«Алдымен өзіңді өзің үйрет,сонда ғана басқалардан үйрене аласың» деген нақыл сөзге , оқушылар өз пайымдауларын ортаға салады.
ІІІ.Әңгімелесу
Мұғалім сыйы. Қарт пен тапқыр жігіт
Бір қарт адам болып, өзі ғалым болыпты. Бір күні шаһарға барып, үйіне қайтып келе жатса оны бір жас жігіт қуып жетеді. Ол келе жатып жөн сұрасады да, барар жолы бір болғаннан кейін:
- Ата, жолды қысқартайық, - дейді. Қарт:
- Жол қалай қысқарады? - дейді. Жігіт:
- Жолдың қысқаруы оңай, екеуміз бірімізді-біріміз, кезек-кезек арқаласақ болғаны, - дейді. Шалішінен:
- Япырым-ай, мынау бір кесепатты адам болмаса игіеді? Сөзінің түрі жаман екен. Ат-матыммен мені бұл қалай арқалайды? Мен қалай арқаламақшымын? – деп ойлап, жауап қайырмай, бетіне ажырайып қарап қояды. Мұнан кейін жігітте үндемей келе жатады да, орылмаған, бірақ пісіп тұрған егінді көріп:
- Ата, мына егін сіздің елдікі ме? - дейді. Қарт:
- Я, біздің елдікі, - дейді. Жігіт:
- Иесін білесізбе? - дейді. Қарт:
- Білемін, - дейді.
- Олай болғанда, бұл өзі желініп қойған егінбе, жоқ, желінбеген егін бе? - дейді. Қарт тағы да бетіне ажырайып қарап қояды да: «Япырым-ай, мынаның бір сөзінен бір сөзі сорақы болды-ау! Орылмайтұрғанегіндікөретұра, бұл не айтқаны?» - депойлайды. Онанөтіп, жолшыбайбірелгекездеседі. Бұлелдіңадамдарыбірөлгенкісінікөтеріп, қабіргеқойғалыапаражатырекен. Жігіт:
- Ата, мынакісінібілесізбе? - депсұрайды. Қарт:
- Білемін, - дейді. Жігіт:
- Ата, мынакісіөлгенадамба, өлмегенадамба? - депсұрайды. Қартшыдайалмай:
- Өлмесежерлеугеапармайдығой! - депжігіттіңбетінқайырыптастайды. Жігітүндемейді. Көтеріпкележатқанөліктіңқабіріжолдаекен. Бұларқабіршілергекеледідесоларменбіргеөліктіқойысады. Былай шыққаннанкейін:
- Ата, әлгікісіөлмегенекен, - дейді. «Я, құдай, мынаның кесепатынан құтқара көр. Көрге көміп тастаған адам өлмейме екен? Бұл не деген ақымақ!» - дейді қарт ішінен. Күнкеш болады, екеуі қарттың үйіне келеді. Қарт оны ұнатпаса да, күні бойы жолдасбоп, бірге келген соң, қондырмасқа болмайды. Қонағын үйіне кіргізедіде бойжеткен жалғыз қызы бар екен, сонны оңаша шақырыпалып:
- Шырағым, менімен бірге үйге бір жігіткелді, мейманет! Бірақ сүйкімсіз мінезі бар. Сөзінде кесепаты зор адам, - дейді.
Қыз тамақ әкеліп беріп, қонақпен сөйлесіп көрсе, сөзі мағыналы, кескініде ажарлы екен. Қыз: «Япыр-ау, әкемнің айтқаны осы кісіме, басқа жігітпе?» - деген оймен әкесіне келеді де:
- Әке, сізбен еріп келген жолдасыңыз екі кісі ме, әлде бір кісіме? - дейді. Әкесі:
- Жалғыз кісі, - дейді.
- Үйдео тырған қонақсолма? - деп, сұрайдықыз. Әкесі:
- Иә, сол, - дейді. Қыз:
- «Сөзінде кесепаты зор», - деген адамыңыз осы болса мұнан қандай кесепат көрдіңіз? - дейді. Қарт:
- Ойбай, шырағым, оның күні бойы сөйлеген сөзінде кесепатсыз бір сөз жоқ. Әуелі ол: «Жолқысқартайық», - деді. Мен: «Жол қалай қысқарады?» - деп едім. Ол: «Бірімізді-біріміз кезек арқалап отырайық», - деді. «Ол мені, мен оны қалай арқаламақшымыз», - деп ойладым. Мұнысы былай тұрсын. Онан өтіп пісіп тұрған егінге кезкеліп едік: «Ата, мына егін желініп койғанба, желінбеген бе?» - деп сұрады. «Орылмай тұрған егінді кім жеп қояды?» - дедім мен. Бұл мұнымен тұрсын. Бір кісі өліп, оны табытқа салып, қойғалы апара жатыр екен, соны көресала: «Ата, мына кісі өлген адамба, өлмеген адамба?» - дейді. Онан шығып келе жатыр едік: «Ата, жаңағы адам өлмеген екен», - деді. - Міне, мен оның осындай төрт кесепатты сөзін естідім, - дейді. Сонда қыз тұрып:
- Әке, бұл сөздер кесепатты сөздер емес, зормағыналысөздер. – Сіз оның айтқан сөзіне түсінбеген екенсіз. Оның бірінші - «Кезек арқаласып отыралық» - дегені: «Кезекпе-кезек әңгіме айтып отырайық, жол қысқарсын» - дегені. Екінші: «Мына егін желінгенбе, желінбегенбе?» - дегені: «Байдікі ме, кедейдікіме?» - дегені. Байдікі болса - өзкөлігімен, кісі жалдап жыртып, өз тұқымын себеді, өнімін ертең өзі алады. Ал бұл желінбеген болып саналады. Кедейдікі болса, ол сорлы тұқымды несиеге сатып алады, жерді көлік жалдап жыртадыда, түскен өнімі борыштан аспайды. Сондықтан олшикідей жеп қойғанмен біресеп болады. Үшінші: «Өлген адамба, өлмеген адамба?» - деп, сұрағаны: «Баласы барма?» - дегені. Ол өлген адамды қабірге салғанда оның балалары қабірдің басында, барлығы бүлініп жылап тұрғаншығар, оны: «Өлмеген адам екен», - дегені сол болу керек. Артындақалғанбаласыбарадамныңатыжойылмайды, сондықтан: «Ол өлмейді», - деген сөзі екен. Сіз ол жұмбағын шеше алмаға некенсіз, - деген соң, қарт өзінің қате ойлағанын сезедіде, жігіттің қолын алып:
- Мен сенің айтқан сөздеріңе түсіне алмай, ішімнен соған қатты ренжіп едім. Олай емес, сен ақылды жігіт екенсің. Мына менің қызыммен екеуіңнің ақылың тең, екеуің бірге өмір сүріңдер, - деп, қызын соған беріпті.
Өмірдің мәні не деп ойлайсыңдар?
Мәнді өмір сүру үшін адамға не қажет?
Өмірді бағалай білесіз бе?
Өмірден не күтесіз?
Сіздің мақсатыңыз қандай?
Сахналау Оқушылардың ойларын білу және жан сұлулығының маңыздылығын түсіндіру мақсатында оқулықтағы «Сахналау» айдарымен берілген диалогты сахналауды ұсыну
