С в м б л е в атындаты гылыми

деп  есептейли.  Ал,  жалпы  енш   -  таза  ешм  мен  энергиялык, 
айналымга жумсалатын шыгындармен есептелед1.
Автотрофты  организмдер  -  алгашк,ы  ешмд!  тузсе,  ал 
гетеротрофтылар екшпп ешмдшкп курайды. Микроорганизмлвр 
органикалык,  заттарды  ыдыратьш  кдйтадан  бурынгы  к,алпына 
келт!редь
Алгашк,ы  жене екшпп вн1мд1Л1хпен  катар сонгы ешмдиик те 
улкен  роль  атк,арады.  Биоценоздагы  сонгы  вншдЬик  кебшесе 
онын  ш епнен  тыск,ары  болып  есептелед1,  мысалы,  адам 
баласынын епстерден алган втмдерш атаута болады.
Экожуйе турактылыгы жене динамикасы. Биоценоздардагы 
организмдер тобынын таулш,  жылдык,  маусымдык, белсендйип 
б1ркелк1 емес. Кейбф организмдер тунде белсендд болса, кейб1реу! 
керкднше  болып  келедь  Сондыктан  биоценоз  к,урамындагы 
турлер сан жене сапа жагынан да унещ ауъгщып отырады. Бул 
жагдайлар  непзшен  жер  шарыныц  климаттык,  белдеулер!  мен 
табигат аймактарына да кап байланысты.
Пысыцтау сурактары:
1.  Биогеоценоз  д е ге т ш з  не  жане  ол  кандай  курамдардан 
турады?
2. Экожуйе угымын калай тусшесщ?
3. Биоценоздар кандай курылымдардан турады?
4. Экожуйедеп энергия алмасулар калай журедИ
5.  Экологиялы к  пирамида  дегещ м гз  не  жэне  ол  кандай 
типтерден турады?
6. Биологиялык ешмдиик деген
imi
3 не?
122

7. БИОСФЕРА
7.1. В.И.Вернадскийдщ биосфера туралы 
LviMi
«Биосфера» угымын алгаш рет гылымда XIX гасырда француз 
галымы Ж.Б.Ламарк, ал кеюн термин ретшде австриялык, галым 
Э.Зюсс (1875 ж.) колданды. Биосфера,  «TipmiAiK аймагы» туралы 
гылыми иимаа жбгплддрген орыс галымы В.И.Вернадский болды. 
О л  биосфера  деп,  тарЫплакй  тузуде  манызды  роль  аткаратын 
Ж ер кабатьга туондь «П рш ш к жер бепйнщ материясын курайтьш 
атомдардъщ кеп бвлт н камтуда, - деп жазды В.И.Вернадский. — 
Оньщ  эсершен  бул  атомдар  уздшШз  козгалыста  болады.  Осы 
атомдардан эрдайым. алуан турм косылыстар тузглуде. Бул процесс 
узш саз ондаган миллион жылдар бойы, epmegeri археозой gayipmen 
Ka3ipri  к езге  дейш  журуде.  Ж ер  бетшде  буюл  mipi  организмдер 
сияцты  унеш эсер ететш,  сон.гы нэтижелер1 бойьшша мьщты да 
куатты мунан аскан химиялъщ куттер жок,».
Сондыктан  В.И.Вернадский  Tipi  организмдерд1  нег/згг 
езгертуш1 куштер деп ерекше атап керсетп. Сонымен, биосфера 
деп - Щ рш ящ  бар (немесе бурьш болган) кещстиапг (Жер кабаты), 
ягни mipi организмдер немесе олардын, Шриплщ enmgepi кездесетш 
Шёряердг айтады.
Ka3ipri 
тандагы  биосфера  кептеген  компоненттерден  — 
Tipi 
жене ёМ (тДрпплж ету орта£ы) табигаттан туратын курделД жуйе. 
О л энергия мен заттардьщ биогеохимияльщ айналымдарымен ез 
ара  байланыск,ан  атмосферанын  теменп,  буюл  гидросфераны 
жене литосфераньщ жогаргы к,абатьга камтиды (33 сурет).
Биосферанын атмосферадагы шекарасы 20-25 км бшкпкте  -  
озон  кабатына  дейш  жетедь  Озон  кабаты  Ж ер  бетшдеп 
•ripmiAiKTi  куннщ  ультракулгш  сэулелершен  коргайды.  Зенад 
сацыраукулактардын жене кёйбгр бактериялардьщ споралары 22 
км биштжте табылган. Keft6ip Tipi организмдер кысымы  1000 атм. 
жогары су терендисгерщде TipmiAiK ете бередь  12  ООО атм. дешнп 
кысымга шыдайтьш бактериялар да бар.
Атмосфера  -  массасы 5,15-Ю'5 т.  (500 триллион т.) курэйтын 
Жердщ ауа кабаты. Атмосферанын непзп белш азоттан (78,08%), 
оттепден  (20,95%), аргон  (0,93%), KeMip кьппкыл газынан (0,03%) 
турады.  А л  баска элементтердщ мелшер1 ете аз: су буы  —  0,2%- 
2,6%,  1%-2% инертп жэне тагы баска газдардан турады.  Мунан 
баска атмосферада шанды белшектер - аэрозольдар бар.
123

33 сурет.  Биосферадагы  организмдердш  орналасуы:
1-озон кабаты, 2-карлардын шекорасы, 3- топырак  4-ptripge тфиилш 
ететш жануарлар,  5-мунайлы судагы бактериялар (бшктис пен 
mepeHgix метр бойынша берйгет)
124

Атмосфера 
GipHeine 
сфераларга белшед1:
Тропосфера  —  буюл  атмосфераньщ  80%  массасын  курайтын 
атмосферанын  тем ен п   набаты.  Онын  .бяЖктт  ж ер  бетйпц 
к,ызуынан  пайда  болатын  ауа  агысыньщ  (жогары  жэне  темен) 
белсенд1л1гше  байланысты,  экваторда  16-18  км-ге  дейш, 
к,оцьфжай аймак,тарда — 10-11  км-ге дейш, ал полюстерде — 8 км 
бшкпкке дешн созылады.
Стратосфера  -   тропосферадан  жогары  50-55  км  бшктжке 
дешн  созылады.  Мунда  озон  к,абатыньщ  болуына  байланысты 
температура жогары болады.
Мезосфера  -   жогаргы шекарасы 80 км бшкпкке дешн жетедь 
ЕрекшелМ -  жогаргы шекарасында температураньщ б1рден курт 
темендеу! (-75°С...-90°С). Мунда музды кристаллдардан туратын 
кум
1
стей жарк,ыраган булттар кездеседд.
Ионосфера  (термосфера)  ~ 800 км бшкпкке дешн орналаск,ан. 
Температураньщ  жогары  (1000°С)  болуымен  ерекшеленедь 
Куннщ  ультракулгш  сэулелерйпц  асершен  газдар  иондалган 
жагдайда болады.
Экзосфера  -   800 км бипоткген  2000-3000  км-ге дешн  жетедД. 
Мунда  температура  2000°С-тан  да  жогары.  Сутеп  мен  гелий 
атомдары кеп.
Жердщ биосферасы уппн атмосферанын р ем  зор, ейткеш ол 
езшщ физикалык-химияльпс, касиеттерше байланысты еймджтер 
мен  жануарлардын  мадызды  TipmiAiK  процестерш  кдмтамасыз 
етегц.
Гидросфера  -   буюл  ж ер  асты  сулары,  ©зендер,  келдер, 
муздьщтар, тещздер жене Элемдж мухиттар юретш Жердщ су 
к,абаты.  Ж ер  бетшде 
TipmiAiKTiH 
дамуында  судын  манызы  ете 
зор.  Биосферада  су 
epiTKim 
ролш  атк,арады,  ейткеш  ешк,андай 
химиялык, реакцияларга туспей буюл заттармен эрекеттесе бередд. 
Бул  ез  кезепнде 
epireH 
заттардын,  мысалы,  курылык,  пен 
мухиттар,  к,оршаган  орта  мен  организмдер  арасындагы  зат 
алмасуды  камтамасыз  етедь  Гидросфераны н  кеп 
6eA iri 
мухиттардын енппсше (94%), ал жер 6eTi суларынын енппсше тек
0,0001%  гана  тиедд.  Соган  карамастан,  олардын  белсенддлтнщ 
аркасында 
(ep6ip 
11  кун сайын  езгерш отырады)  курылыктагы 
барлык тущы сулар кездершщ тузьлуше эсер етедд.
Гидросферанын  теменп  шекарасы  мухиттардын  ен  терен 
жерлерше дешн жетедд.  10-11  км теренджтеп температурасы 0°С- 
к,а жакьш мухит шункьфларьшда да 
TipmiAiK 
иелерд кездеседд.
125

7
 кесте
Г и д росферадагы судын белшуД 
(М.И.Львович бойынша,  1986)
Гидросфера бвлжтер1
Су 
квлем!,  103 
км3
Жалпы  квлемн1ц  %
Элемдж  мухит
1  370  ООО
94,0
Жер асты су лары
60  ООО
4,0
Муздык,тар
24  ООО
1,7
Келдер
280
0,02
Топырак ылгалы
80
0,01
Атмосфера  буы
14
0,001
взендер
1.2
0.0001
Буюл гидросфера
1  454 ООО
100,0
Литосфера Ж ердщ катты шепндд жэне магмалык, жыныстан 
туратын катты к,абаты. Лйтосферада TipmiAiK тау жыныстарынын 
температурасымен  шектеледь  Бактериялар  жер  кыртысынын 
жьшысгарында 4 км терен/икге кездескен.
В.И.Вернадскийддн биосфера туралы 
uviMi 
Жердщ геологаялык 
даму кезшдеп узак, уакыт бойында журетш энергия мен заттар 
айналымыньщ 
ernM i 
ретшде биосферанын курылуъта mipi заттьщ 
планетарлык геохимияльщ ролше иепзделген.  Биосфера  шепнде 
барлык жерде 
T i p i  
заттын esi немесе онын 
T i p m iA iK   i3 i: 
атмосфера 
газдары,  табиги  су,  мунай, 
KOMip, 
батпак,  шым тезек,  жэне т.б. 
Корлары кездеседд.
7.2 Биосфера эволюция сы
Биосфера  зволюциясы  -   турлердщ,  олардын  аракатынас- 
тары н ы н   у з д т о э  
6 i p  
м е зп л д е   е зг е р у   ж е н е   6 ip 
турдщ 
жойылып,  бурын  болмаган  екшпп  бхр  турлердщ  пайда  болу 
кубылыстары. 
K a3 ip ri 
биосферанын  кдлыптасуы  —  гасырлар 
бойы  орын  алган  эволю цияны н  н эти ж е с ь  Биосф ералы к 
эволюция  TipinLMKTiH  пайда  болуына  дайындык  кезеншен, 
дэл1рек  а й тк а н д а   б и о л о ги я л ы к   эв о л ю ц и яд аи   ту р ад ы . 
К,алыитаск,ан  кезкарастарга сэйкес олардын  непзп сатылары 
теменде келтартген.
126

1.  Раламшар мен онын атмосферасынын туз1лу! шамамен 4,5 
млрд.  ж ы л  буры н  басталды .  Алгашк,ыда  пайда  болган 
атмосферада температурасы жогары, тез к,алпына келетш сутеп, 
азот,  су  буы,  метан,  аммиак  жэне  инертп  газдардан  курылган 
кемартеп тотыгыныц,  формальдегид пен баска жай к,осылыстар 
болуы мумюн.
2. Куннщ сэулелену энергиясы мен атмосферанын б1ртшдеп 
сууынын  нэтиж есш де  заттардын  абиотикалык,  айналымы 
пайда болды. Суйык су пайда болып,  гидросфера куралып,  су 
ай н алы м ы ,  эл 'ём ен ттер д щ   су д агы   м и гр ац и ясы   мен 
ертнд1лерде 
6 i p H e u i e  
фазалык химиялык реакциялар журд1. 
Автокатализдщ аркасында молекулалардын туз
1
лу! мен 
e c y i  
орын алган.
3.  Куннщ  ультракулгш  сэуле  энергиясынын,  радиоактив- 
тШктщ жэне эртурлд энергиялык, куш нэтижесшде кем1ртегшщ, 
азоттьщ, сутегшщ,  оттегшщ жай к,осылыстары конденсация мен 
полимеризация  процестерш е 
T y cy i 
аркылы  органикалык 
к,осылысгар туз1\ген.
4.  Тертшпп  сатыны  антропоген  сатысы  деп  атауга  болады. 
C e 6 e 6 i ,  
Ж ердщ   геологиялык,  тарихынын  сонгы  кезещ.  Осы 
антропогенд!к  кезецнщ   кэрнект!  окигасы,  эволюциянын 
баск,арушысы  -  саналы  адамньщ  пайда  болуы  (кезецнщ  атауы 
осыдан шыккан). Адамзат к,огамыньщ пайда болуы мен дамуы ете 
кеп  мелшерде  зат  пен  энергия  агысын  тартып,  биологиялык 
айналымнын  туйьщтыгын  бузды.  Антропогендж  экологиялык 
дагдарыстар туып, эволюциянын жагымсыз факторына айналды. 
Тарихи тургыдан карайтын болсак адам пайда болып биосферага 
эсерш   ти п зе  бастаган  шактан  осы  кезецге  д ейш п  уакыт 
аралыгында  биосфераныц  езгеруш  5  сатыга  белуге  болады:  1) 
адамзаттын биосферага 
e c e p i  
эдеттеп биологиялык, тур ретшде 
гана  болган;  2)  адамзаттын  к,алыптасу  кезещнде  экожуйелердд 
езгертпейтш,  бфак; ете  каркынды турде ацшылык  орын алган;
3) табиги процестердщ езгеруше байланысты экожуйе де езгере 
бастаган;  4) жер жырту мен ормандарды кесу аркылы табигатка 
зиян  келт1р1лген;  5)  биосфераныц  барлы к  экологиялык 
курауыштары тугелшен элемддк 
e 3 r e p i c r e p r e  
ушыраган.
Сонгы саты осыдан шамамен 300 жыл бурын басгалып, 
K,a3ipri 
кезге  дейш  жалгасып  келе  жатыр.  Сонымен,  адамнын 
ic- 
ерекетшщ эсершен биосферада болатын непзп езгер1стер турше 
мьшадай жагдайлар жагады:
127

- жердщ беги кабатыньщ курылымынын езгеру! (жер жырту, 
орман  кесу,  батпак,ты KYPraTY*  жасанды  су  айдьшдарын  жасау 
жэне жер бетшдеп су режимше баска да езгергстер вкелу жене 
т.б.);
- биосферанын К¥Рамын< оны куратын заттардьщ тепе-тенддп 
мен  айнадымын  взгерту  (казбаларды  жер  койнауынан  алу, 
уйишлер  жасау,  эртурл!  заттарды  ауа  мен  су  объекплерше 
тастау, ылгалдылык айнадымын взгерту);
-  кейб1р  организмдер  турлерш   жою  аркылы  немесе 
ж ануарлардын  ж ана  тукымдары  мен  еомддктердщ  жана 
сорттарын  шыгарып,  оларды  жана  мекендейтш  орындарга 
ауыстыру аркылы коршаган ортага езгергстер вкелу;
-  Ж ер  шарынын  кейбДр  аудандарындагы  жэне  галамшар 
денгешндеп энергиялык тепе-тенддкгп взгерту.
7.3 Биосфера курылымы. Tipi заттыц касие-ri мен кызмет»
В.И.Вернадский биосфера геологиялык кездейсок емес эртурл1 
ж еп   бвлжтерден  турады  деп  есептедк 
mipi  зат,  бuorengi, 
влг, 
биологиялык, 
ел/, 
радиоактивпи  ыдыраушы  заттар,  шашыранды 
атомдардыд  заттары 
жэне 
космостык  заттар. 
Мунын  шпнде 
алгашкы твртеуД манызды болып саналады.
Tipi зат. Эдебиетке бул  угымды В.И.Вернадский  енпздд.  Бул 
химиялык, к,у рамы,  энергия жене салмагы аркылы бхржкен 
б у ю л  
T i p i  
организмдердщ жиынтыгы.
Биогенд! зат 
(KeMip, 
мунай,  эк  тас,  шым  тезек  жене  т.б.)  -  
Жердщ буил геологиялык тарихында 
T i p i  
организмдер курган, 
куатты энергия квз
1
 болып табылатын органикалык жене органо- 
минералдык заттар.
Эл1 заттар  — туззлу  процесше 
T i p i  
заттар  катыспаган 
Tipi 
организмдердщ TipmiAiK ету орталары немесе субстрат.
Биологиялык ел! заттар 
T ip i 
жэне вл
1
 эаттардын (уплу кабаты, 
топырактар,  тунбалар,  табиги  сулар,  ш вш ш   жыныстар  жене 
баскалары) синтез! нэтижесшде тузмедй Биологиялык вл! 
заттогы 
T i p i   ж э н е  
ела заттардьщ ара катынасы вртурм болады. 
Мысалы, 
топырак шамамен 93%-га влД жене 7%-га органикалык заттардан 
турады.
Tipi  зат  биосферанын  азгана  бвлМн  курганымен  (бушл 
биосфера  салмагыныц  0,01%)  онын  н еп эж   курайды. 
В.И.Вернадский бойынша, 
mipi заттар 
-  
бул куатты 
геологиялык 
фактор  болып  табылатын  mipuiiAiK  ететш  {немесе  бурын
128

mipuiuiix еткен) mipi организмдердщ жиынтыгы. Биосферанын Tipi 
заттары  химиялык  ж эне  геологаялык,  тургыдан  оте  6елсенд1 
болып  саналады .  П ланетам ы зда  Tipi  заттарды н  5  н е п з п  
компоненттерш ажыратады:
1.  Энергетикальщ 
-  
б и осф ералы к-п лан етарлы к 
кубылыстардыц космосгык, сэуле шыгарумен, кун радиациясымен 
байланысын журпзу;
2.  Газды — газдардьщ миграциясын жэне олардьщ айналымын, 
атмосферанын газдык, курамын камтамасыз ету;
3.  Тотыгу-тотыцсыздану  — 
Tipi 
заттын  эеерш ен  тотыту 
(ортанын оттепмен байытылуы)  жэне тотыксыздану — оттегшщ 
тапшы кезшде органикалык, заттардын ыдырауы, куюртп сутектщ 
Ty3iAyi, 
жинакталуы процеа;
4.  Жинактау  — организмдердщ  ез  денелершде  шашыранды 
химиялык  элементтерд1  жинактау  кабинет,  олардын  мелшерш 
Коршаган ортамен салыстырганда бДрнеше есе кебейту;
5.  Деструкциялык — елген органикалык заттардын ыдырауы, 
ягни 
Tipi 
заттын  эМ затка  айналуы.  Нэтижесшде биосферанын 
биогендд жэне биологиялык 
0
Ai 
заттары туз1ледь
7.4. Биологиялык жэне геологияльщ айналымдар
Планетадагы  барлык  заттар  уне*м  айналымда  болады.  Кун 
энергия сы  Ж ер  бетшде  ею  зат  айналымын  камтамасыз  етедк 
улкен (геологияльщ, биосфералыц) жэне Kiuii (биологиялык).
Биосферадагы заттардын улкен айналымы непзп ею кезенмен 
ерекшеленедк  Ж ер дамуынын буюл  геологаялык ©не  бойында 
ж урш   келетш   ж эне  биосферанын  дамуында  н е п зп   роль 
аткаратын планетарлык, процесс.
Геологиялык зат айналымы тау  жыныстарыныц тузДлугмен, 
уплугмен жэне бузылган эщмдердщ — сыныктар мен химиялык 
элементтердщ  кешн  баска  жерге  ауысуымен  байланысты.  Бул 
процестердеп  басты  ролдД  су  мен  топырак  бетшщ  термиялык. 
касиетй  кун  сэулелерш щ  
ciHipiAyi 
мен  шатылуы,  ж ы лу 
етюзгшггш  жэне  жылу  сиымдылыгы  аткарады.  Ж ер  бетшщ 
тураксыз  гидротермиялык  жагдайы  атмосфера  айналымынын 
(циркуляция)  планеталык  жуйеймен 
6 ip re 
Ж ер  дамуынын 
бастапкы этаптарында курылыктарды, мухиттарды жэне 
K ,a 3 ip ri 
геосфераны   тузум ен  байланысты  болды.  Биосферанын 
калыптасуымен  улкен  айналымга  организмдердщ 
TipmiAiK 
eHiMAepi 
де косылды.  Геологаялык айналым 
Tipi 
организмдерд1
129

кррекпк элементтермен камтамасыз еттп кебше олардын пршшк 
ету жагдайларын аньщтайды (34 сурет).
Литосферанын непзп химиялык, элементтерi: оттеп, кремний, 
алюминий, 
TeMip, 
магний,  натрий,  калий  ж ен е  баскалары, 
жогаргы мантиянъщ терендеп белжтершен литосферанын бела 
кабатына  дейш  етш  улкен  айналымга  к,атысады.  Магманын 
крист алдануы  кезшде  пайда  болган  магм алык  жыныстар  Ж ер 
терендшнен литосферанын бетю кабатына тускен сон ыдырауга, 
угтлуте ушырайды.  Угтлу етмдер! сумен шайылып, желмен 6ipre 
рельефтщ  темен  ж ерлерш е,  езендерге,  тещз,  мухиттарга 
жиналып  куатты  тунбалык  жыныстар  тузедь  Бул  жыныстар 
уакыт  ете терецге  батып,  температурасы  мен  кысымы  жогары 
жерлерде  езгеркке  ушырайды,  ягни  «кайта  балкытыдады». 
Балкытылган  сон  жана  жыныстар  пайда  болып,  олар  жер 
кыртысыныц  жогаргы  кабаттарына  шыгып  тагы  да  заттар 
айналымына туседд.
Кун радиациясы
34 сурет. Tipi организмдердщ 
биосфера компаненттершен 
байлаяыстары
Kitni  немесе  биологиялык  зат  аЛналымы  бул  -  еомдисгер, 
жануарлар, саныраукулак,гар,  микроорганизмдер жене топырак,
130

арасындагы  зат  айналымы.  Биологиялык,  айналымнын  меш  ею 
карама-карсы,  бДрак, 
6ip-6ipiMeH 
байланысты  процестерДщ 
нэтижесшде  -   органикалык,  заттардын  Ty3L\yi  жэне  олардын 
бузылуы  журедд.  Органикалык,  заттардын  тузДлушщ  алгапщы 
этапы жасыл эамдштердеп фотосиндезбен, я гни кэмДр к,ышк,ыл 
газ,  су,  жай  минерал лык,  к,осындылар  жэне Кун энергиясынын 
катысуымен 
Tipi 
заттардын  туздлуД.  ©омджтер  (продуценттер) 
топырадтан куюрт,  фосфор,  кальций,  калий,  магний,  марганец, 
кремний,  мыс  жэне  баска  элементтердщ  ертнд1лерш  сащредД. 
QciMAiK  KopeKTi 
ж ан у ар л ар   (I 
peTTiK 
консументтер)  осы 
элементтердщ   косылыстарын  корек  ретш де  пайдаланады. 
Ж ырткыш тар  (П  реттж   консументтер)  осы  эсдмдш  к о р екп  
жануарлармен коректенш одан да курде/и курамды  (белок, май, 
амин  кыпщылдары  ж эне  баска  заттар)  заттарды 
ciHipeAi. 
Ыдыратушы микроорганизмдер  (редуценттер)  элген  эомдцстер 
мен жануарлар к,алдык,тарын ыдыратып нэтижесшде топыракда, 
суга жай минералдык косылыстар туседд. Оны еамддктер 
cbnpin, 
кайтадан биологиялык айналымнын келесД орамы басгалады (35 
сурет).
35 сурет. Биологиялык, айналым
131

Органикалык; эатгарды тузу re  Ж ерге кун  энергиясынын тек
0,2% гана жумсалады. Осынын ез1 еамдисгердщ жасыл масса иен 
orreriH i 
ендДруше  жетедД.  Свйтш,  заттардын  биологиялык 
аиналымдарынын  негДзДн  еомдДктер  хлорофиллдер!  мен  Кун 
энергиясы курады.
Биологиялык  зат  айналымынын  манызы  —  органикалык 
косылыстардын  синтезделуД  ж эне  бузылуы.  Ал  геологиялык 
айналым  кезшде  минералдык  заттардын  су  ерггшдДлер!  жэне 
механикалык бвлшектер туршде жай орын ауысуы журедь
7.5  Биогеохимиялык айналымдар
Организмдер  тДршДлтнщ  барысында  биосферанын  ортурл! 
куры лим ды к  бэлДмдерД  арасында  журетш   энергия  мен  зат 
айнадымын,  ягни,  химиялык элементтердщ Tipi организмдердщ 
каты суы м ен  козгалуы н  ж э н е   е згер у ш   б и о ге о х и м и я лы к  
айналы м дар  (ц и к лд а р )  деп  агайды.  Химиялык  элемеяттер 
биосферада  биологиялык  айналымнын  эртурл
1
  жолдарымен: 
Tipi 
затпен  жутылып энергиямен  камтамасыэ еттледД де,  сосью 
ripi  затты  тастап  жиналган  энергияны  сырткы  ортага  6epin 
y3AiKci3  айналымда  болады.  Осындай  улкендД-кДппл!  туйы к 
жолды  В.И.Вернадский  «биогеохимиялык  айналымдар»  деп 
атады.  Бул  айналымды  ею  непзп  типке белуге болады:  1)  гад 
T9pi3Ai  заттардын  атмосферадагы  немесе  гидросферадагы 
(мухиттарда)  айналымы,  2)  ж ер  кыртысындагы  шегшдДлер. 
Heri3ri  айналы мдарга  кемДртепнщ,  азоттын,  ф осфордын. 
кукДртпя  жэне  баска  да  биогендД  элементтердщ  айналымын 
жаткызута болады.
Кук1рт  айн алы м ы .  Бул  цикл  суды,  топы ракты   ж е н е  
атмосфераны  камтиды. Куюрттщ непзп к°ры  — топыракта жоне 
тунбаларда. Салыстырмалы турде ауадагы куюрттщ мвлшер! кеп 
емес.  КукДрт  айналымынын  непзН  буынына  аэробты  тотыгу 
процесД,  ягни,  сульфидтщ  (немесе куюртп  сутекгщ)  сульфатка 
жэне  анаэробты  тотыксыздану  процеа,  керДсшцгё  сульфаттын 
сульф идке  дейш  езгеруД  жатады.  Бул  реакциялар  белпл1 
бактериялар тобынын  катысуымен етедг Тотыгу-тотьгксыздану 
процестершщ  аркасында  топырактын  аэробты  аймагындагы 
куюрт пен сульфат корыньщ арасында жэне топырак кабатыньщ 
терещнде  жене  тунбаларында  (анаэробты  аймак)  орналаскан 
темф сульфидшен алмасулар журедд. Терёцде жаткан тунбалар 
микробтардын катысуымен тотыксыздднганла белДнген куюртп
132

сутек су бетше к;арай жылжиды. Судагы сульфид оттеп атомда- 
рымен  реакдияга 
Tycin 
сульфатна  дейш  тотыгады.  Сульфат 
автотрофтардын  пайдалануына  ен  колайлы  щосылыс  болып 
саналады.  Куюрттщ  амин  к,ышк,ылдарыньщ  к,урамына  юретша 
белгии.  Кую рт  айналымы  антропогецадк  эсерге  тэуел д ь 
Органикалык, энергия тасымалдаушылар  к,урамында  бёлгМ 
6ip 
мелшерде  куюрт  болады.  Олар  жану  процесше  ушыраганда 
диоксид туршде бэлшедь Куюрттщ бул 
rypi 
азот тотыгы сшщты 
•ripi 
организмдердд уландырады. Сонымен катар куюрт диоксидш 
еомдштердщ  жер  устшдег!  (жапырак,.  сабак,тагы)  ассимиля- 
циялык,  аппараттары  жак,сы  сййред1.  Бул  жагдай  фотосинтез 
процесш  тежеп, 
eciMAiK'rep 
некроз  ауруына  шалдыгады  да, 
ж ап ы рактары   тугел1мен 
Tycin 
калады . 
KyKipT 
диоксид! 
атмосферадагы су буымен реакцияга 
Tycin 
кыпщыл тузедд.

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: