5. Мейірман ақын Дәркенбайұлы Әжібай тегі. Өтірік өлең-
хикаялар. Аңыз, әңгімелер, зерттеулер.—Алматы, 2005.—113-б.
6. Қырық өтірік.—Шынжаң халық баспасы, 1958.—20-бет.
7. Сексен өтірік. Тұрманжанов Өтебай.—Алматы, 1937.
8. Қара өлеңдер.—Үрімжі: «Шинжаң халық» баспасы,
2009.
9. Жармұқамедов М. Айтыстың даму жолдары.—Алматы,
1976.
10. Ғабдуллин М. Қазақ халық ауыз әдебиеті.—Алматы,
1974.
412
ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР
11. Айтыс. 2-том.—Алматы, 1965.
12. Айтыс. 3-том.—Алматы, 1966.
13. Айтыс. 1-том.—Алматы, 1988.
14. Айтыс. 2-том.—Алматы, 1988.
15. Ақын-жыраулар.—Алматы, 1979.
16. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 1-8-том-
дар.—Алматы, 1975-2005.
17. Ыбыраев Ш., Алпысбаева Қ., Әлібек Т. Халық әдебиетін
жинау, жүйелеу және сақтаудың әдістемелік құралы.—Ал-
маты, 2009.
18. Арабско-русский словарь. Составитель Х. К. Баранов.—
Москва, 1968.
19. Древнетюркский словарь.—Л.: Наука, 1969.
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Құрастырғандар:
Р. Сыздық, Н. Уәлиұлы, Қ. Жаманбаева, Қ. Күдеринова.—
Алматы: Дайк-Пресс, 2001.
21. Қазақ тілінің сөздігі.—Алматы, 1999.
22.
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Құрастыр.
І.К.Кеңесбаев.—Алматы, 1977.
23. Персидско-русский словарь/Под ред. Ю.А. Рубинчика.
І-ІІ т.—Москва, 1970.
24. Татарско-русский словарь.—Москва: Советская эн цикло -
пе дия, 1966.
25. Турецко-русский словарь.—Москва: Русский язык ме-
диа, 2005.
26. «Күлдіргілер». Шынжаң Халық баспасы, 2011 ж. — 21
том. —620-б.
412
413
ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР
Қолжазбалар
1. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.131.
2. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.146
3. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.315.
4. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.920/71.
5. ӘӨИ. ҚҚ.Ш. 920/83.
6. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.920/136.
7. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.920/137.
8. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.920/7.
9. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.920/78.
10. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.920/136.
11. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.926.
12. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.894.
13. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1053.
14. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.405.
15. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.312.
16. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.136.
17. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.315.
18. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.333.
19. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1165.
20. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.895.
21. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.912/2.
22. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.252.
23. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1047.
24. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.914.
25. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1024.
26. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1102.
27. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.856.
28. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.985/1.
29. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.520.
30. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.246.
31. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.487.
32. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.147.
33. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.301.
ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР
34. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.458.
35. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.736.
36. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.357.
37. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.736.
38. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.332.
39. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1102.
40. ӘӨИ. ҚҚ.Ш.1095.
41. ОҒК. Ш.256.
42. ОҒК. Ш.315.
43. ОҒК. Ш.700.
44. ОҒК. Ш.302.
45. ОҒК. Ш.714.
46. ОҒК.Ш.273.
47. ОҒК.Ш.717.
48. ОҒК.Ш.291.
49. ОҒК.Ш.1717.
50. ОҒК.Ш.304.
51. ОҒК.Ш.222.
52. ОҒК.Ш.700.
53. ОҒК.Ш.232.
54. ОҒК.Ш.570.
55. ОҒК.Ш.248.
414
414
РЕЗЮМЕ
Институтом литературы и искусства им. М.О. Ауэзова
про
должается научное издание стотомного Свода «Баба
лар
сөзі», выпускающегося в рамках Национального стратеги чес-
кого проекта «Мәдени мұра» («Культурное наследие»). Пре-
дыдущий девяносто один том серии был посвящен эпическим
произведениям, народным песням, сказкам, за
гадкам, по-
словицам и поговоркам, а так
же другим малым жанрам,
которые являются самыми мно го численными и высоко худо-
жест венными в национальном фольк лоре. Если быть точнее, то
были подготовлены к изданию и выпущены тринадцать томов
«Новеллистических даста
нов», семь то
мов «Религиозных
дастанов», одиннадцать томов «Рома
нических дастанов»,
двадцать томов «Героического эпоса», одиннадцать томов
«Исторических поэм», пять томов «Пословиц и поговорок»,
два тома «Народных песен», четыре тома «Генеалогических
преданий», пять томов «Сказок», четыре тома «Исторических
преданий», два тома «Обрядового фольклора», а также одно-
томники: «Загадки», «Детский фольклор», «Казахские мифы»,
«Фольклор казахов Монголии», «То понимические предания»,
«Кюи-легенды», «Поэмы-предания». В двенадцати томах этой
серии были использованы материалы из фольклорного насле-
дия казахов Китая, а в одном томе—казахов Монголии.
К непрерывающимся на протяжении столетий и про
дол-
жающимся до сегодняшнего дня древним жанрам ка
зах-
ского фольклора можно отнести небылицы и басни. Этот вид
416
ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР
фольклорного наследия с древних времен тесно связан с на-
циональными особенностями, образом жизни, обрядами и
традициями народа. Они в виде сатиры и юмора осуждают
нелицеприятные в глазах народа действия и поведение и
посредством смеха заставляют задуматься об этом.
Обрисовываемые в небылицах сюжеты, события и эпизоды
обычно связаны с находящимися во все времена перед глазами
человека вещами, окружающими животными, птицами и насе-
комыми, их взаимосвязь с человеком передается посредством
движений и действий. В ходе событий рассказывается о дале ких
от правды, вызывающих недоверие слушателей, и в то же время
увлекательных и смешных историих. Среди народа сохранились
небылицы в виде стихов, поэтических сказаний и прозы. Для
сочинения, особенно стихотворных образцов, небылиц наряду
с поэтическим даром были нужны изощренная находчивость,
знания и острая фантазия.
А в народных баснях через художественные образы раз-
личных живых созданий, их характеры, поступки и по
ве-
дение иносказательно передаются те или иные недостатки
людей. Не проходят мимо внимания этого жанра реальности
полной противоречий общественной жизни, а также вопросы
социально-исторического, духовно-политического характера.
В них осуждаются неприятные и недостойные стороны преж-
них обычаев и привычек, которые подвергаются критике и
осуждению через воплощенных в художественные образы
героев, юмор и насмешку.
Слушатель внутренне чувствует и улавливает передаваемые
в загадочной форме истории и вложенный в них иносказа тель-
ный смысл. Таким образом, высокое мастерство и утончен-
ность восприятия составителей басен позволяют им создавать
различные образы животных, зверей и птиц, вкладывать в их
действия и уста соответствующее характеру разных людей
поведение, делая выводы и отражая тем самым глубокие
социальные и общественные проблемы. Среди басен также
встре чаются сти хотворные и прозаические формы изложения,
416
417
ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР
а также на пи санные для состязаний айтысов. Народные акыны
сочиняли и распространяли среди народа басни, похожие на
небылицы. Со временем их авторство позабылось или они
сознательно не считали нужным оставлять свое авторство.
В очередной, 92-й том стотомной серии «Бабалар сөзi»
включены около 17-ти широко распространенных среди
народа стихов-небылиц с образцами подлинников, а также
два произведения (в подлиннике) из образцов поэтических
сказаний. Большинство из них подготовлено на основе ру-
кописей, хранящихся в ЦНФ МОН РК и фонде редких ру ко-
писей Института литературы и искусства имени М.Ауэзова.
Кроме того, использованы материалы, собранные в ходе фольк-
лорно-этнографических экспедиций, организованных в Ка зах-
стане, Узбекистане и Каракалпакии. Если конкретно, боль шую
помощь в подготовке данного тома оказали материалы, соб-
ранные и записанные членами экспедиций под руковод ством
профессоров К.Саттарова, Б.Рахымова. Отдельно были ис-
пользованы рукописи собирателей и авторов М.Толепкалиева,
А.Ниязбекова, К.Такежанова, М.Мажикеева, К.Тунгышбаева
и других. Были также использованы отдельные сборники
И.Жансугурова «Ел өтiрiгi» (1927), В.Радлова «Алтын сандық»
(1993), О.Турманжанова «Сексен өтiрiк» (1937), вышедшая в
Синьзянском округе КНР «Қырық өтiрiк» (1958) и другие.
Последнюю часть тома дополнили произведения, отно-
ся
щиеся к жанру басни. Основную часть подготовленных к
из
данию материалов составили тексты, сохраненные в упо-
мянутых выше фондах. Отдельно стоит обозначить, что в ка-
чественной подготовке тома помогли наследия, собранные в
южных краях Казахстана, Узбекистане и Каракалпакии по
инициативе и под руководством К.Саттарова. Также были
взяты тексты басен, записанные и сданные в фонды такими
собирателями фольклора, как Н.Торекулов, Р.Мазкожаев,
И.Окпенов, А.Жуматаев, Р.Токтарбаев, К.Кабылбаев, Г.Бат-
талов, Д.Урпеков, К.Асылбаев, М.Токсанов.
27-0184
ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР
Согласно принципам издания серии, тексты снабжены на-
уч
ными приложениями и произведения соответственно про-
нумерованы. Научные дополнения к тому составляют: сведения
о переписчиках, издателях и изданиях текстов, вошедших в него,
научные толкования текстов, вошедших в данный том, словарь,
географические, именные указатели, сведения об исторических
личностях, встречающихся в текстах, список использованной
литературы, резюме к тому на русском и английском языках.
Общий объем тома—27,0 п.л.
418
SUMMARY
M.O. Auezov Institute of Literature and Art is continuing
preparation for publication of one hundred volume of scientific
edition of the series «Wisdom of ancestors» in the frame of the
National strategic project «Cultural Heritage».
Previous eighty-nine volumes of the series were devoted to the
epic works, folk songs, tales, riddles, proverbs and sayings, as well
as other smaller genres, which are the most numerous and highly
artistic in national folklore. Thirteen volumes of the «Novelistic
dastans», seven volumes of «Religious dastans», eleven volumes
of «Romantic epic», twenty volumes of the «Heroic epic», eleven
volumes of «Historical poems», five volumes of «Proverbs
and sayings», two volumes of «Folk songs», four volumes of
«Genealogical legends», five volumes of «Tales», four volumes
of «Historical legends», one volume of «Riddles», «Children’s
Folklore», «Kazakh myths», «Folklore of Kazakhs of Mongolia»,
«Toponymic legends», «Kyu legends», «Poems-legends» have
been prepared and published. Twelve volumes of the series include
the materials on the folk heritage of Kazakhs of China and one
volume—the Kazakhs of Mongolia.
Fairy stories and fables can be referred to the ancient genres of
Kazakh folklore which are continuous during many centuries. This
type of folklore heritage from ancient times is closely related to
national characteristics, lifestyle, national customs and traditions.
They condemn bad actions and behavior in satiric, humoristic way
and make people think about it.
418
420
ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР
Plots, events and episodes described in the fairy stories are
usually associated with thing, animals, birds and insects, and their
relations with human being are transmitted through motions and
actions. In the course of events the fascinating and funny stories
are told which are far from truth and cause distrust of listeners.
People tell fairy stories in form of poems, poetic stories and prose.
Especially for composing poetry samples of fairy stories the
sophisticated ingenuity, knowledge and fantasy were necessary
together with poetic talent.
Folk fables through artistic images of various living creatures,
their characters, actions and behavior metaphorically transfer
certain weaknesses of people. This genre concerns the reality full
of contradictions of social life, as well as socio-historical, spiritual
and political issues. They condemn the unpleasant and unworthy
features of the past customs and habits, criticize and condemn
them through the characters represented in artistic images, with
humor and ridicule.
Listener feels and understands the stories transmitted in
mysterious form and their allegory. Thus, high skill and elegancy
of the compilers of the fairy stories allow them to create diffe-
rent images of animals and birds who behave like people, make
conclusions and thus reflect social problems. Among the fables
there are also works written in the form of verse and prose intended
for the aitys competition. Folk akyns have composed fairy stories
and distributed them among people. Over time, their authorship
was forgotten, or they haven’t deliberately consider it necessary to
keep the authorship.
Volume 92 of one hundred volume series «Babalar sozi» contains
about 17 wide spread poems-fairy stories with samples of original
scripts, as well as two works (in original) from the samples of poetic
stories. Most of them are prepared on the basis of manuscripts
kept at CNF MES RK and the collection of rare manuscripts of the
M.Auezov Institute of Literature and Art. In addition, the mate-
rials collected in folklore and ethnographic expeditions organized
in Kazakhstan, Uzbekistan and Karakalpakstan were used. Espe-
420
421
ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР
cially helpful were the materials collected and recorded by mem-
bers of the expedition under supervision of professors K.Sattarov,
B.Rakhymov. Manuscripts which were collected and recorded
by the authors M.Tolepkaliev, A.Niyazbekov, K.Takezhanov,
M.Mazhikeev, K.Tungyshbaev and others were used separately.
Particular collections of I.Zhansugurov’s «El otirigi» (1927),
V.Radlov’s «Altyn sandyk» (1993), O.Turmanzhanov’s «Seksen
otirik» (1937), published by Xinjiang District of China «Kyryk
otirik» (1958) and others were used.
The last part of the volume includes the works related to the
genre of fables. The main part of the texts prepared for publication,
are the texts which are stored in the above-mentioned foundations.
It is worth mentioning that heritage collected in the southern parts
of Kazakhstan, Uzbekistan and Karakalpakstan contributed to the
qualitative preparation of the volume, initiated and supervised by
K.Sattarov. Also were used the text of fables recorded and submit-
ted to the foundations by such collectors of folklore, as N.Tore-
kulov, R.Mazkozhaev, I.Okpenov, A.Zhumataev, R.Toktarbaev,
K.Kabylbaev, G.Battalov, D.Urpekov, K. Asylbaev, M.Toksanov.
According to the principles of publishing of the series, the texts
are provided with scientific annexes and the works have respective
numbers. Scientific supplements to the volume include informa tion
about the copyists, publishers and editions of the texts included in
it, the scientific interpretation of the texts included in this volume,
a dictionary, geographical names, information about historical
figures in the text, a list of references, summary in English and
Russian languages.
The total size of the volume—27,0 pp.
МАЗМҰНЫ
Құрастырушылардан ....................................................... 5
Қазақ өтірігі ................................................................... 9
МӘТIНДЕР
І. Өтірік өлеңдер
1. Өтірік өлең ................................................................ 27
2. Өтірік өлең ................................................................ 28
3. Өтірік өлең ................................................................ 28
4. Өтірік өлең ................................................................ 29
5. Өтірік өлең ................................................................ 30
6. Өтірік өлең ................................................................ 31
7. Өтірік өлеңдер ............................................................ 32
8. Өтірік өлең ................................................................ 32
9. Өтірік өлең ................................................................ 33
10. Өтірік өлең............................................................... 34
11. Өтірік өлең .............................................................. 36
12. Өтірік өлең............................................................... 81
13. Өтірік өлең............................................................... 84
14. Өтірік өлең............................................................... 85
15. Өтірік өлең............................................................... 90
16. Өтірік өлең............................................................... 91
17. Ағаш пен шөптің ажырасқаны .................................... 93
ІІ. Өтірік жырлар
1. Кер бие, торы құлын (І. Жансүгірұлы нұсқасы) .............. 95
2. Торы тай ..................................................................100
ІІІ. Өтірік әңгімелер
1. Қырық өтірік айтқан шопан ........................................133
2. Қырық ауыз өтірік айтқан тазша бала (ІІ нұсқа) ............134
3. Тазшаның қырық ауыз өтірігі (ІІІ нұсқа) ......................136
4. Сексен өтірік (ІV нұсқа) ..............................................149
5. Тазша баланың өтірігі (V нұсқа) ..................................162
6. Өтірік ертегі .............................................................169
7. Өтірікке әкесінен асқан бала .......................................171
8. Өтірікке бәйге ...........................................................172
9. Екі суайт ..................................................................173
10. Қыз бен тазша .........................................................177
11. Алты ана қасқыр, алты бала қасқыр ...........................182
12. Былғақ тентек .........................................................182
13. Молда неге итке тұмар жазып берді? ...........................183
14. Жаны тәтті шал .......................................................183
15. Тоқсаба мен тоғыз жасар бала ....................................184
16. Соқыр, таз, жалақ ....................................................185
17. Тапқыр келін ..........................................................185
18. Жұмсауық әйел .......................................................186
19. Қалтақбастың қиялы ...............................................186
20. Түлкі мен қораз .......................................................187
21. Қағанақбас, Қылкеңірдек, Шиборбай .........................187
22. Өгіз баққан үш кісі ...................................................188
23. Адай аңыздары ........................................................189
24. Құдық туралы аңыз .................................................191
25. Желмаямен желгенде ...............................................192
26. Өтірік Жағыпар молда болыпты .................................193
27. Байқал мен Енисей ...................................................194
28. Ығайдың өтірігі .......................................................196
29. Әлімжанның өтірігі ..................................................197
30. Сұраубайдың өтірігі .................................................197
31. Қарабек ..................................................................198
32. Қарсыбек ................................................................199
33. Ақыжанның өтірігі ..................................................200
34. Сәлібай Қорсаңұлының өтіріктері ..............................202
35. Қайрақпен шүрегейді атып алдым ..............................204
36. Байсарының өтірігі ..................................................204
37. Мұқажанның әңгімесі ..............................................204
38. Қарсақбайдың әңгімесі .............................................205
39. Жүрген аяққа жөргем ілінеді ....................................205
40. Қу Жарғақ Сарбастың екінші әңгімесі ........................207
41. Бұқабай мергеннің өтірігі .........................................209
42. Балапанды барқын қаз .............................................210
43. Айлакер тазшаның өтірігі .........................................210
МЫСАЛДАР
І. Мысал өлеңдер
1. Жолбарыс мінген ұры ................................................217
2. Ат пен Есек ...............................................................223
3. Қақпанды қасқыр ......................................................224
4. Қара қоңыз ...............................................................227
5. Төрт дос ...................................................................230
6. Қой мен қасқыр .........................................................231
7. Қамаудағы жолбарыс пен шошқа .................................234
8. Қасқыр мен тырна .....................................................236
9. Бұлбұл мен есек ........................................................238
10. Орманнан қасқыр келді елге қашып... ........................240
11. Қаншыр мен бөдене ..................................................242
12. Ақылшы торғай .......................................................244
13. Қасқыр, түлкі, бөдене (І нұсқа) ..................................247
14. Шымшық пен көгершін ............................................252
15. Қарақұс ..................................................................254
16. Тышқан мен түйе .....................................................258
17. Түлкі мен қасқыр (І нұсқа) ........................................260
18. Қу түлкі (ІІ нұсқа) ....................................................265
19. Құныққан бүркіт .....................................................268
20. Жылқыдан туған есек ..............................................269
21. Семірген есек ..........................................................270
22. Шыпжың торғай ......................................................271
23. Тышқан мен түйе .....................................................271
24. Арыстан, киік, түлкі ................................................273
25. Меншіл есек ...........................................................275
26. Қойшы мен қасқыр ..................................................276
28. Тоты құс (Мысал дастан) ...........................................280
|