С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
Сүт қоректілердің тіршілігіндегі жылдық циклі
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Көбеюге дайындық
- . Балалау және төлдерін тэрбиелеу
| Сүт қоректілердің тіршілігіндегі жылдық циклі. Сүт қоректілердегі биологиялық құбылыс, олардын, организмінің күйі, өзін қоршаған ортамен қарым-қатынасы маусымдық заңдылыққа бағынады. Басқа жануарлар сияқты бұлардың да тіршілік циклі бірнеше периодтардан немесе фазалардан тұрады. Осыған сәйкес тіршіліктің жылдық циклінің өте қарапайым схемасын ұсынуға болады.
1. Көбеюге дайындық—сүт қоректілердің көбейер алдында мінез-құлқында елеулі өзгерістер болады. Бұл мезгілде полигамдар “үйір” немесе, “гарема” құрады. “Үйір” құрады. “Үйір” құру үшін еркектері бірімен-бірі таласып, маңына ұрғашыларын көбірек жинауға тырысады (бұғылар, теңіз мысығы, жылқылар т. б.) Болашақта балалауына қолайлы жағдай тандауына байла-нысты шағылыс кезінде мекен еткен жерін тез ауыстырады. Мысалы, теңіз мысықтары құрғақ аралдарға кетеді. Ашық жерлерді мекендейтін қара бурыл түлкілер, түлкілер бұл кезде қалың шөпті, бұталы немесе тасты жерлерге ауысып, ін қазып, тиіндер, саршұнақтар, ондатраларда ескі індерін жаңартып, немесе жаңадан ін қазады. 2. Балалау және төлдерін тэрбиелеу — мерзімінде аңдар көбінесе тасалы жерде болып, жасырын тіршілік етеді. Мұндай жағдай әсіресе балаларын ашық немесе шұңқыр жерге туатын жануарларға тән (тұяқтылар, мысықтардын, ірі түрлері, қаскырлар және т. б.). Осы кезде аңдар індерінін, маңайынан ешқайда алыстап кетпейді. Тіпті мекенін жиі ауыстыратын жануарлардың өзі де отырықшы болып қалады. Балалары жетіліп тамақтық зат көбірек қажет болғанда, қоректік зат мол жерге ауыса- 271 ды. Тиіндер мен түлкілер сияқты көбею үшін уақытша ін казған сүт коректілердің түрлері балалары ержеткен соң інін тастап, қорегі мол жерге кетеді. Тұрақты індерінде болатын суыр, сар-шұнақтар мекенін ауыстырмайды. Сүт қоректілердің балаларын сүтімен асырау мерзімінде бір-дей болмайды. Қасқырлар күшіктерін 4—6 жұмадай емізеді, қара бурыл түлкілер 6—8 жұмадай, ондатралар 4 жұмадай, қоңыр аюлар 5 айдай, ақ аюлар 1 жылдай, солтүстік бұғылары 4—5 ай, тау қойлары 5—7 ай емізеді. Жоғарыдағы өзгешелік әр түрлі жағдайларға: тамақтың сипатына, оны табу жағдайына, ата-анасы мен баласының мінез-құлқына, сүтінің химиялық құрамына байланысты жас особьтың өсу жылдамдығы да әр түрлі болады. Мысалы, Гренландия тюленьдерінің сүтінің құрамындағы су — 44%, белок—12%, май — 43 процентке жетеді, ал қант болмайды, минералдық заттар 1%, жасыл киттердін. сүтінің құрамында 47% су, 14% белок, 1% минералдық заттар, 38% май, солтұстік бұғыларының сүтінде — 65% су, 11% белок, 20% май, 1 % минералдық зат, 3% қант болады. Жануарларда ата-енелерінің ұрпақтарымен бірігіп тұруы бір жылдан аспайды. Саршұнақтың балалары бір айдан соң ажырап кетеді, тиіндердің және қояндардың көжектері де осы шамадан аспайды. Түлкінің күшіктері 3—4 айлық, қасқырдікі 9—11 айлық кезінде, жолбарыстікі 2—3 жылдан соң ата-енесінен бөлініп, өз бетінше тіршілік етеді. 3. Қысқа дайындалу — мерзімінде аңдар түлеп, ескі жүнін тастап жақсы семіреді. Тұрақты мекені жоқ жануарлар бір жерден екінші жерге қо-ректік зат іздеп, мекен ауыстырады. Жануарлардың семіруі — қысқы табиғат жағдайына байланысты өзіндік бейімделушілігі. Мысалы, саршұнақ көктемде 90—120 г болоа, ал жаз ортасында олаодың салмағы 400—500 г жетеді. Қысқа дайындық әрқашанда миграциямен байланысты. Күз-де тіршілік жағдайы нашарлай бастағанда қара бурыл түлкі-лердің көпшілігі оңтүстікке орманды тундраға және орманды зонаның солтүстік бөлігіне ауысады. Солтүстік бұғылары күзде оңтүстікке барады, ал көктемде қайтып тундраға келеді. Бұғы-лармен бірге қасқырлар және росомахалар миграция жас-айды. Тундраның солтүстік бөлігінде тіршілік ететін ақ қоян-дардың кұзде оңтүстікке өріс аударып, ал көктемде қайтадан тундраға оралатыны анықталған. Тау жануарларының көптеген түрі жазда шөбі бітік, қансорғыш насекомдары аз, биік тау жайылымдарына шығып кетеді, ал қыста қары жұқа және шөбі мол тау етегіне ауысады (жабайы шошқалар, бұғылар, жабайы қойлар, ешкілер, маралдар т. б.). Шөлді жерді мекендейтін тұяқтылар күзде жайылымы жақсы тау етегіне келеді де, ал көктемде қайтадан шөлге оралады. Құстармен, балықтармен салыстырғанда сүт қоректілердің миграциясы айтарлықтай емес. Миграция процесі 272 айқын байқалатындарға теңіз сүт қоректілері, жарқанаттар жә-не тұяқтылар жатады. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|