жайылымдарды,  тоган  суларды,  су  коймаларын,  каналдар  мен

экологиялык, куыста бола алмайтындьщтан,  турге бай туыстар, 
эдетте биоценозда езшщ жалгыз екШ аркылы катыгдлы.
6.2. Экожуйе жене экожуйелер nurrepi
Экологияда «биогеоценоз» угымымен 
6 ip r e  
«экожуйе» угымы 
к олданы лады .  «Э к о ж у й е »  угымын  агылшын  бот а н и п
А .Д .Т е н с л и   усынды.  А .Д .Т е н с л и   эк о ж у й е   курамы на 
организмдер де,  абиотикалык орта да юретш жер бетшдеп 
T ip i 
табигаттыц  непзп  функциялык, 
6 i p A i r i  
деп  есептеп,  оныц  эр 
белпчшц  екш ш щ не  эсер  ететшше  назар  аударды.  Эдетте 
«экож уйе»  жэне  «биогеоценоз»  угымдарын  синоним  ретшде 
карастырады.  А лай д а  б у л  
6 i p - 6 i p i H e  
дэл  сэйкес  келмейдь 
Экожуйеде  эртурл!  дэрежедеп  зат  алмасу 
n p o n e c i  
журетш 
жуйе болса,  биогеоценоз  -   белгии 
6 ip   e c iM A iK T e p  
жамылгысы 
(фитоценоз)  алып  жаткан  территориялык  угым.  Экожуйе  -  
мелшер1 эртурл1 табиги (мухит, тундра,  орман,  кумырска илеуд 
жэне т.б.) жэне жасанды  (аквариум,  ферма территориясы, кала) 
кешендерге  катысты  колданылатын  кец  угым.  Экож уйе, 
экологияны ц  ец  н е п з п  
o 6 b e K T i c i   -   T i p i  
организм дер 
жиынтыгыныц  коректену,  есу  жэне  урпак  беру  мак,сатында 
белгШ  
6 i p   T i p m i A i K  
ету 
K e H ic T ir iH  
бдрлесе  пайдалануынын 
тарихи калыптаскан жуйеа.
Биогеоценоз шекарасы кебше турлдк курылысы мен курамы 
6ipmeKmi  eciMAiKTep  жамылгысы  кауымдастыктарымен 
аныкталады.  Биогеоценоз  экожуйен1н 
6 i p  
варианты  болып 
табылады.  А л ай д а   экож уй е  мен  биогеоценоз  арасында 
айтарлыктай айырмашылык, болмаганмен, соцгы кезде «экожуйе» 
угымы кен колданылады. Экож уйе -  зат айналымы журе алатын 
организмдер мен бейорган икалыц компоненттер  жиынтыгы.
Экожуйелер  арасында  биогеоценоздар  арасындагы  сиякты 
анык  шекара  жок,  6ip  экожуйе  б1ртшдеп  екшпп  экожуйеге 
ауысады.  Улкен  экожуйелер  Kinii  экожуйелерден  куралады. 
Мысалы,  кумырска  HAeyi,  томар,  жануарлардын  салган  iHi 
imiHAeri  TipmiAiK  ететш  организмдер1мен  (микрожуйе)  6ipre 
орман  экожуйелершщ  (мезоэкожуйе)  курамына  KipeAi.  Орман 
экожуйелер!  баска  экожуйелермен  (шалгындык,  су  айдыны, 
епспк)  6ipre табиги аймак, физико-географиялык аудан сиякты 
(макроэкожуйе) одан да улкен экожуйелер курамына енедь Жер 
бетшдеп  барлык  экожуйелер  атмосфера  жэне  Элемдпс  мухит 
аркылы байланысып -  биосфераны тузедд.
113

Экожуйелердш курамы кептеген факторларга, 6ipiHnri кезекте 
климатка,  геологиялык,  жагдайларга  жене  адам  эсергйе 
байланысты.  Егер  Heri3ri  ролд1  автотрофты  организмдер  — 
продуценттер  атк,арса  ж уйет  автотрофты деп  атайды.  Егер 
экожуйеде  продуценттер  болмаса  немесе  олардын  poAi 
мардымсыз  болса  (мысалы,  мухит  теренд1ктер1,  бшк  тау 
муздыктары)  мундай  жуйелерд!  гетеретрофты  деп  атайды. 
Экожуйелер табиги немесе антропогендд болуы мумкш, мысалы, 
ауыл  шаруашылык.  кала,  енеркэсштж  экожуйелер.  Ж ер 
бетгадеп  манызды  экожуйелер  болып:  тайга,  тундра  жене 
полярлык  белдеулер,  мухиттар,  жагалаулар,  батпактар, 
мангралык тогайлар, коныржай аймактагы далалар мен ормандар, 
саванналар, таулар, аралдар жене т.б. болып табылады.
Экожуйетн б1рнеше турлерш ажыратады:
- микроэкожуйе (мысалы,  mipin жаткан агаш двд);
- мезоэкожуйе (орман, кел, батпак);
- макроэкожуйе (континент,  мухит);
- галамдых, экожуйе (Жер биосферасы).
Ю.Одум (1986 ж) табиги экожуйелердш уш тур1н беледй жер 
6emi  (тундра,  тайга,  дала,  шел  т.б.),  тущы су (келдер,  езендер, 
батпактар)  жене  теni3  (ашык  мухит,  езен  куйылы стары) 
экожуйелер^ Бул классификациянын непзшде езше тен белплер!, 
мысалы, жер бет! экожуйео ушш - еомджтер жамылгысы, тущы 
су экожуйелер! ушш — судын физикалык касиегп жатыр.
6.3. Экожуйедеп энергия
Организмдердщ 
TipmiAiriH 
сактауы жане экожуйелердеп зат 
айналымы тек унем! энергия кел!п турганда гана жузеге асады. 
Айналып  келгенде  Ж ер  бетшдеп  б у т л  
TipmiAiK 
Кун 
энергиясынын есебшен журуде. Кун энергиясын фотосинтеадеупп 
организмдер  (жасыл  вомдйстер)  органикалык  косылыстардын 
химиялык байланыстарын езгертедь Гетеретрофтылар энергияны 
корекпен 
6ipre 
алады.  Барлык 
TipmiAiK 
иелер1  баска 
организмдердщ  азыгы  болып  есептеледь  ягни 
6ip-6ipiMeH 
энергетикалык  байланыста  болады.  Кауымдастыктардагы 
корекпк  байланыстарды  -  
6ip 
организмнен  екшпн  организмге 
энергия тасымалдаудыц механизм! деп карастыруга болады.
Жылына биосферага тусепн энергиянын малшер) 2,5-Ю* Дж- 
Осы  энергиянын тек  шамамен 0,3% гана фотосинтез процвсшщ 
нэтижесшде органикалык заттардагы химиялык байлаиыстардын
114

энергиясына  ауысады  жане  тек  0,1%  таза 
6ipiHnii 
еюмге  етш 
отырады. 
0 p i  
карай  к о р ек п   органикалык  заттар  аркылы 
трофикалык  (коректж)  тазбекке  сайкес таралады.  Энергиянын 
пирамида занына сайкес немесе 10%-дык Р.Линдеманньщ (1942 ж) 
ережеане сайкес, 
6ip 
коректж денгейден баска денгейге  ететш 
энергия  шамамен  10%-дан  аспайды.  Осындай  денгейлер  кап 
болган  сайын,  ец  сонгы  тутынушыга  жететш  энергия  у л е а  
согурлым аз болады.
О рганикалы к  заттардын  ыдырауы  э р т у р л 1  организм 
топтарыныч катысуымен журеди Таза 
6ipiHmi 
ешм энергиясынын 
шамамен 
90%-ын 
белетьн 
микроорганизмдер 
мен 
саныраукулактар,  10%-га жуыгьш - омырткасыз жануарлар жэне 
1%-дан аздауын — омырткалы жануарлар -  сонгы консументтер 
беледк  Сонгы  керсеткнпке  (1%)  сэйкес 
6 ip  
пайыз  е р е ж е а  
мазмундалган.  Осы  белпленген  катынастар  биосферанын 
орныкгылыгын устайтын непзп жагдайга жатады. Табиги жуйе 
энергиясынын  1%  шамасында  азгеруД  ж уйеш   тепе-тендж 
жагдайынан шыгарады.
Ж ер  бетшдеп 
ipi 
маспггабтагы  кубылыстардын 
6api 
де  Кун 
сэулеа энергиясынын  1%-нан аспайтын жиынтык энергияга ие. 
Энергиянын  пирамида  заны  тургындарды  азы к-тулж пен 
камтамасыэ етуге арналган Ж ер келемшщ есебш жасауга жэне 
т.б. экологиялык-экономикалык есептердд жасауга колданылады. 
Кун энергиясы агыны аркасында Жерде ауа мен судын элемдж 
физикалык  айналымы  ж уредь  А у а   массасынын  жылжуы 
механикалык эсерлердщ (жел, толкьш, агыстар)  баска заттардьщ
—  6ipiHini  кезекте  су  буы  мен  шан  белшектершщ,  эртурл1 
курамындагы  аэрОгендж миграциясыныц  журуш  камтамасыэ 
етедк  Кун  радиациясынын 
acepiH eH  
атмосферада  эртурл1 
фотохимияльщ  реакциялар  -   су  фотолиз^  озоннын,  куюртп 
сутектердщ 
Ty3i\yi 
орын алады. Тасыма,\данатьш массалык келем1 
мен жумсалатын энергшшы ескергенде Жердеп ен улкен заттар 
айналымынын 6ipiHe су айналымы жатады. Жылына бул процеске 
катысатын небэр! буюл гидросфера массасынын тек 0,04% болса 
да,  секундына  16,5  млн.  м3  жэне  40  млрд.  МВт  Кун  энергиясы 
айналымга тусш отырады. Кун энергиясынын аркасында журетш 
су мен ауаньщ физикалык айналымынан баска кептеген химиялык 
элементтер мен олардын косылыстары айналымга тартылады.
Жогарыда айтылтандай, биоценоздагы организмдер арасында 
туракты коректж байланыстар калыптаскан. Мундай катынастар
115

белгШ  
6 i p  
организмдердщ  тобын  б ф и т р ш   отырады.  Осы 
к,оректтк тобектер к,урамдас уш бвл1мнен турады.
B i p i H m i c i  
-  продуценттер  немесе  енд1рупплер.  М унда 
автотрофты жасыл еамдисгер органикалык, заттар тузш, алгапщы 
биологиялык, ешмдшкп тузедл жэне кун энергиясын жумсайды 
(c iH ip e A i).  E n iH in ic i 
-  консументтер,  буган  жануарлар  жатады. 
Y o iiH in ic i 
-  редуценттер  немесе  кайта  калпына  келтгрупплер. 
Олардын рол! ерекше, ягни, заттарды ыдыратьш,  кайта калпына 
келтфш зат айналымын жалгастырып отырады.
O p 6ip  корект!к  тазбектщ  ка- 
тарында  белгШ   6ip  трофикалык; 
(Коректж)  денгей  кдлыптасады.  Ол 
езш ен  ететш  зат  ж ене  энергия 
агымынын  6елсенд1л1пмен  сипат- 
талады. Мвселен, жасыл eciMAiKTep - 
бфпшп  трофикалык,  денгейдд туэсе, 
фитофагтар  -  екшпп,  ал  жануарлар 
тектес  цоректтлер  -  ушшпп,  т.с.с. 
денгейлердд тузш жалгаса бередь 
Барлык  к,оректж  пзбектер  бф- 
6ipmeH  байланысты  жене бф-бфше 
т эуелд 1  болып  отырады.  d p 6 ip 
децгейден  екишпге,  ушишпге  вткен 
у% 
сайын  зат  немесе  энергия  беру
ж узеге 
асады. 
Осынын 
6epi 
ш | "  
" ^  
биоценоздагы  к,оректш  т1збектш
курделиипн  жене  бфтутас  жуйе 
реттнде  врекет  ететшдшн  керсетед! 
(29,30 сурет).
Экологиялык  пирамида.  Эко- 
ж уйелердщ   e p 6ip  трофикалык 
(корежтгк)  денгейдеп  таза  алгашкы 
жене сонгы ешмдерд1 к,урудьщ жене 
шыгындаудын жылдамдыгы эртурл1. 
Алайда,  барлык  экожуйелерге  вн- 
шдер  пирамидаларьишн 
ережеа  деп 
аталатын  алгашкы  енш  мен  сонгы
29 сурет. Трофикалык (кпрекпик) децгейлердщ т/збепн кврсететш 
жайыльтдагы  байланыстар
116

ешмдердщ белгии 6ip сандык, ара к,атьшастары тэн.
Кауымдасгык,тардыц ешмдшп экожуйедеп продуценттердщ 
кун  с э у л е с 1н  пайдалану  аркылы  кандай  жылдамдыкпен 
органикалык затгарды синтездеуше байланысты. Белгш 6ip уакыт 
шпндеп  еом дж тердщ   синтездеген  органикалык  заттарын 
к,ауымдастыкхпьщ  алгашкы  m im   деп  атайды.  Муны  есшджтщ 
ылгалды  немесе  KYPFaK  салмагыньщ  сандык  мелшер1  ретшде 
немесе  джоул  санына  тен  энергетикалык  б1рлишен  есептейдь 
БелгШ 
6ip 
уакытта еомдистермен енделген алгашкы ешмнщ 6ip 
6 e A iri  eciMAiK- 
тердщ ез кажет - 
TiAiriHe  (тыныс 
алуга) жумсалад- 
салатын  б е л ш  
улкен  болуы  да 
мумкш.  Тропи­
калык ормандар­
да  жэне  коцыр- 
жай  аймактагы 
ормандарда  бул 
керсетюш  40%- 
дан 70%-га детн 
курайды.  М ы ­
салы,  планктон- 
ды  балды рлар 
зат  алмасу  про- 
цесше  энергия- 
нын  40%-ын,  ау- 
ылшаруашылык 
дакылдарыньщ 
кешшлш де сон- 
дай  мелш ерде 
энергия 
ж ум - 
сайды.  Органи­
калык  массанын 
Калган  б е л т н  
алгашкы 
таза
30 сурет. К,арапайым трофикалык, жуйедеп к,орекпик байланыстар, 
(РРиклефс бойынша)
117

gh
L
m
  деп  атайды.  Алгапщы  таза  ешм  -   бул  консументтер  мен 
редуценттер ушш энергетикалык; кор болып есептеледд. Коректж 
пзбекте кайта енделш бул энергия гетеретрофты организмдердщ 
массасын  толты руга  ж ум салады .  Б е л и л !  6 ip  уакыт  шпнде 
консументтер  массасынын  есуш  сонгы   енш   деп  атайды. Сонгы 
ен1м  apoip  трофикалык  денгейде  жеке  есептеледд.  ©йткеш  ар 
денгейдеп  гетеретрофтар  массасынын  ecyi  алдынгы  денгейден 
алынган энергия есебшен журедд.
Биоценоздагы  коректш  пзбектегд  коректщ  (азык)  барлыгы 
бфдей  организмнщ  есуше  немесе  биомассанын  жинакталуына 
жумсалмайды. Онын бфазы организмнщ энергия куатына: тыныс 
а л у ,  к о зга лу ,  квбею ,  дене  тем пературасы н  устап  т у р у г а  
жумсалады. Сондыктан бф  тшбектщ биомассасы еюншдсше дешн 
толык  внделмейдд.  Егер  ондай  болган  жагдайда  табигатта  кор 
ресурсы  таусылган  болар  едд.  Осыган  байланысты  apoip  келеа 
коректдк  тдзбекке  еткен  сайын  азыктын  биомассасы  азайып 
отырады.  Нэтижесшде,  б ф   трофикалык  денгейден  екшшдсше 
еткен сайын биомасса, сандык курамы жэне энергия коры азайып 
отыратыны аньщталган. Бул зандылыкты кезшде эколог Ч.Элтон 
эерттеп езшщ еомдмен вЭлтон пирамидасы» деп атаган (31 сурет).
Консументтер Ш 
Консументтер II 
Консументтер I 
Продуценттер
31 сурет. Экологиялык пирамиданын жалпы xepmici
Экологиялык пирамиданын н е п зп  3 muni бар:
1.  С а н д ы к   пирам ида  -  о р ган и зм д ер д щ  
ж е к е   санды к 
кврсеткшин айкындайды.
2.  Биомасса  пирамидасы  -  жалпы  кургак  салмакты,  немесе 
«вш м дш кп» аньщтайды.
3.  Энергия  пирамидасы  -  энергия  агымынын  куатын  немесе 
жылу  энергия сын аныктайды.
118

Сандык,  пирамида  энергиянын  жыртк,ыш-к,орек  байланысы 
арк;ылы  журед1  де,  трофикалык,  (к,орект1к)  децгей  бойынша 
организм дердщ   санын  керсетедь  Особьтарды н  саны 
продуценттерден консументтердщ эр денгейше эткен сайын азая 
бередь Эрине топтасып 6ipre корегш табатьш организмдерге бул 
ереже  колданылмайды.  Одетте  жырткыштын  дене  мэлшер1 
корегшен улкендеу болады, сэйкеонше езщвд биомассасын сактау 
ушш оган б1рнеше немесе кептеген корекп  жеуд керек. Мысалы, 
1  га шалгындыкта I денгейде 9 млн-га жак,ын еамддктер есед1; П 
денгейде  -  700  мын  еомдистермен  коректенетш  жэндйстер;  Ш 
денгейде  —  350  мыц  жырткыш  жэнджтер  мен  ермекиплер;  IV 
денгейде -  бдрнеше кустар.
Б иом асса  пи р а м и да сы   трофикалык  денгейлер1  бойынша 
экож уйедеп  барлы к  организмдердщ  биомассасынын  ара 
салмагын  корсет.едт.  Ж ер  6euri  экожуйелершде  I  децгейдеп 
консументтерге  Караганда  продуценттер  салмагы  кеп,  ал  П 
децгейдеп 
консументтерге 
Караганда 
I 
децгейдеп 
консументтердщ салмагы артык жэне т.с.с. С у  экожуйелершде 
пирамида  тецкер1лген  турде  болады.  ©йткеш  трофикалык 
децгейлердщ  осушен  корлардыц  биомассасы  да  артады.  С у 
экожуйелершщ непзп продуценттер! - фитопланктондар. Муныц 
n eri3 iH  
курайтын 
6ip 
клеткалы  балдырлар  барнешё  куннен 
6ipH erae 
аптага  дейш 
eM ip  cyp eA i.  EKiHmi 
децгейдеп 
организмдермен  келео  трофикалык  децгейдеп  организмдер 
узагырак 
eMip  cypeAi 
де,  биомассаны  да  кебтрёк  жинактайды. 
М ундай 
Tepic 
аудары лган  пирамида  жылдыц  барлы к 
маусымдарьшда бола бермейдд. Кектемде, планктонныц жаппай 
кебекп  кезшдее  олардын  биомассасы  етайпй  ж эне  ушшпй 
трофикалык  децгейдеп  организмдердщ  биомассасынан  кеп 
болады.
Э н е р ги я   п и р а м и д а с ы   -  экожуйенщ  ep 6ip  трофикалык 
денгейшдеп  немесе  осы  денгейлер  аркылы  ететш  энергия 
мелшерш керсететш биомасса пирамидасыныц 6ip Typi. Алайда 
энергия  пирамидасы  ешкашан  «тецкер^лген»  пирамида  куйшде 
болмайды.  вйткеш,  к елео  трофикалык  децгей  e 3i  аркылы 
алдыцгы  денгейдщ  спцрген  энергиясынын  тек  6ip  б е л т н   гана 
en d 3 yi 
мумкш.
Зат  жэне  энергия  агымы.  В.И.Вернадскийдщ  биосферадагы 
TipmiAiKTiH 
туракты  дамуы  ондагы 
Tipi 
заттардын  (биогенд1) 
табигаттагы уздгкоз айналымы жем1сшщ нэтижео екенш айщан
119

б о л а т ы н .  ©йткею ,  Tipi  заттардын эаементтер
1
 к,оршаган 
табиги 
о р т а г а   T y cin ,  одан  сон  Tipi  организмдер  арк,ылы  к,айтадан  
а й н а л ы м г а  ауысатыны белгтл!  (32 сурет). Осылайша 
эрбгр 
элемент 
TiDi  организмдердд  алденеше  рет  пайдаланып  отырады. Сошли 
нвР™ ж ^ н л е   ж ер б—
е 
л а ^ ^ е м !
ж у з е г е  
асып,
биоценоздагы
Бпэак, та,  заттардын биогенд1 
заттар 
6ip 
трофикалык
t>ipais 
С ебебi, 
а и н а л ы м д а г ы   за 
и 
айНалымыиа
т у с1н6еУ 
Р 
- 
еткен  кезде 
а л с ш -э л с ш  
шарьшда
~S£SXS~~~- 
ъ
___________________________________________________________________ W
J
^
0
m
э * * *  
a t& P  
- е з »
бв 
T
,P' 
мйшая
o 9 rS \
 
-   ^
3 0 0

Десе  де,  жогарыдагы  Элемдж  биологиялык,  айналым  уппн 
энергия  ауадай  кажет.  Оньщ  непзп  кёзд  -  автотрофты  (жасыл 
вспмджтер) организмдер свдретш кун радиациясы. Кун энергиясы 
биоценозда  унемД  cinipuvin  отырады.  Кун  энергиясынын  зат 
айналымынын ерекшелМ сол, ол унеш жумсалып отырады. Ал, 
зат  айналымы  тек  6ip  денгейден  eKiHuii  денгейге  ауысып 
отыратыны белпл1. Мэселен, кун энергиясынын 30% атмосферада 
сешлсе,  20% атмосфера к,абатында содр1ледД де, ал 50% курылык, 
жэне  мухиттар  бетше  жыл у  ретшде  cinipiAeAi.  Тек  кана  кун 
энергиясынын  0 , 1%-0 ,2%  гана  биосф ера  ш егш деп  жасыл 
еомддктер улесане тиш, элемддк зат айналымын камтамасыз етш 
отырады.  Онын  жартысы  ф отосинтез  npoueci  кезш де 
еомджтердш тыныс алуъша жумсалып, ал калган бвлш к,оректж 
•пзбектщ желДсше туседд.
Биологиялык втмдДлж дегешшз биогеоценоз курамьша енетш 
микроорганизмдер,  еимдгктер  ж эне  ж ан уарлар  дуниёёшщ 
енд1рет1н  биомассасы .  Б у л   п роцесс  табигатта  эр   TypAi 
жылдамдыкпен  ж уред ь  Сондыктан  оны  уак,ытпен  шектей 
отырып,  маусымдык, жылдык, немесе 
6ipHenxe 
жылдык; вшммен 
елшейдд.  О л   курлыктагы  организмдер  ушш  1  м2,  10  м2,  100  м2, 
ал  судагы  организмдер  ушш  1  м3,  10  м3,  т.б.,  елшенш  ондагы 
Кургак, органикальщ заттын салмагымен анык,талады.
Биологиялык  ©HiMAL\iKTi  биомассамен  шатастырмау  керек. 
Биоценоздын  биомассасынын  биологиялык  ешмдДлт  туралы 
анык;  м эл1мет  б е р е   алмаймы з.  © й т кеш ,  биоценоздарды н 
биомасса енддру жылдамдыгы бДркелга емес. Осыган байланысты 
биоц еноз  тек  биомассамен  багалан бай ,  сол  сияк,ты  оныц 
етмд1лптмен де сипатталады.  Мэселен,  усак, кёмДргшггердщ ipi 
андарм ен  салы сты рганда  кебею   к,арк,ындылыгы  ж ы лдам  
болгандьщтан  @1рдей  биомасса  жагдайында  жогары  вн1мд1л ж  
керсетедь
0 p6ip популяциянын белгии 6ip уакыттагы вшмдшп олардын 
барлык,  особьтарыныц  есу  санынын  жиынтыгын  керсетедь 
П о п у л я ц и я л а р д ы н   б и о л о г и я лы к   OHiMAiAiri  тем е н д еп д е й  

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: