С в м б л е в атындаты гылыми
жүктеу/скачать 10,25 Mb. Pdf көрінісі
|
6iTyre жакын. Топырактын туздануы ете жылдам журуде. Топырактьщ туздануы взбекстанда - 60%, К,азак,станда - 60-70%-га артып отыр. М унын е з ! ж алпы ш аруаш ы лы кка зиянын ти п зуд е. А р а л тевдзшде токталып калган балы к шаруашылыгы тек соцгы жылдары гана кайта колга алынуда. А рал вщршдеп тургындардын денсаулыгы курт темендеп кетп. Бул ещрде мэлшеттер бойынша туберкулез, буйрекке тас байлану, сарысу, екпе-тыныс жолдарынын кабынуы, жукпалы аурулар республиканы н баска евдрлерхмен салыстырганда жогары болып отыр. Арал тещзш куткару женшде бДрнёще гылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар: 1. Ci6ip езендерш К,азакстанга буру. 2. Амудария мен Сырдария езендершщ суын реттеу аркылы суды молайту. 3. Арал тещзш жартылай сактап калу. 4. Каспий тещзшщ суын жасанда канал аркылы экелу. 5. Ж ер асты суларын пайдалану. 6. Арал тещзшщ ездшнен табиги реттелуш немесе толысуын куту. 205 Балхаш квлшщ келеш — 501 мын км2, узындыгы — 605 кх. Н я — 9-74 км аралы гы нда. Балкашка 1ле, Каратал, Аксу, Aeiicj е з е н д е р 1 к у я д ы . К в л ш е л ж е н е ш е ле й т т а аймак |г а о р н а ла ск а н д ь щ т а н . с у айдыыынын булануы вте ж ом ц ы. Сондык'ган суды н денгеш тез езгерш отырады. С онгы жылдары Балкаш квлион экологиялык жагдайы взгере басталы. Оган себеп - Каратал, А к су, Aenci взендершщ мол суынын квлге жетпей, суармалы епспктерге жумсалуында. Онын у с п н е бурын Аягвз, Бирн, Сарканд Баскам взендерД Балкдшца куйын. онын табиги су денгей1н сактап оты рган . А л ^азДр б у л в зен д ер Бадкашка куймайды. А талган себептермен коса, Балкаш квлшщ экожуйесше 1ле взенщде салышан Капшагай су коймасы да веер ereai 1970 жылы К апш агай су б е г е т ш щ салынуына байланысты 1ле взенга коректендфш отырган Шелек езеш Бартогай бекепмен бвгелш, онда квлемз 300 000 м3су жинакталды. Осылайша Улкен Алматы каналы (БАК) сальшды. Каналдын салынуына байланысты Шелек езеш 1леге кую ы н токтатты. А у ы л ш а р у а ш ы л ы гы н д а [ле -Б а лк аш алабы н барынша пайдалануымен 1965-90 жылдар аралыгында Балкашка КУЯТЫН суды н квлем1 25%-га азайды. 1ленщ орта агысы мен Твменп сагасы нда Ш ары н K y p im , Ш енгелдД квквш е, А клала к у ри и алкаптары йайда болды. ОсЫнын 6epi 1ле-Балкаш с у алабынын табиги ж уй еон д е калыптаекдн тепе-тендйсп бузды. 1ле-Балкаш эксОкуйесшдеп вэгерктгер вте си рек кездесетш 1ле тогайын, взен жагасындагы шурайлы жайылымдар мен онын жагасындагы камыс-коганын жойылуына себегаш боллы. Келдщ жагалаулары Keyin, тузды шан жш к втеридь Ауа райы езгерш, куаншылык пен анызак желдер удедд. Балкаш кел» сонгы жылдары 20 метрге темендеп отыр. Кал жагалаулары батпактанып, сорланып, такьфлар мен швлдерге айналуда. 1ле-Балкаш euipimH вс1мд1ктер мен жануарлар дуиимз де зардап шегуде. Балык аулау 50 есеге темендеп, уылдырмц, шашу (К ап ш агай су коймасы) т1пт> азайды . Сбны м ен катар балыктарды 1ленщ бойындагы епстш, квквше алкаитарЫнда пай д алан ган пестицидтер, м ннералды тынайткыштар калдыктары да улауда. Бурынгы кезде 1ле-Балкаш алабы калын тогайлар. KiminpiM келдер, аралдар жэне eprypAi андар мен кустар мекенi болатын. 206 1960 ж ы лд а р ы ж ы лы н а 1,5 м л н -га жуык, б у л г ы н Tepici дайындалатын болса, б у л шаруашылык, щаз1р жойылган. 1ле бойында ж эне Балхаш кел1 жагасында TipniuviK ететш кустардын турлер1 де азайып кеткен. «Кызыл ютапка» енген акду, б!рк,азан, кеккутан т.б. к,устар к;аз!рдщ езшде ете сирек кездеседь 1ле-Балк,аш а ла б ы К а за к ста н д а гы т а р и хи -та б и ги ескерткпптерге бай элке. Бул егйрде Шарын тау езеш мен онын бойындагы Шарын тауларындагы тастагы танбалар мен тас мусшдер жэне кене к,органдар жуйесп, Э т т к;ум атты табигат туындысы, А лт ы н е м е л у лт т ы к саябагы, К ер б у ла к сиякты корыккорлар бар. Бул ещрдеп экологиялык, ipi мэселелер катарына Балхаш кел! бойындагы Балхаш мыс комбинаты, Приозер, Ащсуйек кен руд а лар ы н б а й ы т у кеш ен д ерш ж а т к ы зу га б ола д ы . А л Сары ш аган п о ли го н ы ж э н е Т е к е л ! коргасы н-мы ры ш ком бинаттары осы айм актар тур а ты н тур гы н д ар д ы н денсаулыгына ез зардабын типзш отыр. 1999 жылы «Балкаш келш кугкару, оньщ бупш мен болашагы» атты халыкаралык, денгейдеп экологиялык форум етш, онда келд1 к у т к а р у м эселелер 1 каралы п, мынадай ш епймдер Кабылданды: 1. 1ле езёш бойындагы eHAipic орындарында суды raiMAi пайдалану ды реттеу. 2. Капшагай су коймасынан Балкашка ж1бер1летш судын улесш турактандыру. 3. Акдала жэне Шарын массивтершдеп курпп алкаптарын азайту. 4. Ж ер асгы суларын пайдалану ды жузеге асыру. 5. Суармалы жерлердщ келемш шектеу. Каспий тецт - жер шарындагы б1рден-б1р туйык су айдыны. Онын келем1 — 380 мын км2. Каспий тещз1 солтуспктен онтуспкке дейш 1030 км, батыстан шыгыс ка дейш 196-435 км аральщты камтиды. Мунда «К ы зы л ютапка» енген еамднктер мен жануарлар кептеп кездеседь Туйы к су айдыны болгандыктан мундагы организмдерд1н K en in iA iri эндемиктер. Т е щ з д щ кунды байлыктарынын 6ipi - 6eicipe тукымдас балыктар. Олардын 5 Typi TipmiAiK етедь Бею ре тукымдастардын д ун и еж узШ к корынын 70% осы тетзд щ улесш е тиедь Каспий ойпаты езшщ табиги ескертюштерЫен, еомдисгер жэне жануарлар элемшщ 207 кептурл1л1пмен ерекш еленед!. М у н д а ездмджтердш 945, балдырлардыц 64, фитопланктондардын 414, зоопланктонларлын 100-ден асгам Typi TipmiAiK етедд. Каспий тен ш кэсштж балыктарга да бай. Тещ зде балыктын 76 Typi, ж агалаулары нда 3-3,5 млн кусгар кыстап кдлса, ал жыл кустарыньщ саны 10-12 млн-ra жетедд. Сонгы жылдары Каспий тещ зш щ экологиялык, жагдайы су денгешнщ квтер1лу1мен, мунай етмдерш квптеп енддру аркылы тещздщ ластануымен байланысты. Каспий тевдзшщ б1рде кетерШп, бф де твмендеу1 жерлш табиги-тарихи эволюция сына байланысты. Онын себептерш ауа райынын кубылысымен ж ене антропогенлдк факторлармен тустнддруге болады. Еддл езеш тещзге куятын барлык судын 80%-ын курайды. Сонды ктан теш з суынын толысуы Ед1л взеш м ен тыгыз байланысты. Сонгы жылдары тешзден Карабугазквл шыганагьш бфде белш, б 1 рде косу адам врекеп аркылы Каспий экожуйесзне араласу болып отыр. Тещз суынын ыргакты езгеру! табигаттын эандылыгы екенш адам баласы кейн тусэндд. 1978 жылдан бастап тещз децгет ездили ен кетердле басталы. XX гасырдын аягында онын декгей 3 метрге жуык кетериш. Судын кетерйушен жузден аса мунай унгылары, мунай коймалары, 6 мунаи-газ кешеш, жуздеген елдд мекендер, коммуникациялык желдлер, енеркэсш орындары су астында кдлды. Мунай мен баска да ласгагыш заттар тешз суына араласып, онын аумагы 300 ООО гектарга жегп. Каспий тешзшш KerepiAyi онын манындагы мемлекеттерге квптеген проблемалар тугызып отыр. Бфшппден, су денгейшш квтер!лу 1 тешз жагалауындагы табиги жайылымдардын келемш тарылтып, кустар мен жануарлардын м екенш басып каллы. С у га тоскауыл уппн согылган 6вгеттер жагалаудын фаунасы мен флорасына зор шыгын келтфдь Балыктардын уылдырык шашу аясы мен кустардын уя салу тыгызлыгы кем in, биологиялык алуантурлШкпн азайып кету проблёмасын тугызып отыр. Екшппден, су денгей!жн квтер1лу1 ауа мен топырактын ластануына а па рады. Судын мунай втмдер 1 мен ластануы 80-tui жылдан бастап кушейе тустп. С у курамындагы пестицид жене ауыр металдардын квбекм бекдре тукымдас баг алы балыктар. тешз мысыгы, кустардын жаппай ауруларга ушырап, кырылып калу факя4лер1не алып келу 1 жгалеп к е т . Сонгы маммегтер бойынша беюре балыктарын аулау 40%-га азайды. 208 Ушшппден, судын KeTepi/vyi тещз жагалауларындагы мунай унгылары, мунай коймаларын, мунай ендейтш енеркэсш орындарын, балык, комбинаттарын, елд1 мекендерд1 су басып, орасан зор шыгын келтфе бастады. Тертшш1ден, мунай игеруге шетелдж инвесторларды тарту Каспий тещзшщ экологиясьш одан api шиелешспре тусуде. Тещз жагалауларыньщ тозуы техногендгк процестерд! жылдамдатып, аймактын шелге айналуына себешш болып отыр. Ен бастысы Каспий тещзшщ фаунасы мен флорасынын алуантурлшгш сактап калу. Каспий проблемасы B Y Y денгейшде кетерь\уде. О л проблема тек Казакстан гана емес Ресей, Эз1рбайжан, Тургаменстан жэне Иран мемлекеттершщ де ортак ici. 9.5 Коршаган орта жагдайын бакылау жэне мониторинг Сонгы жылдары эколог-болжауш ылардын арасында XX гасырдын 20-шы жылдарында коршаган ортага байланысты колданылган мониторинг угымы кен таралган. Экологиялык, мониторинг - антропогенд1к факторлар эсершен коршаган орта жагдайыяьщ, биосфера компоненттершщ взгеруш бакылау, бага беру жэне болжау жуйесй М ониторинг угымы кен угымда экономикада, енеркэсште, жэне баска да бакылаулар журпзъ\етш салаларда колданылады. Гылыми окулы ктарга б у л угым Стокгольмдeri BYY-ньщ уйымдастыруымен (маусым, 1972 ж.) еткен коршаган ортаны коргау женшдеп конференциядан кешн енд1. Ka3ipri танда мониторинг угымы н е п з п уш турл1 жумыстардан туратын коршаган табиги ортаны бакылау жуйелер1 ретшде карастырылады: 2) коршаган ортанын жагдайын жуйел! турде бакылау. 3) табиги ж эне антропогевддк факторлардын эсершен табигатта болуы мумкш езгер1стерд1 болжау. 4) коршаган орта жагдайын ретке кедпру шараларьш баскару. Бакылайтьш обьекттлердщ ерекшелитне, турше жэне бакылау эд1стерше байланысты мониторингтщ б1рнеше турлерш ажыратады. Мысалы: Журпзу agicmepi бойьшша мониторингтщ мынадай турлер1 бар: - биологиялык (биоиндикаторлар кемепмен); - дисганционды (авиациялык жэне космостык); - аналитикалык (химияльщ жэне физико-химиялык талдау). Бакылау обьектыер! бойьшша: 209 - к,орш аган о р та н ы н ж е к е к о м п о н е н т т е р ! м о н и т о р и н г ! (топырак,, су, ауа); - би ологи ялы к, м он и тори н г (е<пмд 1 ктер ж е н е ж а н у а р ла р д у н и е а ). М они тори нгп н н еп зп мак^аттары мен мшдеттер! тем ендеп кестеде керсеплген. 19 кесте Коршаган орта жагдайы мониторинпнщ мадсатгары мен мш деттер! Коршаган орта жагдайы мониторинг! М ш деп Мацгаты Бакылау Аш дпу Багалау Болжау Шеипм мбылдау Жгг1лдфу коршаган адам кг'врвквп адамкг-аре- кпршдган адамнын те- доршагак орта жат* ара^асында КРП ЭСРрШ оргга жагдай- pic к-орекеп орта мен ллйынын коршаган оргга «±нык,тап, шиа бола- натижесш- котам ара- езгеру! жаглайынын втрргтерл] тш взге- депзардап- сындагы взгфуяе бадалау рстер тарды жою t h N a j к д т ы - алыпкелетш t u m p еебептер! стратегию* С онымен. мониторингпн технология процестерш алгоритм турш ле былай бейнелеуге болады: Олшеу талдау сипаттау ноделдеу дурьи: жолын аищдау. Ic-ерекеттердш мундай алгоритм! цоршаган ортанын кез-келгеи мониторинпне тэн. Экологтар уппн непзп мынадай мониторинг mypAepi бар: Б и о л о ги я л ы к м он и т ор и н г - биологиялык, орталардагы (организмдерде, биоценоздарда) табиги жане антропогендш процестерд! бакы лау (ауы р металдардын, п^етицидтердш жинадталуы). Мундай мониторинг пршШктщ коршаган орта компоненттер1мен взара барлык, байланысын ка м гиды. Базалын мониторинг - жалпыбиосфералык» я гни, тек казйрп шздагё гана емес, жадын аралыдтагы 30-100 жыл шдшде болатыи нег!з*нен табиги кубылыстарды бакылау. 210 Биосферальщ мониторинг - биосферадагы езгер1стерд1: атмосферанын шандануы, элемдж су балансы, Элемдис мухитгьщ ластануы, курылык пен мухиттагы биологиялык, евамнщ езгеру1 жэне т.б. галамдык, денгейде бакылау. Биоэкологияльщ мониторинг — табиги ортаньщ жагдайын оньщ адам денсаулыгына ecepi тургысынан бакылау. Адамнын тыныс- тариплшн керсететш керсетюштер - ауруга ушырауы, туылуы, 0Mip суру узактыгы жене т.б. к,олданылады. Геоэкологиялыц мониторинг — табиги экож уйелердеп взгер1стерд1 бакы лау. Географиялык, стационарльщ бакылаулардын жуйелерше суйене отырып, экожуйелердщ биологиялык, eHiMAiAiri, е з д т н е н тазаруга к,аб1летплт, заттардын шект1 мумкш концентрациясы керсеткшггер1 колданылады. Дистанционды мониторинг - б у л авиациялык, ж эне космостык мониторингтщ жиынтыгы. Кейде б у л угымга, кврсетк1штер1 ак,параттарды жинау орталыгына 6epiAin отыратын, адам аягы басуы к,иын жерлердеп приборлар аркылы алыстан ак,параттарды беру эдютерш (радио, спутник) де жаткызады. Тещ здердщ ластануы мониторингi — тещ здер мен мухиттардагы судын сапасын бжу мак,сатында ак,параттар ал у ушш олардьщ жагдайын болжау, багалау жэне бакылау жуйеа. Бул тещз су ресурстарын унемд1 пайдалануга жэне оларды ластанудан коргау шараларын журпзуге кажет. К^урылыцтагы суларды ц ластануы мониторингi - су ресурстарын унемд! пайдалану жэне оларды ластанудан, к,ургап кетуден к о р га у ш аралары н ж у р Н з у уш ш курылыктагы сулардыц жагдайы туралы акпараттар алу максатында болж ау, багалау ж эне бакылау ж у й еа . С у сапасыныц керсеткдштерше — температура, минералдану, pH, Tyci, epireH оттеп, дэм1, ауыр металдар, мунай етм дер!, фенолдар, пестицидтер жэне ец бастысы натрий, калий, кальций, магний, хлор, сульфат, карбонат, нитрат иондары жатады. Ласта ушы квздер мониторингi — ластаушы кездер аркылы су обьект1лерше, атмосфералык ауага, топыракка белш ген заттардыц мелшерш жене ластану децгешн болжау, багалау жэне бакылау жуйеа. Аймацтыц мониторинг - антропогендж эсерге ушыраган 211 у л к е н е н ер к эс ш ор ы н д ар ы , к а л а л а р ж э н е оларды н айналасындагы аймак,тар биосферасы туралы аппарат алу ушш бакылау. Классификациядагы мониторингтердщ денгейше сэйкес - халыкаралык, ж ене аймак аралык баскару денгейлер! галамдык д ен гей л е р м ен байланыста б олуы , а л улттык - аймактык денгеймен байланыста болуы керек. Э к о л о г и я л ы к м ониторинг ж у й е с ш д е би о л о ги я л ы к монш орингтщ , ягни, экож уйенщ биотикалык курамы мониторинг! ерекш е роль аткарады. Биологиялык мониторинг — бул коршаган табиги ортанын жагдайын Tipi организмдер кемепмен бакылау. Б и ологи я лы к мониторингтщ н е п з п едки — биоиндикапия. антропогендцс факторларга байланысты биотадагы кез-келген езгерктер/и есепке алып отыру. 9.6 Адам мен табкгаттыц езара есерга реттеудщ экологиялык кукык нормалары Коршаган ортаны коргау келеа ею ережеден туралы: - гы лы м и эк о л о ги я л ы к при н ш ш терд1 туж ы ры мдайты и ор ы н д а луга м ш д е га зандар туршде кукыктык коргау; - табигатты коргау кызметш экономикалык thimai жасауга тырысатыны уппн енеркесштерд! материалдык ынталандыру. Экологиялык, кукык угымы — бул котам мен табигат арасындага когамдык катынастарды реттейтш нормалар жуйеа. Экологиялык катынастар тек эконом икалы к кукык нормаларымен гана емес, сондай-ак кукыктыи баска да. мысалы, жер, су, орман жене т.б. салалары м ен реттеледь Экологиялык кукык угымы зан гылымдарынын саласы ретшде X X гасырдын 80-iui жылдарында пайда болды. Ka 3 ipii кезде бу л непзп уш белпсген туралы: 1. Э к ологи ялы к кукы к уппн манызды, институттар мен ер еж елерге катысты жалпы белик; экологиялык кукык neni, aAjcrepi, экологиялык кукыктык катынастар, табиги ресурстарга мешшк кукыгы, табигатты пайдалану жэне оны реггеу кукыгы. экологиялы к сараптама, экологиялы к кукык бузу ушш зан бойынша жауапкершшк. 2. Жерд], атмосфералык ауаны, жер койнауын, ормандарлы, жануарлар алемш, ерекше коргалатын аймактарды коргау жэне пайдалану ды кукыктык реттеу сиякты бел1мдерден турвтыя непзп бвлш. 212 3. Корш аган табиги ортаны коргауды н халык,аральщ кукьщтары мэселелер1 туралы арнайы бвлт. Экологиялык катынастарды к,щьщтьщ реттеудщ ерекшелт - ектш1лш-х,укьщтьщ egicnen эсер emygin басьтдыгы. Олай дейтипшз, ею жакдъщ (азаматтык-кукыктык эддске тан) занды турде тец емеспп, билж пен багынушылык,тьщ к,атынасы. Мундайда осы кызметп зад талаптарына сэйкес журпзу1 керек жэне когам мен азаматтардьщ муддесш 6iAAipyi кажет табигат к,оргау органдары бшйкке ие болып шыгады. Сонгы кезде экологиялык катынастарды К¥к.ык.тык. реттеу саласында, экономикалык немесе каржылык механизм аркылы эсер етудщ рол1 арта бастады. ^Казакстан Республикасыньщ конституциясы - экологиялык кукыктын непзп кезд. КР конституциясына сэйкес, КУКЫК бузу аркылы адамнын денсаулыгына немесе дуние м ули н е экелетш зардаптар, коршаган ортанын жагдайы жэне шыгынды eTeyi туралы анык акдараттар алуга кукылы». Казакстан Республикасында жер жэне баска да табиги ресурстар сол территорияда eMip суретш халыктардын пршШк Heri3i. Егер де коршаган ортага зиян экелмейтш болса жэне баска адамдардын кукыктары мен занды муддеа бузылмайтын болса, онда жерд1 немесе баска да табиги ресурстарды пайдалану олардьщ менипк иелермен ерюн журпзгледд. КР «Коршаган табиги ортаны коргау туралы» заны табигатты Коргау зандарынын м ш деттерш аныктайды — табиги байлыктарды жэне адамнын табиги TipmiAiK ортасын сактай отырьш, когам мен табигат аракатынастарын реттеу, адамнын шаруашылык Tipm iAiri барысында эк ологи ялы к зиянды эсерлерд1 болдырмау, коршаган орта сапасыньщ жаксаруы, Ka3ipri жэне болашак урпактар муддеа ушш кукык тэрнбш сактау ж эн е занды лы гын ны гайту (о к у л ы к сонындагы косымшаны кара). 0p6 ip азамат коршаган ортанын жагымсыз эсер1нен - антропогендж эсерден, авария, з1лзала, табиги апаттан ез денсаулыгын коргауга кукылы. Осы кукыкпен камтамасыз ету механизмше - коршаган ортанын сапасын ж обалау жэне нормалау, экологиялык зиянды эсерлердД болдырмау, авария, катастрофа, табиги апаттарды ескерту жэне салдарларын жою жатады. 213 Коршаган ортаны коргау жэне табиги ресурстар саласында ведомсгвалык, санак,ты: - ж ер койнауын тшмд1 пайдалану ж ане коргау б е л 1 М 1 бойы нш а - Энергетика ж а н е м инералды к ресурстар МинистрлМшн геология жане жер койнауын коргау Комитет!; - жерд1 пайдалану, кунарлыгын калпына KeATipy жане Коргау 6eAiMi бойынша — Ж ер ресурстарын баскару Агентпп: - су ресурстарын t m im a i пайдалану жэне коргау, вэендер, квлдер, су коймаларын жане баска да жер yen су кеадерш сактау жене жаксарту бел 1 М 1 бойынша - Коршаган орта жэне табиги ресурстарды коргау М инистрлтнщ су ресурстары бойынша Комитету - автокелжтерден атмосферага зиянды эаттарды белудД кадагалау, экологиялык полиция жумысын уйымдастыру бойынша — 1шю icrep Министрлш; - корш аган табиги ортанын санитарлы к-гигиеналы к нормаларын сактауды кадагалау бойынша - Денсаулык сактау ArarrTiri журпзедь Экологиялык жагдайды талдау ушш атмосфералык ауа мен жүктеу/скачать 10,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|