Сатылханова гульмира алихановна
жүктеу/скачать 1,74 Mb. Pdf көрінісі
|
Satylkhanova Disser
| және психологиялық деп екі үлкен топқа бөліп қарастырады. Суреттеу
детальдардың өзі іштей: заттық (тұрмыстық) деталь, пейзаждық деталь, портреттік деталь болып бөлінсе; психологиялық деталь: іс-қимыл деталі және тілдік деталь болып екіге бөлінеді. Біз де осы жіктеуді басшылыққа ала отырып, алдымен суреттеу деталінің новеллада атқаратын көркемдік қызметіне тоқталдық. Заттық детальдардың новеллада атқаратын қызметі қандай дегенде мынадай қорытындыға келдік: көркем шығармада заттық деталь маңызды қызмет атқаратынын пайымдадық. Заттық деталь арқылы кейіпкердің өмір сүрген дәуірі, халықтың тұрмысы, әлеуметтік жағдайы жөнінде біраз түсінік алуға болады. Оған қоса, кейіпкер табиғатын, мінез-болмысын жарқыратып, әр қырынан ашып көрсетуде елеулі мәні бар. Заттық детальдың характер табиғатын ашумен қатар, кейіпкер бойындағы моральдық-этикалық сапаларды ашуға мүмкіндік беретін қасиеті тағы бар. Портреттік детальдар новелла жанрында мынадай көркемдік қызмет атқарады: портреттік деталь – әдеби бейне жасаудағы басты категория; кейіпкер бейнесін жете тануға жол ашады;«мінезсіз характер жоқ» деп ғалым С.Мақпырұлы айтқандай, кейіпкер мінезін ашып көрсетеді; автордың идеясын, ұстанымын ашады, суреткерлік позициясын анықтауға көмектеседі; көркем детальдар кейіпкердің әлеуметтік статусын анықтап, жеке психологиясын тануға мүмкіндік береді; портреттік детальдың оқырманға эмоционалдық- экспрессивтік әсері күшті болады. Пейзаждық деталь уақыттың өлшемін, тұтастықты білдіріп, характерологиялық қызмет атқарады. Оған қоса, қазақ новеллаларындағы пейзаждық детальдар мекендік, мезгілдік, фондық қызметтерге ие екенін пайымдадық. 162 Жұмыстың үшінші тарауында психологиялық деталь түрлері мен қызметін талдауға көңіл бөлдік. Психологиялық детальдың өзі іштей іс-қимыл деталі және тілдік деталь болып екіге бөлінеді. Өз кезегінде психологиялық деталь- кейіпкердің ішкі жан-дүниесін, оның уайым-қайғысын білдіреді; характерологиялық деталь – кейіпкердің іс-әрекеті, мінез-құлқы оның жеке тұлғасымен байланысты болса; тарихи-мәдени деталь – жүріс-тұрыс тілі елдің, дәуірдің мәдени фонымен қалыптасады, сол арқылы оның нормалары мен дәстүрі көрініс табады. Әлеуметтік-анықтауыштық деталь – персонаждың жүріс-тұрыс, мінез-құлқына өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортаның әсері болады, бұл кейіпкердің әлеуметтік статусы жөнінде хабар береді. Сюжеттік деталь – шығарманың авансценасына шығып, сюжетті байланыстыру қызметін атқарады және тартысты ситуацияларды тудырушы қызметін атқарады [171]. Бағалауыштық деталь – бұл арқылы кейіпкердің сұхбаттасушыға деген бағасын, тіпті автордың кейіпкерге берген бағасын білуге болады. Әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек, адам психологиясын білдіретін тілдік детальдің өзі іштей бірнеше түрге бөлініп, мынадай қызметтер атқарады: психологиялық тілдік деталь; характерологиялық тілдік деталь; тарихи-мәдени тілдік деталь; әлеуметтік-анықтауыштық тілдік деталь; бағалауыштық тілдік деталь. «Көркем шығарма – ол тұтас бітім. Ондағы оқиғалар да бір-бірімен өзара байланыста, олар да белгілі бір тәртіппен орналасқан. Оның бөлімдерінде де пропорция сақталған. Басы артық нәрсе, бірде-бір оқиға, бейсауат бірде-бір адам, бөлек тұрған бірде-бір деталь болуға тиісті емес. Бәрі автордың көркемдік ойына қызмет етуі керек. Тек сондай үндестік тапса ғана шығарма көркем» [90,107] деген ғалым Т.Ақшолақов пікіріне мән берсек, бүтін туындының гармониясын сақтаудағы детальдың орны мен рөлі айқындала түседі. Автор нығарлап көрсеткен үш бірлік: оқиға (сюжет) – адам (образ) – деталь. Үш бірліктің бірі – деталь. Қорыта келгенде, біз детальдың өзінен ірі, қомақты бейнені сомдаумен ғана шектелмей, ірі мінезді де көрсете алатын мүмкіндігі барын түсіндік. Кейіпкер характері ашылмаса, шығарманың идеясы да тереңінен ашылмайтыны түсінікті. Ал бұл өз кезегінде деталь мәнін күшейте түседі. Әдебиеттану ғылымында алдымен Е.Добин, кейіннен Б.Кабдулов тұжырымдаған деталь автордың ойын ұғумен қатар, жеке қолтаңбасын, яғни стилін танытады деген пікірінің де жаны бар. Деталь эстетикалық әсерді, эмоциялық бояуды күшейтеді. Деталь кейіпкердің психологиясын, ішкі сырын еркін танытады. Деталь көркем туындыдағы идеяны ашуға көмектеседі. жүктеу/скачать 1,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|