүйегі мен буындық сүйегі жойылып, ал тіс сүйегі керісінше өте жақсы жетілген. Бұдыр сүйектің қалдығы мен самай сүйегінен тұратын бір ғана самай доғасы болады. Қарақұс сүйегі кейбір түрлерінде екеу болған. Мұндай рептилилердің өкілі ретінде Солтүстік Двинадан перм қабатынан проф. В. П. Амалицкий тапқан — иностранцевиялерді (Іпоstгапсеvіа аlехапсігоvi), Африкадағы триас қабатынан табылған циногнаттарды (Супоgпаtһиs) атап өтуге болады. Бұларды қазіргі кездегі сүт қоректілердің тікелей шыққан тегі деп айтуға болмайды, өйткені олардың бір қатар белгілері сүт қоректілерге ұқсас болғанымен, бірсыпыра жоғары маманданған өзіндік айырмашылықтары да бар. Сондықтан сүт қоректілердің тегін ертеректе тіршілік еткен өте қарапайым және аз мамандаған аң тістілердің ішінен іздеу керек. 280 Сүт қоректілердің прогрессивтік эволюциясы денесінің жоға-ры температурасы, оны реттеу қабілеті, тірі тууы және өзін қоршаған тіршілік жағдайларының әсеріне түрліше бейімделу-ді қамтамасыз ететін жоғары дамыған нерв әрекеттерімен байланысты. Бұл өзгешеліктерді морфологиялық тұрғыдан қарағанда олардың артерия қаны мен вена қанының бір-біріне араласып кетуден сақтайтын жүрегінің төрт камераға бөлініп, бір ғана (сол жақ) қолқа доғасының сақталганын, қоректенулерінің мерзімді болуын, дене жылуын реттеуде жабындысының күрделенгенін, екінші реттегі ми күмбезінің пайда болғанын т, б. көрсетеді. Сүт қоректілер триаста пайда болған болу керек, өйткені олардын, ертедегі топтары жөнінде толық, сенімді мәліметтер жоқ. Мезозой дәуірінде тіршілік еткен сүт қоректілердің тістері, жақтары немесе ми сауытының сынықтары ғана табылған. Триас дәуірінің жоғары қыртысынан көп бұдыр тістілер (МиltitиЬегсиІаtа) табылған. Бұлардың көп бұдыр тістілер деп аталған себебі азу тісінің үстіңгі бетінде көптеген бұдырлары болған. Бұл күрек тістері өте жақсы жетілген, шошақ тістері жоқ, үлкендігі қаптесердей, ең ірісі суырдай ұсақ жануарлар. Көп бұдыр тістілер өсімдікпен коректенуге маманданған организмдер және оларды сүт коректілердің кейінгі топтарының тегі деп айтуға болмайды. Тек қана ертедегі формалары біртесіктілердің алғашқы түрлері сияқты деп болжауға болады. Олардың тісі үйрек тұмсықтың ұрығынын, тісіне өте ұқсайды. Болжау бойынша қазіргі кездегі сүт қоректілердің тегіне жа-қын формалар жер бетінде юра дәуірінің ортасында пайда болған. Бұлар үш бұдырлылар (ТгіtиЬегсиІаtа) деп аталған Үш бұдырлылар көбінесе насекомдармен, мүмкін басқа ұсақ жәндіктермен және рептилилердің жұмыртқасымен қорек-тенген аңдар. Биологиялық жағынан олар жер бетінде және ағашта тіршілік ететін насеком жемділерге жақын сондай-ақ олардың миынан бұлардың миы анағұрлым үлкенірек болған. Үш бұдырлылардың негізгі тобы — пантотериялар (Рапtоtһегіа) плаценталылар мен калталылардың шыққан түрі болып саналады. Бірақ олардың қалай көбейтіні жөнінде ешқандай мәліметтер жоқ. Бор дәуірінде қалталылар пайда болады. Олардың ертерек-тегі қалдықтары Солтүстік Америкада бор қабатында және Солтүстік Америка мен Евразияның төменгі үштік қабатында болған. Сондықтан қалталылардың отаны үштік дәуірдің басында кеңінен тараған осы екі континент болып саналады. Осы дәуірдің аяғына дейін, оларды осы кезге дейін Австралия-да, Жаңа Гвинеяда, Тасманияда, Оңтүстік Америкада, Сол-түстік Америкада (тур) және Сулавеси (целебес) аралында сақталған жоғары ұйымдасқан плаценталы жануарлар ығыстырып шығарған. 281 Қалталылардың ең ертедегі тобына көп күрек тістілер жа-тады. Олардың мекендеген жері қазіргілерінің мекендейтін же-ріне сәйкес келеді. Бұлардың кешірек пайда болған тобына Австралияда тараған екі күрек тісті қалталылар жатады. Ол екі тісті қалталылар сол жерде тараған көп күрек тістілерден пайда болған. Австралия — құрылықтың басқа бөліктерінен плаценталы жануарлар өтпей түрған кезінде бөлініп кеткен болу керек. Сондықтан бұл материкте қалталылардың көптеген түрлері, әр түрлі тіршілік жағдайында өмір сүреді. Оңтүстік Америкада үштік дәуірдің орта кезінде плаценталы тұяқтылар мен жыртқыштар болмаған кезде қалталылар өте көп болған. Миоценнен кейін Оңтүстік Америкада плаценталы-лар көбейіп, қалталыларды толық ығыстырып шығарады да, тек қана аздаған маманданған түрлері қалады. Бор дәуірінде де қалталылардан бұрынырақ плаценталы сүтқоректілер пайда болса керек. Олар үш бұдырлылардан да бұрыныр-ақ шығуы және дербес немесе қалталылар шыққан бұтаққа параллель шыққан жануарлар болуы да мүмкін. В. О. Ковалевскийдің зерттеуі бойынша олар бор дәуірінде әр түрлі бағытта дамыған. Плаценталылардың ең ертеректегі отряды насеком жемдігер (Іпsесtіvога) болып есептеледі. Мұндай қарапайым жйнуарлар Монғолияның жоғарғы бор қабатынан табылған. Бұлардың бір тобы жер бетінде, бір тобы ағашта мекендеп, плаценталы сүт қоректілердің шығуына негіз болған. Ағашты мекендеп ұшуға бейімделген насеком жемділерден қол қанаттылар (Сһігорtега) пайда болады, ал жыртқыштыққа бейімделген бұтағынан үштік дәуірдің бас кезінде ертедегі қарапайым креодонт (Сгеоdоntа) деп аталатын жыртқыштар пайда болады. Бұлар аз уақыттың ішінде кеңінен таралған олигоценнің аяқ кезінде үштік дәуірдің жай қозғалатын тұяқтыларының орнын, тез қозғалатын тұяқтылар басқан кезде, креодонттар ығысады да, олардан анағұрлым мамандалған жыртқыштар (Сагпіvога) пайда болады. Эоценнің аяқ кезінде, олигоценның бас кезінде жыртқыштардан ескек аяқтылар (Ріппіреdіа) жеке бұтақ болып шығады. Олигоценде қазіргі жыртқыштар (мысық, ит, сусар т. б-) тұқымдасының бірнеше алғашқы тектері тіршілік еткен. Креодонттан үлкендігі иттей, ұсақ жануарлар—ертедегі тұяқ-тылар немесе кондилартрлар (СопсІуІагthга) шыққан. Олар талғамай қоректенетін, палеоценде пайда болған организмдер. Олардың аяғы бес саусақты болған, бірақ, басқа саусақтарынан үшінші саусағы ұзынырақ, бірінші және бесінші саусақтары қысқарак болған. Аз уақыт қана тіршілік етеді. Қондилартрден эоценнің бас кезінде екі дербес бүтақ: тақ тұяқтылар (Регіsssоdасtуlа) отряды мен жұп тұяқтылар (Агtіосіасtуlа) отряды шығады. Эоценде тұмсықтылар да (РгоЬоsсіdеа) пайда болады. 282 Сонымен тұяқтылардың кейбір отрядтарын маманданған насеком жемділерден немесе олардың жақын туысы — креодонттан шықты деуге болады. Жеке отрядтардың арасындағы сыртқы ұқсастық — ұксас тіршілік жағдайына бейімделудің нәтижесі. Бір катар отрядтар үштік дәуірде өліп біткен, мысалы оған Оңтүстік Америка тұяқтылары (Моtоungulаlа) жатады. Бірақ, олар түяқтылар-дың бірнеше жаңа бұтағын берген. Бүл бұтақтардың ішінде жылқыға, мүйіз тұмсықтыларға ұқсас аңдар болған. Үштік дәуірдің басында насеком жемділерден басқа да біп-неше жаңа отрядтар пайда болған. Оларға мүкі тістілер (Еdепtаtа), кемірушілер (Rоdепtіа), приматтар (Ргіmаtеs) х. б. жатады. Маймылдардың қалдықтары палеоценнен бастап белгілі болған. Төменгі олигоценде тіршілік еткен проплиопитекус (РгорІіоріthесиs) деп аталатын орманды мекендеген маймылдардан Индиядағы миоценнен белгілі гиббондар, антропоидтарға жақын рамапитекус (Rаmарitһесиs) пайда болған. Оңтүстік. Африкада төртінші дәуірдің қабатынан табылран австралопитекус (АиstгаІоріthесиs), әсіресе жоғарғы сатыдагы адам тәрізді плезиантропус (РІеsіапthгориs) және парантропус (Рагапthгориs) деп аталатын маймылдардың биологиялық ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөлуге болады. Жоғарыда көрсетілген маймылдың алғашқысы ашық кеңістікті мекендеп, екі аяғымен жүрген болу керек. Бойының биіктігі 120 см, ми сауытының аумағы одан да үлкен — 600 сл3-ке дейін жеткен. Бұлар адамға жақын тұрған маймылдар болып есептеледі. Парантропусқа және плезиантропусқа жақын тұрған адам тәрізді маймылдардың түрлерінен адамның пайда болғанына ешқашанда шүбә келтіруге болмайды. Жоғары сатыдағы адам тәрізді маймылдардың адамға айна-луы эволюциялық шұғыл қадам. Бірақ мүндай ірі өзгерістің бо-луына әсер еткен табиғи себептер емес, қоғамдық факторлар болып есептеледі. Сүт қоректілердің филогениясы турасында ғылымда көп-теген көзқарастар болып келген, ал казіргі кезде сүт қоректі-лер класына жататын аңдар бірнеше тектен шыққан деген пікірді (полифилетикалық) қуаттайды, яғни кластың ерте замандағы тіршілік еткен бүтақтары аң тәрізді рептилилердің топтарынан пайда болған. Көп бұдырлы тістілерге (МuІtitubегсuІаtа) жақын топтардан бір тесіктілер (Мопоtгеmаtа) пайда болған деген пікірді дұрыс деуге болады. Қалталылар және плаценталылар мен пантотериялар (Рапіоіһегіа) бір түбірден шыққан, бір тектес өз алдына табиғи топ болып өсептеледі. Пантотериялар ерте заманда өліп біткен және олардан ешкандай ұрпақ калмаған. Жоғарғы жағдайды еске ала отырып, Симпсон (1959) сүт 283 қоректілердің класына жататын нағыз осы топтар деп ұйғарады. Қазірде сүт қоректілер класына жататын аңдарды систематикалық топтарға бөлгенде, жұмыртқа туатындарды оларға қоспай өз алдына қарастырады. Қазір сүт қоректілер-дің 18 отряды белгілі, 12 отряды ерте заманда жойылып кеткен. Сүт қоректілер мынандай систематикалық топтарға бөлінеді: жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|