Сборник III республиканской научно-практической конференции магистрантов

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

«ҚАРЖЫ АКАДЕМИЯСЫ» АҚ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ МИНИСТРЛІГІ

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

АО «ФИНАНСОВАЯ АКАДЕМИЯ» 

МИНИСТЕРСТВА ФИНАНСОВ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

«Қазақстан экономикасының дағдарысқа қарсы саясат аясында құрылымдық 

қайта құрулары» тақырыбындағы студенттердің, магистранттардың 

және жас ғалымдардың ІІI-ші республикалық 

ғылыми-тәжірибелік конференциясының

ЖИНАҒЫ

СБОРНИК

III Республиканской научно-практической конференции магистрантов, 

студентов и молодых ученых на тему «Структурные преобразования 

экономики Казахстана в рамках антикризисной политики» 

Астана 2016 ж.

УДК 338.574(063)

ББК 65.01

          С 83

РеДАКцИОННАя КОллегИя:

яновская О.А. Президент-Ректор, д.э.н., профессор

Шакуликова г.Т. Проректор по учебно-методической работе, д.э.н., профессор

Нургалиева Ж.е. Проректор по научно-инновационной деятельности и международным 

связям, к.э.н.

Искакова З.Д. Профессор, д.э.н.

Бураканова г.М. Профессор, д.с.н. 

Турегельдинова  А.Ж.  Руководитель  отдела  научных  исследований,  международного  со-

трудничества и академической мобильности, к.э.н., PhD

Абдрахманова Р.С. Главный специалист отдела научных исследований, международного 

сотрудничества и академической мобильности, PhD

Касенова А.Ж. Заведующая кафедрой «Экономика и менеджмент», к.э.н.

есенова г.Ж. Заведующая кафедрой «Финансы», к.э.н.

Аманова г.Д. Заведующая кафедрой «Бухгалтерский учет и аудит», к.э.н.

Абдрахманов Б.Н. Заведующий кафедрой «СГДиИТ», к.и.н.

С 83 «Структурные преобразования экономики Казахстана в рамках антикризисной по-

литики»: Сборник научных трудов III-ей респуб. научно-практ. конф. студентов, магистран-

тов и молодых ученых / Астана, Полиграфия УПП КОГ, 2016.- 414 с.

ISBN 978-601-301-697-9

В сборник вошли научные труды молодых ученых, магистрантов и студентов вузов Ре-

спублики Казахстан. Рассматриваются наиболее актуальные темы современности, в част-

ности проблемы формирования конкурентоспособной экономики, современные проблемы 

системы государственных финансов и финансового сектора Казахстана в условиях мирово-

го финансового кризиса, проблемы и перспективы бухгалтерского учета и аудита, а также 

проблемы современного образования в условиях глобализации.

ISBN 978-601-301-697-9

УДК 338.574(063)

ББК 65.01

© АО «Финансовая Академия», 2016

3

1 СеКцИя – ЗАМАНАУИ ШАРТТАРДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ БӘСеКеге 

ҚАБІлеТТІ ЭКОНОМИКАСЫН ҚАлЫПТАСТЫРУ

СеКцИя 1 – ФОРМИРОВАНИе КОНКУРеНТОСПОСОБНОЙ ЭКОНОМИКИ 

КАЗАХСТАНА В СОВРеМеННЫХ УСлОВИяХ

Какимжанова Н. Т. – «Қаржы Академиясы» АҚ 

«Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасының аға оқытушысы 

Абдуллаева А. Ж. – «Қаржы Академиясы» АҚ

«Менеджмент» мамандығының 2-ші курс студенті

aidoni-97@bk.ru

БӘСеКелеСТІК МОНОПОлИялЫҚ ІС – ӘРеКеТТеРДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РеТТеУ

Нарық  экономикасындағы  басты  қозғаушы  күш  –  тауар  өндірушілердің  бәсекелестігі. 

Бәсекелестік негізінен тауарлар мен қызметті тұтынушылар үшін өндіру күресі болып та-

былады.«Бәскелестік»  ұғымының  бірнеше  нұсқаларын  саралай  отырып;  бәсекелестік  де-

ген не, оны ұғындырудың қандай құқықтық формалары бар деген сұрақққа жауап берей-

ік. Латын тілінен аударғанда «бәсекелестік» ұғымы «жолығу», «қашу» ұғымдарын береді. 

Бәсекелестікті «бақталастық» деп ұғатындар да көп. Монополиялық бәсеке дегеніміз, бір 

жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұтымды нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономи-

калық жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол алу 

үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол нарық субъектілерінің 

өнімді өндіру мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастары. 

Форма жағынан бәсеке ұйымдастырудың нормалары мен ережелерінің, мемлекеттік және 

жеке құрылымдардың директивалары мен іс-қимыл әдістерінің жүйесі.

Нарық  рыногында  монополиялық  бәсекелестік  бірнеше  сатушылар  мен  сатып  алушылар 

құрамынан тұрады, нарықта олар бір бағада емес, әр түрлі бағада сауда жасауы мүмкін. Бәсе-

келестікке қабілетті шаруашылық субъектілер экономикалық тұрғыдан сайыскерлікке қабілетті 

болуда бірнеше критерийлерге негізделеді: құқық институттарының нормалары, кәсіпкерлік-

ті  еркін  дамыту,  рынок  аумағындағы  жеке  меншік  объектілерін  мүмкіндігінше  қорғау,  еркін 

келісім мен бұзылған құқық нормаларын қалпына келтіру мен қамтамасыз ету болып табылады.

Сонымен қатар «еркіндік» бәсекелестігі шексіз ұғым емес. Оның жүзеге асуының нақты 

шектеулері бар, кәсіпкердің бәсекелестік айналымында заң талаптарын сақтау, әрбір кәсіп-

кердің кәсібі мен еңбегін бағалау, теріс пиғылды бәсекелестік пен монополиялық қиянат 

жасауды болдырмау жолдары болып табылады [1].

Жоғарыда атап көрсеткендей, «Бәсекелестік – нарықтағы анықталған жағдай ғана емес, 

оған иелік ететін субъектілердің емін еркін қимылы» деп түсінуге болады. Жалпы тауардың, 

заттың жалпы бағасы мен сомасын объектіге иелік ететін қожайын мейілінше өзгерте алады. 

Ол тауардың құнын өзгерте алумен қатар, жұмыстың, қызметтің құнын төмендетіп, сатып 

алушыларды өзіне қаратып, тарта алады. Егер де басқа да кәсіпкер өзінің мүмкіншілігін есеп-

теп, бағамдамай басқа кәсіпкермен бәсекелестікке түсетін болса, онда ол ұтылуы мүмкін.

Бәсекелестік  сайыста  шаруашылық  жүргізуші  субъектілер  өз  бәсекелесіне  кейде  мар-

дымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай әрекеттерді «бейнетті бәсеке» деп атауға болады:

1. бәсекелес туралы өтірік немесе қате мәліметтер тарату;

2. тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы, жасау әдісі мен жасалған орны ту-

ралы жалған ақпарат тарату;

3.  бәсекелестіктің  тауарлық  белгісін,  оның  фирмасының  атын,  маркировкасын  заңсыз 

пайдалану;

4

4. тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;

5. бәсекелестіктің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;

6.  келісім  бойынша  өздері  ғана  білуіне  тиісті  салаға  жататын  конфиденциялық  ғылы-

ми-техникалық өндірістік және басқадай информацияны таратып жіберу.

Осындай аталған құқық бұзушылықтармен күресу Қазақстанда мемлекеттік Антимоно-

полиялық агенттікке жүктелген.

Жалпы алғанда гректің монополия деген сөзі «бір өзім сатамын», «моно – бір», «полио – 

сатамын» дегенді білдіреді. Монополия өнімнің бір ғана фирмамен өндірілетінін білдіреді. 

Басқалардың бәсекенің төтеп бере алмайтын рынокка енуі мүмкін емес (Мысалы, шикізат 

көздеріне,  көлік  құралдарына).  Міне,  осы  жағдайда  өндіруші  фирма  толықтай  өндіріс  пен 

рынокты бақылайды. Жалпы монополистік яғни жетілмеген бәсеке үнемі болып тұрған. Ол 

ХІХ ғасырдың басында шиеленісе түскен. Осы мерзімде капиталдың шоғырлануы басталған, 

акционерлік қоғамдар пайда болған, табиғи, материалдық және қаржы ресурстарын пайдала-

нуға бақылау қойылған. Жаранаманың көмегімен монополиялар сұраныстың қалыптасуына 

қаржылық байланыс бағыттары арқылы тапсырыс беруші контрагентерге әсер еткен [2].

Шаруашылық жүргізудің монополистік формасы жағдайында бәсекенің сипаты өте күр-

делі  болады:  біріншіден,  бүгінгі  жағдайда,  монополияны  тұтынушыларда  потенциалдық 

бәсекелестері туралы толық ақпараты болады. Екіншіден – монополия жарнама арқылы тұты-

нушылардың сұранысының қалыптасуына елеулі әсер етеді, өйткені ірі монополиялар үшін 

жарнаманы пайдалану жеңілірек түседі. Үшіншіден – монополия өзінің саяси және қаржылық 

салаларындағы  байланыстарын  пайдаланып,  тапсырма  берушіге  (мемлекеттік  мекемелерге 

немесе конрагенттердің компанияларына) елеулі ықпал етеді. Осы жағдайлар, әдетте, бәсеке 

процесіндегі қауіпті төмендетеді және монополиялық пайда түсуін қамтамасыз етеді.

Бәсекелестік әрекетіне байланысты шектеулер мен тыйымдар Қазақстан Республикасы-

ның заңнамаларында белгіленген, ҚР Конституциясында баян етілгендей заңсыз монопо-

листік қызметке және адал емес бәсекелестікке бағытталған экономикалық қызметке жол 

берілмейді.Бәсекелестікті жүзеге асырушылар болып шаруашылық субъектілер танылады. 

Бұлардың құрамына кәсіпкерлік қызметпен айналысатын отандық және шетелдік коммер-

циялық ұйымдар мен олардың бөлімшелері (ұйым және ассоциация), коммерциялық емес 

ұйымдар мен тұтыну кооперативтері мен жеке кәсіпкерлер кіреді.

Бәсекелестіктің отандық нарықтағы экономикалық бәсекеден айыратын мәнді дәлелдері 

бар. Бәсекені тұтынушылардың арасындағы, яғни сатып алушылар мен сатушының арасын-

дағы бақталастық деуге болмайды. Ал аукционның түрлі себептерге байланысты бәсекеле-

стікті отандық нарықтағы экономикалық бәсекеден айыратын мәнді дәлелдері бар. Бұның 

соңы рынокта тауардың жетіспеушілігінен де, бәсекелестіктегі монополиялық қызметтен 

де, теріс пиғылды бәсекеден болуы әбден мүмкін.

Монополиялық қызметті шектеу үшін жалпы мінездеме берейік. Мемлекеттің монопо-

лиялық қызметіне шектеу қоюға мінездеме беру туралы К. Ю.Тотьевтың келесі пікірімен 

келіспеуге болмайды: «Рыноктағы тауарлар мен монополиялық қызмет ретін шектеу моно-

полияға, құқыққа қарсы әрекет ететін қылмыстарды табу және алдын-алу» болып табыла-

ды дейді. Монополияға қарсы органдардағы монополиялық шектеулерді анықтай отырып, 

нарықтық қатынастағы мемлекеттік реттеуді дұрыс жолға қою қажет. Бұндай реттеулерді 

құрамды бөліктері мен сапасына қарай ұйымдастырушылық қызмет, алға ұмтылдыру мен 

ынталандыру, бақылау деп қосуымызға болады. Монополияға қарсы реттеуде айтылған ме-

ханизмдерге барабар құқықтық құралдар алға шығады.

Қазақстан Республикасындағы бәсеке заңнамасы монополияға қарсы қатынастарды рет-

тейді. Аталған мәліметтердің құқықтық мәселелер болып табылуы да заңдылық, өйткені 

олардың барлық элементтері бәсеке туралы Заңның тізбелерінде толығымен қарастырылған.

Заңдық негіздеуді қолдану мен іске асыруда оны монополияға қарсы реттеу жағдайында 

құқықтық құралдардың орындалуы мен қамтамасыз етілуін монополияға қарсы заң шыға-

рушылық реттеп, қадағалайды. (Бәсеке туралы Заң б, ҚР Конституциясы).

5

1.Таза емес, теріс пиғылды бәсеке жасаудың алдын алу, ондай пиғыл болған кезде ескерту, 

мүмкіндігін шектеу және жою;

2. ҚР тауар рыногының тиімді жұмыс жасауына қолайлы жағдай жасау.

Құқықтық құралдар арқылы монополияға қарсы реттеу мен жөнге салудың негізгі әсер 

етуші көзі – бәсеке, оның қозғаушы күші жинақталған тауар, жалпы барлық элементтің ба-

сын қосатын экономикалық байланыс болып табылады. Арнайы, объект, құқықтық субъект 

қызметіне тікелей әсер ететін монополияға қарсы реттеу, қызметі бар, бұл қызмет айқын 

бағыттылық мекен-жайын айғақтайды. Мемлекеттік реттеу, құқықтың актінің мемлекеттік 

реттеулері еліміздің заңдарында бекітілген [3].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ҚР бәсекелестік туралы Заңы Астана 2008.http:// online.zakon.kz

2. ҚР Конституциясы, 30.08.1995.http:// adilet.zan.kz

3. Қазақстан Республикасы Конститиуциясының түсіндірме сөздігі.http:// studentke.com

Абдуллаева А. Ж. – «Қаржы Академиясы» АҚ «Менеджмент» 

мамандығының 2-ші курс студенті

Жақсылықова г. С. – «Қаржы Академиясы» АҚ «Менеджмент» 

мамандығының 2-ші курсстуденті

aidoni-97@bk.ru

Ғылыми жетекші: Буткенова А.К– «Қаржы Академиясы» АҚ 

«Экономика және Менеджмент» кафедрасының оқытушысы

ҚАЗІРгІ КеЗДегІ МҰНАЙДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ӘСеРІ

Қазақстанның  мұнай  саласындағы  ұйымдық  өзгерістердің  негізінде  тәуелсіз  мемле-

кетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктері осы мақала-

ның өзекті тақырыбы болып саналады. Нарықтық экономикаға және демократиялық даму 

жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы – мұнай са-

ласындағы  ұйымдық  өзгерістер  мен  осы  бағыттағы  жұмыстарды  заман  талабына,  уақыт 

ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Себебі, Қазақстан халқының әлеу-

меттік-тұрмыстық хал-ахуалының жақсаруы мен мемлекеттің бюджетінің толығуы осы са-

ладағы нақты жағдай мен мүмкіндікке тікелей байланысты. Сондықтан да, республикамыз 

егемендік алған алғашқы күннен бастап мұнай-газ секторын дамытуға, осы салаға шетелдік 

инвестиция мен компанияларды тартуға, олардың арасында шын мәніндегі нарықтық бәсе-

ке болуына ерекше назар аударылған болатын [1].

Мұнай қазақстандық экономика үшін ең маңызды тауар болып саналады. «Қара алтын» 

бағасының құлдырауы ел бюджетіне түсетін қаржы көлемін айтарлықтай азайтып жіберді. 

Бұл –мемлекет тарапынан шынайы экономикаға көрсетілетін қаржылай қолдау да бәсеңде-

уді білдіреді. Brent сұрыпты мұнайдың орташа құны 2015 жылдың 11 айы ішінде $55/бар-

рель көрсеткішін құрады, бұл дағдарысты 2009 жылдың өзімен салыстырған күннің өзінде 

өте төмен баға болып отыр (ол кезде орташа баға $63/баррель болған еді). Сарапшылардың 

пікірінше, мұнай бағасының бұлайша арзандауына АҚШ долларының нығаюы, қайта өн-

діру және мұнай қорының өскені себеп болған. Бұл факторларға қытай экономикасы да-

муының баяулауы мен 2016 жылдан бастап Иранға қарсы қойылған санкциялардың күшін 

жоятынын қосуға болады. Осылардың бәрі бірігіп мұнай бағасына қысым көрсетуде. 

Американдық  энергетикалық  агенттіктің  есебі  бойынша,  осы  жылдың  III  тоқсанында 

әлемдегі сұйық отынның профициті тәулігіне 1,8 млн баррелді құраған. Агенттік болжа-

мына сүйенсек, мұнайды қайта өндіру 2016 жылдың соңына дейін сақталып қалатын бола-

ды.«2014-2016 жылдардағы жиынтық асыра өндіру 1,1 млрд баррель сұйық отынды құрады, 

6

бұл –айтарлықтай үлкен көрсеткіш. Яғни, егер ОПЕК және өзге де ірі мұнай өндірушілер 

келесі  жылы  өндіріс  көлемін  қайта  қарастырмаса,  мұнай  бағасына  деген  қысым  жоғары 

деңгейде қала беретін болады».

«Қара алтын» құнына әсер етіп отырған тағы бір жағымсыз фактор – АҚШ доллары-

ның индексі.Өткен жылдың соңынан бері американдық валюта 9%-ға күшейді, бұл да болса 

мұнай бағасына ықпал етеді, себебі аталған шикізат АҚШ долларында номиналданған. Сәй-

кесінше ФҚЖ (Федералды қор жүйесі) мөлшерлемесінің артуы американдық ақшаның ары 

қарай күшейе беруіне жол ашуы мүмкін, ол өз кезегінде мұнай бағасын автоматты түрде ар-

зандады.Осыған байланысты компания сарапшылары мұнай бағасына қатысты жағдайдың 

2016 жылы өрбуінің екі ең ықтимал деген сценариін атап өтті: келесі жылдың тамызына 

қарай WTI  сұрыпты  мұнай  бағасының  $33-35-ға  дейін  құлдырауы  (Brent  –  $35-37)  және 

осыдан кейін қайта өсуі немесе тұрақталуы. Екінші, жағымсыз сценарий де бар, ол бағалар-

дың ары қарай арзандай беруін қарастырады [2].

Қазақстан ЖІӨ-нің шынайы өсімі 2015 жылдың 9 айы ішінде жылдық мәнде алғанда 

1%-ды құрады, мұның баламасы – 27,75 мрлн теңге. Номиналдық мәнде алғанда аталған 

кезеңде ЖІӨ-нің 0,3%-ға түсіп кеткенін байқауға болады.«Тау-кен өнеркәсібі мен карьер-

лер дайындаудағы өндіріс көлемі 13,4%-ға төмендеді. Бұл Қазақстанның негізгі экспорты 

болып табылатын халықаралық нарықтардағы мұнай мен металл бағасының арзандауымен 

байланысты болды». Сондай-ақ Қазақстандық экспорттың 74%-ын минерал өнімдер (оның 

64%-ы  –  мұнай  мен  мұнай  өнімдері)  құрайтындықтан,  ал  экспорттың  жалпы  көрсеткіші 

42%-ға түсіп кеткендіктен елдің басында қиын жағдай орнап отыр дейді олар.Алдағы жылы 

мұнайдың қазіргі бағасы $40/баррель деңгейінде қала беретін болса, экспорт $40-45 млрд-

қа қысқаруы мүмкін бұл 2009 жылдан бергі ең төменгі көрсеткіш болмақ. Бұған машина, 

құрал-жабдық, аспап және тағы басқалардың енгізілуі есебінен импорт көлемінің 24%-ға 

қысқаруын да қосып қоюға болады.Осы жылдың 9 айының қорытындысы бойынша жалпы 

тауар айналымы өткен жылдың балама кезеңімен салыстырғанда 36%-ға төмендеді. Ал тау-

ар айналымнан түсетін таза кіріс 60%-ға, яғни $19,1 млрд-қа азайды.

«Осының нәтижесінде Қазақстанның 2015 жылдың қаңтар-қыркүйегіндегі ағымдағы шоты 

теріс мәнге ие болып, $10,1 млрд-тан $4 млрд-қа дейін түсіп кетті. Теріс мәнде ағымдағы шот 

теңге бағамына жағымсыз әсер етеді, сонымен қатар елдің инвестициялық тартымдылығына 

да кері ықпал етуі мүмкін».Компания болжамы бойынша 2015 жылдың қорытындысы бойын-

ша ЖІӨ-нің шынайы өсімі қазіргі 1% деңгейінде қалады, ал 2016 жылы Халықаралық валюта 

қоры болжап отырғандай, 2,2%-ға өседі.Осы жылдың тамыз айында Ұлттық банк ұлттық ва-

лютаны еркін айналымға жіберді. Нәтижесінде теңге 54%-ға бір-ақ құнсызданды. BCC Invest 

өкілдері атап өткендей, девальвацияның негізгі себептері мұнай бағасының динамикасы (қа-

зақстандың экспорттың 2/3-ін мұнай мен мұнай өнімдері құрайды) және рубль бағамы (жал-

пы тауар айналымының шамамен 20%-ы) болған.Компания сарапшылары теңге бағамының 

рубль бағамына деген қатынасына мән беріп, теңге/рубль дәстүрлі бағамы болып табылатын 

4,7:1 қатынасындағы валюта жұбының синхронды қозғалысын атап өтті [3].

«Ел экономикасының мұнайға деген тәуелділігін ескере отырып, теңге бағамы да мұнай 

құнына  тәуелді  екенін  айта  кетуге  болады.  Олардың  арасында  екіжақты  байланыс  бар. 

Мұнай бағасы (доллардағы) құлдырап, өзгермейтін теңге бағамы болған жағдайда мұнай 

компанияларының түсімі үлкен қарқынмен төмендей бастайды. Компаниялар шығындары-

ның белгілі бір бөлігі АҚШ долларымен саналатынын есепке алсақ (капиталдық салымдар, 

кейбір операциялық шығындар және т.б.), пайда да төмендейді деп айтуға болады. Ал мұнай 

секторының ел бюджетіндегі үлесі аса қомақты екенін ескерсек, бұл өз кезегінде ел бюд-

жетіне де кері әсерін тигізеді. Қазіргі күні Brent мұнайының құны 12,4 мың теңгені құрай-

ды», – деп атап өтті брокерлік компанияның өкілдері.

Келтірілген осы жағдайдан келіп BCC-Invest Brent сұрыпты мұнай құны $35-37/баррель 

деңгейіне дейін арзандаса, келесі жылдың тамызына қарай теңге бағамы 350-370 теңге/$1 

7

деңгейіне дейін құнсызданады.«Алайда біз 2016 жылы Brent-тің орташа бағасы жоғарырақ 

болады деп ойлаймыз. Бір баррелі $42-44 аралығында болуы мүмкін. Мұндай жағдай ор-

наса, теңгенің орташа бағамы бір АҚШдоллары үшін 295-315 теңге аралығында болады», 

– деп қорытындылады болашаққа қатысты ойларын BCC Invest сарапшылары [4].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ҚР Президентінің «Мұнай туралы» Жарлығын жүзеге асыруға бағытталған Үкіметтің 

1995 жылғы 28 маусымдағы №2351 қаулысы.http/adilet.zan.kz/Негізгі/docs/K950002351

2. Қазақстан экономикасының даму қарқыны шетелдік сарапшылар тарапынан бағала-

нуы. http/kontrosha.net›13126545791375079184.html

3.  Шетелдік  инвестициялау  саласындағы  мемлекеттік  саясатты  іске  асырудың  негізгі 

тетіктері. http/kk.wikipedia.org

4.  Жаһандық  экономика  және  қазақстан.  //  Егемен  Қазақстан  2016  ж  http/egemen.

kz›2016/04/05/32826

Абельдинова М. Т. – магистрант, специальность «Экономика»

АО «Финансовая академия», г. Астана

Molia93.93@mail.ru

Научный руководитель: к.э.н. Нургалиева Ж. Е.

ВОПРОСЫ ЭКОНОМИЧеСКОЙ БеЗОПАСНОСТИ РеСПУБлИКИ КАЗАХСТАН: 

ТеОРеТИЧеСКИе ОСНОВЫ

За 25 лет независимости Республики Казахстан термины «экономическая безопасность» 

и «обеспечение экономической безопасности» прочно вошли в отдельные пункты норма-

тивно-правовых актов страны. К важнейшим из таких нормативных документов относятся: 

закон РК от 26 июня 1998 года «О национальной безопасности Республики Казахстан», Указ 

Президента Республики Казахстана от 7 февраля 2002 года «О Государственной стратегии 

экономической безопасности Республики Казахстан на 2001-2005 гг.» [1].

Появление Закона играет большое значение для республики, которая тем самым получи-

ла руководство к действию в процессе отстаивания своих национальных интересов.

Жизненно важные интересы личности, общества и государства имеют непосредствен-

ную  связь  с  общечеловеческими  интересами,  и  главная  задача  концепции  национальной 

безопасности Казахстана заключается в том, чтобы создать такую систему защиты нацио-

нальных интересов, ценностей и образа жизни на основе существующего внутреннего по-

тенциала, которая бы не вступала в противоречие с общей тенденцией создания системы 

международной безопасности.

В развитых странах обеспечение экономической безопасности является приоритетным 

направлением  государственной  политики,  что  вызвано  пониманием  экономической  безо-

пасности как безусловной гарантии на уровнях:

-  внешней политики – суверенитета государства;

-  внутренней политики – социально-политической стабильности общества.

Традиционно  теоретико-концептуальная  разработка  понятия  «экономическая  безопас-

ность»  осуществлялась  в  рамках  ведущих  научных  зарубежных  школ.  Недостаточность 

и практическое отсутствие отечественных исследований по данной тематике объясняется 

тем, что исторически проблема национальной безопасности, как правило, возникает в пери-

оды обретения независимости и становления государственности, когда происходит форми-

рование и выработка национальных Интересов, в том числе экономических.

Определение содержания «экономическая безопасность», ее составляющих элементов, 

а также механизмов обеспечения интерпретируется различно, что обусловлено исследова-

8

нием  проблемы  в  рамках  различных  теоретико-методологических  подходов.  По  мнению 

большинства исследователей, «национальная экономическая безопасность - это такое со-

стояние экономики и институтов власти, при котором обеспечивается гарантированная за-

щита национальных интересов, гармоничное, социально направленное развитие страны в 

целом, достаточный экономический и оборонный потенциал даже при наиболее неблаго-

приятных вариантах развития внутренних и внешних процессов».

Обеспечение  экономической  безопасности  рассматривается  в  настоящее  время  в  трех 

аспектах:

-  как составная часть национальной безопасности;

-  как деятельность, проводимая параллельно с защитой экономических интересов страны;

-  как цель или принцип охраны жизненно важных интересов личности, общества и го-

сударства.

Экономическая безопасность Республики Казахстан - состояние защищенности нацио-

нальной экономики от внутренних и внешних условий, процессов и факторов, ставящих 

под угрозу ее устойчивое развитие и экономическую независимость, готовность и способ-

ность институтов власти создавать механизмы реализации национальных интересов разви-

тия национальной экономики как внутри, так за пределами страны [2].

Под обеспечением экономической безопасности следует понимать систему действий по 

предотвращению возникновения и развития негативных, международных и опасных факто-

ров, условий, процессов и ситуаций и ликвидации их последствий.

В историческом ракурсе дефиниция «безопасность» впервые начала применяться в XII в. и 

означала «спокойное состояние духа человека, считавшего себя защищенным от любой опас-

ности». В дальнейшем термин претерпел значительные изменения, обусловленные происхо-

дящими общественными процессами. Непосредственно понятие национальной безопасности 

в современном толковании было разработано в социальных концепциях послевоенного пери-

ода (50-60-е гг.) [2].

К анализу данной проблемы сложилось несколько подходов, в рамках которых различная 

интерпретация национальной безопасности обусловливает методологическую разновектор-

ность сущности и критериев экономической безопасности.

Проблема  экономической  безопасности  в  зарубежной  литературе  рассматривается  до-

статочно давно. Начало этому в 1934 г. положил Ф.Вельт, и, по всей видимости, именно в 

это время впервые начал использоваться термин « экономическая безопасность». В быв-

шем СССР данные проблемы отдельно не рассматривались. Что касается органов безопас-

ности, они основное внимание обращали только на экономические преступления и внешне-

торговые отношения.

На постсоветском пространстве наиболее значительные исследования национальной без-

опасности проводятся в российской научной школе, где общепринятая интерпретация наци-

ональной  безопасности  означает  состояние  «защищенности  жизненно  важных  интересов 

граждан, общества и государства, а также национальных ценностей и образа жизни от 

широкого понятия к термину внешнеэкономических угроз, которое означало по своей природе 

разные аспекты угроз (военных, экономических, информационных, экологических и др.)» [3].

На основе анализа различных исследовательских подходов экономической безопасности 

можно обозначил, такое состояние экономической системы, при котором обеспечиваются 

ее стабильное развитие, защита и локализация внешних и внутренних угроз, позволяющие 

обеспечить адекватный уровень социально-экономических условий для общественно-госу-

дарственного развития. Экономическая безопасность, как системное образование, включает 

следующие основные компоненты:

-  технологическая;

-  продовольственная;

-  финансово-кредитная;

9

-  промышленная;

-  внешнеэкономическая;

-  инвестиционная;

-  энергетическая;

-  транспортно-коммуникационная;

-  социальная (социально-экономическая) [2].

Каждый подвид экономической безопасности обладает рядом критериальных факторов, 

характеризующих его уровень.

Технологическая безопасность определяется постоянным участием на международных рын-

ках технологий на основе производства конкурентоспособной научно-технической продукции.

Продовольственная безопасность измеряется наличием и использованием природно-сы-

рьевых ресурсов для производства качественных продуктов питания и возможностью мас-

сового их потребления населением. 

Финансово-кредитная безопасность обусловливается стабильностью финансовой систе-

мы, устойчивостью национальной валюты, достаточностью золотовалютных запасов или 

созданием условий для устойчивого экономического роста.

Промышленная  безопасность  выражается  в  развитости  индустриального  потенциала, 

устойчивости и эффективности производства технической продукции, необходимого функ-

ционального обеспечения экономической жизнедеятельности страны.

Внешнеэкономическая безопасность характеризуется защищенностью внутреннего рын-

ка от внешнеэкономических воздействий в условиях международного разделения груда при 

сохранении открытости экономики.

Инвестиционная безопасность зависит от уровня ее инвестиционной привлекательности, 

способности к эффективному использованию и возврату привлеченных средств с учетом 

соблюдения национальных экономических интересов.

Энергетическая  безопасность  определяется  возможностью  обеспечения  собственными 

энергоносителями  и  достаточным  производством  энергии  для  поддержания  внутреннего 

промышленного производства.

Транспортно-коммуникационная безопасность выражается в наличии транспортно-ком-

муникационных артерий, позволяющих иметь альтернативные источники выхода на миро-

вые рынки.

Социальная  (социально-экономическая)  безопасность  означает  состояние  защищенно-

сти, которое обеспечивается отсутствием разрушительных социально-экономических кон-

фликтов, низким уровнем социального напряжения и удовлетворением жизненных потреб-

ностей общества [2].

В целом, под системой понимается определенная совокупность элементов, образующих 

целое, обладающее особенностями, которые отсутствуют у составляющих его элементов. 

При этом важнейшей особенностью системы является наличие качеств, которые не сводят-

ся к сумме составляющих ее элементов. Сами элементы системы обладают самостоятельно-

стью, что позволяет определить их как ее подсистемы.

В целом можно сказать, что экономическая безопасность – состояние защищенности на-

циональной экономики от внутренних и внешних условий, процессов и факторов, ставящих 

под угрозу ее устойчивое развитие и экономическую независимость, готовность и способ-

ность институтов власти создавать механизмы реализации национальных интересов разви-

тия национальной экономики как внутри, так за пределами страны.

Рассматривая разные взгляды ученых-экономистов мы думаем дать такое определение, т.е. 

национальная экономическая безопасность – это состояние экономики страны в единстве ее со-

ставляющих – рынка и государства и их взаимодействии, обеспечивающее эффективное проти-

востояние возможным внешним и внутренним угрозам в тесной связи и увязке с безопасностью 

ее регионов, отраслей, предприятий, социальных общностей разного типа и граждан.

10

Таким образом, рассмотрев экономическое и правовое понятие экономической безопасно-

сти мы сделали такой вывод, что государственно-правовое обеспечение экономической без-

опасности РК – это система мер законодательного, организационно-правового, социально-э-

кономического,  идеологического,  политического,  военного,  информа-ционного  характера, 

направленных на выявление, предупреждение и локализацию угроз экономической безопас-

ности, реализуемых субъектами обеспечения экономической безопасности в рамках полно-

мочий, возложенных на них действующим законодательством страны, а также готовность и 

способность институтов власти создавать механизмы реализации стратегических интересов 

развития национальной экономики как внутри, так за пределами Республики Казахстан.

Список литературы:

1. Сырымбаев Е.А., Мензюк Г.А. Правовое регулирование обеспечения экономической 

безопасности Вестник КАСУ №3 – 2006.

2. Социально-экономические приоритеты в системе финансовых координат. Под общей 

редакцией А.А. Рогачева. – Алматы: Ғылым – 1999.

3. Общая теория права и государства. Учебник //Под ред. В.В. Лазарева. – М.: Юрист, 1994, 106 с.

4. Закон РК «О национальной безопасности РК. Казахстанская правда, 30.06.1998 г.

5. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. //Толковый словарь русского языка. – М.: РАН, 1994 – С. 38, 418.