Сабақ кестесін жасаңыз
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Суреттегі мүшенің құрылысын жазыңыздар
| Ауыз қуысы
Ауыз қуысы (cavitas oris; stoma; сурет 109) жоғарыдан жұмсақ және қатты таңдаймен, төменнен — тіл мен ауыз қуысы түбінің бұлшықеттерімен, алдынан және бүйірлерден — еріндер мен ұрттармен шектелген. Алдынан ол (labia) шектелген ауыз саңылауымен (rima oris) ашылады; артынан араң (fauces) арқылы қатынасады.Жақсүйектерінің ұяшықты өсіңділері және тістермен ауыз қуысы екі бөлімге бөлінеді: ауызға кіреберісі (vestibulum oris) — ұрттар, тістермен қызылиек арасындағы доғатәрізді саңылау және ауыз қуысының өзі (cavitas oris propria), ол алдынан және бүйірінен тістермен, жоғарыдан — қатты және жұмсақ таңдайлармен, төменнен-тіл мен ауыз қуысы түбімен шектелген. Ауыз қуысының шырышты қабығы көп қабатты жалпақ мүйізденбейтін эпителиймен қапталған және көп мөлшерде бездерге ие. Оның тіс мойыны айналасында берік бекінген бөлігін қызыл иек (gingiva) деп атайды. Қызметі: 1. Тамақ өнімдерін өңдеу Ауыз қуысында байланысты міндеттерге мамандандырылған барлығы 32 тіс бар тамақты механикалық шайнау. Бұлар жеген тамақты сілекеймен кесуге, ұнтақтауға және араластыруға жауап береді. Жақтың қозғалысы мен тістердің қысымының арқасында тағамның деградациясы жүреді. Біз сілекейдің осы жерден шығатынын да ұмыта алмаймыз. Сілекей бездері (ең бастысы күніне 1,5 литр осы сұйықтықты шығаратын паротид) сілті реакциялайтын сұйықтық бөліп шығарады, ол ас қорыту процесін тамақ ауызға кірген кезден бастайды. Сілекейде лизоцимдер, бактериялардың жойылуына жауап беретін заттар бар екендігі таңқаларлық, осылайша ауыз қуысы мен тістерді патогендерден қорғайды.. 2. Фонация Адамдарда дыбыстардың пайда болуы жүреді тыныс алу жүйесінің, дауыс механизмінің, резонанс механизмінің және артикуляциялық элементтердің арқасында. Ауыз қуысында соңғы 2 топқа кіретін құрылымдар бар, өйткені ауыз қуысы резонанс механизмі ретінде жұмыс істейді және өз кезегінде ауыз, тіс және ерін сияқты артикуляциялық элементтерден тұрады. 3. Эстетика және коммуникация Сүтқоректілерде дененің тілі: бет бұлшықеттері арқылы сөйлесуге мүмкіндік беретін керемет қабілет бар. Ауыз және онымен байланысты тіндер бізге бет-әлпет, ым-ишара жасауға және эмоцияны беруге мүмкіндік береді және өзіндік күйлер бірнеше жолмен байланысады. Сондай-ақ, адамдар арасындағы қарым-қатынастың 55% дене тіліне негізделген. Құрылыс Қатты таңдай (palatum durum; сурет 109) жоғарғы жақсүйектердің таңдайлық өсінділерінен және шырышты қабықпен жабылған таңдай сүйектерінің көлденең табақшаларымен түзілген. Артына қарай ол ауыз қуысын мұрын-жұтқыншақтан бөліп тұратын жұмсақ таңдайға (palatum molle) өтеді. Жұмсақ таңдайдың артқы бөлімінде конус пішінді шығыңқы — таңдайлық тілшік (uvula) бар. Бүйірлерінде жұмсақ таңдай доғаларға өтеді: тіл түбіріне баратын алдыңғы таңдай-тілдік (arcus palatoglossus) және артқы жұтқыншақтың бүйір кабырғасының шырышқа бағытталған таңдай-жұтқыншақтық (arcus palatopharyngeus). Доғалар арасында екі жақтан да, таңдай бадамшалары орналасатын ойықтар (tonsillae palatinae) түзіледі. Жұмсақ таңдай мен доғаларының құрамына жұту актісінде маңызды рөл атқаратын жұп өзіндік бұлшықеттер (көлденең жолақты) кіреді: 1) таңдай пердесін көтеретін бұлшықет (m. levator veli palatini). Басталуы: самай сүйегі пирамидасының төменгі беті, есту түтігінің шеміршекті бөлігі; бекітілуі: жұмсақ таңдай апоневрозы. Қызметі: жұмсақ тандайды көтереді. 2) таңдай пердесін керетін бұлшықет (m. tensor veli palatini). Басталуы: есту түтігінің шеміршекті бөлігі мен сынатәрізді сүйектің қыры; бекітілуі: жұмсақ тандай апоневрозы. Қызметі: таңдай пердесін кереді, жұтқыншақ түтігінің өтісін кеңейтеді. 3) таңдай-тіл бұлшықеті (m. palatoglossus). Басталуы: тіл түбірінің латералді бөлігі; бекітілуі: жұмсақ таңдай апоневрозы. Қызметі: таңдай пердесін түсіреді, араң тесігін тарылтады. 4) таңдай — жұтқыншақ бұлшықеті (m.palatopharyngeus). Басталуы: жұтқыншақтың артқы қабырғасы, қалқанша шеміршектің табақшасы; бекітілуі: жұмсақ таңдай апоневрозы. Қызметі: таңдай пердесін түсіреді. 5) тілшік бұлшықеті (m.uvulae). Басталуы: артқы мұрыңдық қыр, таңдай апоневрозы; бекітілуі: таңдай тілшігі. Қызметі: тілшікті көтереді және бекітеді. Тіл (lingua) өз қозғалыстарымен асты шайнауға, жұтуға, соруға, сондай-ақ сөз түзуге қабілетті қозғалғыш бұлшықетті ағза. Тіл ұшын (apex linguae), денесін (corpus), түбірін (radix) және жоғарғы бетін немесе арқасын (dorsum linguae) бөледі. Төменгі беті тілдің тек қана алдыңғы бөлігінде бар (тілдің үшы мен денесінің бастапқы аймағыңда). Әр жағынан тілдің жиегі болады (maigo linguae). Тілдің шырышты қабығы боз-қызғылт түсті, онда көптеген шығыңқылар — тіл бүртіктері (papillae lingualis) болғандықтан барқытты. Ол тіл бұлшықетгерімен тығыз бітіскен, құрамыңда бездер, лимфоидты түзілімдер (тіл бадамшасы түріңде, tonsilla lingualis), сондай-ақ нерв талшықтары — жалпы сезімталдық рецепторлары (тіл денесінің жіптәрізді бүртікгеріңде) мен дәм сезу рецепторларьшан (ұшыңда орналасқан саңырауқұлақты, түбіріңде орналасқан науашықтәрізді бүртіктерде жәңе бүйір беттеріндегі — жапырақтәрізді бүртіктерде) тұрады. Тілдің негізгі затын ұзына бойы фиброзды қылқанмен екіге бөлінген бұлшықеттер құрайды. Тіл бұлшықеттері меншікті және қаңқалық болып бөлінеді. Меншікті бұлшықеттері үш өзара перпендикулярлы бағытта орналаса, тілдің қалыңында басталып, сонда аяқталады. Бұл жоғарғы және төменгі ұзына бойы бұлшықеттері (mm.longitudinales superior et inferior). Олар тілдің түбі аймағында басталып, ұшында аяқталады. Жиырылған кезде олар тілді қысқартады, үшын жоғары көтереді немесе төменге түсіреді. Тілдің көлденең бұлшықеті (m.transversus linguae) тілдің қылқаньшан екі жиегіне көлденең бағытталатын екі шоғырдан тұрады. Жиырылуы кезінде олар тілдің арқасын көтере, тілдің көлденең өлшемдерін қысқартады. Тілдің вертпикалді бұлшықеті (m.verticalis linguae) тілдің бүйір бөлімдерінде, тіл арқашығының шырышты қабығы мен тілдің төменгі беті арасында орналасады. Жиырылған кезде тіл жалпақтанады. Тілдің түбірі қаңқа бұлшықеттерімен қосылған: тіласты сүйегімен — тіласты-тіл бұлшықетімен (m.hyoglossus), жиырылуы кезінде тілді артқа және төмен тартады; самай сүйегінің бізтәрізді өсіндісімен — бізтіл бұлшықеті арқылы (m. styloglossus), тілді артқа және жоғары ығыстырады, ал бір жақты жиырылуы кезінде-бір жаққа ығыстырады; төменгі жақсүйегінің иекасты қырымен — иекасты-тіл бұлшықеті арқылы (m.genioglossus), тілдің алға және төмен қарай қозғалысын қамтамасыз етеді. Тілдің төменгі бетінен қызылиекке дейін сагиталді жазықтан қатпар — тіл жүгеншігі (frenulum linguae) бағытталады, оның екі жағынан ауыз қуысының түбі аймағында жүпты төмпек — тіласты емізікше (caruncula sublingualis) орналасады, оның үстінде төменгі жақсүйекасты және тіласты сілекей бездерінің шығарушы өтістері ашылады. Оның артына қарай, осы жерде орналасқан біраттас сілекей безімен түзілген ұзына бойы тіласты қатпар бар. Тістер (dentes тіс сауытының сыртқы пішінінің ерекшеліктері мен қызметеріне байланысты тістерді курек тістер (dentes incisivi), um micmep (dentes canini), кіші азу тістер (dentes premolares) және үлкен азу micmep (dentes molares) деп бөледі. Тістердің қызметтері асты ұстау, айырып ұзу, кесу және ұнтақтауға бөлінеді. Сонымен қатар, олар сөз түзуге қатысады. Әрбір тісте сыртқы бөлігі немесе тістің сауытын (corona dentes), ол қызыл иектен бос шығып тұрады, тістің ұяшығында орналасқан ішкі бөлігін тіс тубірін (radix dentes) бөледі. Кейбір тістердің тек бір ғана түбірі, басқаларында екі не одан көп түбірі болады. Tic сауыты — тістің аса массивті бөлімі. Әрбір тістің сауытында бес беті, оның үшеуі бос, ал екеуі көршілес тістерге қараған беттерді бөледі. Тілге қараған беті тілдік (fades lingualis), ауыз кіреберісіне қараған беті — вестибулярлы (facies vestibularis) деп аталады, ал күрек тістерінде бүл беті еріндерге қарайды да, еріндік беті деп, ішінен ұрттарға беттесетін артқы тістердің беті — ұрттық беті деп аталады. Алдыңғы тістердің (фронтальды) үшінші бос беті кесуші жиек деп, артқы тістерде — шайнау беті деп аталады. Tic сауыты көрші екі тістерге қараған екі беті: контактты (facies contactus), медиалді (алдыщы) және дисталді (артқы) беті деп аталады. Тістің негізгі затын дентин (dentinum) құрайды. Сауыт аймағында дентин эмалъмен (enamelum) қапталған, ал мойынымен түбірі аймағында — цементпен (cementuni) қапталған. Тістің ішінде тіс сауытының қуысын түзіп, тіс ұшында тесікпен ашылушы, тіс түбірінің жіңішке өзегіне жалғасатын кішкене тіс қуысы (cavitas dentes) бар. Бұл тесік арқылы тіс ұлпасы (pulpa dentes) тіс қуысына тамырлар мен нерв енеді. Ауыз қуысы гигиенасы жайындағы келелі кеңестер Ауыз қуысын таза ұстаса ешқандай мәселесіз, тістер тап-таза көрініп тұрады. Сау қызыл иек күлгін түсті және мықты болады. Тістеріңіз бен қызыл иектеріңізді аман сақтау үшін төмендегідей кеңестерді оқыңыз: • Тісті күніне екі рет тазалаңыз, әсіресе тамақтан кейін және ұйқыдан тұрғанда; • Тіс тазалағыш жіпті кем дегенде күніне бір рет қоланыңыз; • Тісіңізді жоспарлы түрде тексерткен кезде тіс дәрігерінің зақымдауынан сақтаныңыз. Көптеген тіс дәрігерлері кәсіби тіс тазалауын 6 айдан кем уақытта өткізбейді. • Тісс протездерін таза ұстаңыз. Оларды арнайы ертінділермен тұрақты түрде тазалап, өңдеп тұрыңыз. Тіс дәрігеріңізбен төмендегідей сұрақтар төңірегінде сұхбаттасыңыз: • Қандай тіс шеткассын пайдалану керек. Және оны қандай жерге қою қажет. Сізге электірлі тіс щеткасы ыңғайлы бола ма. Ондай тіс щеткалары, қолмен пайдаланатын щеткадан қарағанда қаншалықты тиімді. • Тіс жіптерін қалай дұрыс пайдаланады. Қатты немесе ақырын тартқылаудан қызыл иекке зақым келіп қалмай ма? • Ауыз қуысын шаю үшін қандайда бір арнайы заттарды немесе қажетті құралдарды пайдалануым керек пе? • Есте сақтайтын нәрсе, кейбір тіс пасталары және ауыз қуысын шаятын заттар адамға зиянын тигізіп жатады, оларды қолданған дұрыс па? Тісті тұрақты тазалу, тіс дәрігерімен бірге тіс қақтарын жою, тістің ыңғайсыз жерлерін тазалау, тіс арасына кірген заттарды тіс жіптерімен тазалап тұру гигиенаның тиімді жолдарының бірі болып табалады. Тісті кәсіби түрде тазалату арқылы тістің жылтырлығын арттыруға болады. Тістегі қатқан, майласқан заттарды алу үшін тіс дәрігері арнайы құрылғыларды пайдаланады. Кейде дәрігер жақты рентгенологиялық түсірілімнен өткізуді талап етуі мүмкін. Жас балалар мен сәбилердің ауыз қуысында туындаған мәселелер (ерлерде/әйелдерде) Ауыз қуысындағы проблемалар (ерлерде/әйелдерде) Қорытынды Ауыз қуысы - аурудың кірер қақпасы. Сондықтан гигиенаны, салауатты өмір-салтын сақтау алдын алу шарасы болып табылады. Суреттегі мүшенің құрылысын жазыңыздар Тіс (dentes) — адамның және омыртқалы жануарлардың ауыз қуысында (кейбір балықтардың жұтқыншағында) орналасқан сүйек. Тіс азықты ұстау, тістеп үзу, шайнап, ұсақтау қызметін атқарады. Тістің сауыты, мойыны, түбірі болады. Сауыт пен түбірді қызыл иекке жалғасатын мойынша (түп) бөліп тұрады. Тіс негізінен дентиннен құралады, оны сауыт жағынан тісті зақымданудан қорғайтын қатты жылтыр эмаль, ал түбір жағынан – құрылысы сүйекке ұқсайтын цемент жауып тұрады. ТІС ТҮРЛЕРІ Тiстер негiзгi функциялары бойынша 4 түрге жiктеледi: • Күрек тістер - балаларда және ересектерде шығатын алдыңғы тiстер. Азықтың кесуi үшiн пайдаланылады • Ит тiстер - асты бөлшектеу үшін және азықты ұстап қалуы үшiн қызмет көрсететiн конус сияқты тiстер • Премоляр (кіші азу) - тамақты езу, үгітуге арналған. • Моляр тістер(үлкен азу) - тамақты езу, үгітуге арналған. Әрбір жеке тістің сауыты, мойны және түбірі болады. Тістің ауыз қуысынан шығып тұрған бөлігі тіссауыт деп аталады. Оның сырты жылтыр кіреукемен (эмаль) қапталған. Тіс кіреукесі - адам денесіндегі ең қатты ұлпа. Оның бір шаршы миллиметр ауданы 400 килограмдай салмаққа төтеп береді. Кіреукенің бұл қасиеті, оның құрамындағы бейағзалық заттарға тікелей байланысты. Тіс кіреукесінің 95%-ы кальций фосфатының қосылысынан тұрады. Бұдан басқа оның құрамында фтор, мыс, мырыш, темір, кремний және т.б. заттар кездеседі. Тіс кіреукесінің қалыңдығы да түрліше болады. Тіссауыттың үстіңгі бүдырларындағы кіреуке едәуір қалың. Балалар тістері кіреукесінің құрамында минералдық заттар аз болғандықтан, ол жұқа болады. Тістің келесі бөлімі - тіс мойын. Тіс мойны арқылы жақ сүйектеріндегі тіс ұяшықтарына цемент заты арқылы бекиді. Тістің үшінші бөлімі - түбірі. Тіс түбірі жақсүйектердегі арнайы ұяшықтарда орналасқан. Күрек және сойдақ тістердің түбірі бір-бірден болса, азу тістердің түбірі екеу (кіші азу тістерде) немесе үшеу (соңғы үлкен азу тістерде). Тіс түбірінің ұшында кішкене тесік болады. Осы тесік арқылы тістің ішіне қантамырлары мен жүйкелер енеді. Тістің ішкі қуысы кеуекті дәнекер ұлпасымен толтырылған. Тістің түбірлері дәнекер ұлпалы талшықтар арқылы тіс ұяшықтарына өте берік бекіген. Ересек адамдарда 28-32 тұракты тіс болады. Олар үстіңгі және астыңғы жаксүйектердегі арнайы тіс ұяшықтарында орналасқан. Әрбір жақсүйектерде 16 тіс бар. Тістердің пішіні де әр түрлі. Жақсүйектердің алдыңғы жағында орналаскан жалпақ тістерді курек тістер деп атайды. Кейде оларды халық арасында маңдай тістер немесе қасқа тістер деп те атай береді. Жалпы күрек тістердің саны 8. Күрек тістердің екі шетіндегі пішіні үшкірлеу келген сойдақ тістер. Олардың саны - 4. Адам күрек және сойдак тістері арқылы тағамды жұлып алып жейді. Бұл тістерден кейін кіші азу тістер орналасқан. Олардың саны - 8. Кіші азу тістерден кейін үлкен азу тістер бар. Олардың саны - 12. Азу тістердің үстіңгі беті кедір-бұдырлы болады. Азу тістердің көмегімен тағамды ұсақтап шайнайды. Сәби дүниеге тіссіз келеді. Сәбидің 6-9 айлығында алғаш рет күрек тістер шыға бастайды. Сөбиде 2 жасқа дейін барлығы 20 тіс шығады. Бұл тістер сүт тістер деп аталады. 6-7 жастан бастап сүт тістер түсіп, орнына тұрақты тістер шығады. «Баланың жетіде тісі түседі» деген нақыл соны аңғартады. Өйткені балалар жақсүйектерінің мөлшері мен пішіні ересек адамдардан өзгеше болады. Тұракты тістердің бастапқы нышаны сүт тістердің түбірінің астында орналасқан. Олар бірте-бірте сүт тістерін ығыстыра бастайды да, сүт тістеріне коректің келуіне кедергі жасайды. Қорек келмеген сүт тістер бірте-бірте түседі, оның орнына астыңғы жақсүйекте тұрақты тістер шығады. 12-14 жаста толық тұрақты тістер шығып бітеді. Ең соңғы үлкен азу тістер 18-20 (одан да кеңірек) жаста шығады. Оларды кеш шығатындықтан, «ақыл тістер» деп атайды. Шын мәнінде, олардың ақылға ешбір қатысы болмайды. ГИГИЕНАЛЫҚ ТАЛАПТАРЫ Тісті сау қалпында сақтау үшін әрбір тамақтанғаннан кейін ауызды шайып, тісті тазалау кажет. Күн сайын тісті таңертең және кешке мұқият тазалап жуу керек. Тісті тазалауда белгілі ережені есте ұстау шарт. Алдымен бөлме температурасындағыдай сумен ауызды бірнеше рет шаю; содан соң арнайы мәсуекпен тазалау; алдыңғы жағын үйкелей бермей алдыңғы, артқы бүйір тұстарын да мұкият тазалау. Мөсуекпен тістердің арасымен жоғарыдан төменге, төменнен жоғарыға қарай ыскылау; тістердің ауыз қуысына қараған ішкі беттерін де тазалау қажет. Әрбір адамның жеке басының арнайы мәсуегі болуы тиіс. Оны пайдаланғаннан кейін жақсылап тазартып жуып, сабындап қою керек. Келесі пайдаланарда мәсуектің сабынын жууды естен шығаруға болмайды. Тістің бүтіндігін сақтау үлгісін жапон халқының казіргі кездегі игілікті істерінен айқын көруге болады. Соңғы жылдары Жапонияда «тістің саулығы - ұлттық саулығы» деген ұзак мерзімді «8020» атты шара қолға алынды. Бұл шара әрбір жапондыққа жақсы таныс. Оның мәні 80 жасқа дейін әр адамда 20 бүтін тіс болуы шарт: ол үшін алдымен мәсуекті таңдай білуге ерекше мән береді. Тісті және ауыз қуысын мұқият тазалау - ұзақ өмір сүрудің басты кепілі. Олай болса, бұл салада да өзге халықтардың да өнегелі істерінен үлгі алудың ешбір сөгеттігі бола қоймас. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|