Сборник материалов международного научно-практического семинара «Историко-культурное наследие и современная культура»

178
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
того, исследователи связывают с Абрлыгом городище, расположенное в селении 
Аблык [62, Б.31].
ɩʲ˕˖ˊʲ˘   “барс+селение/город” [73, Р.194].
ʃʲː˙˄ˏ˩ʶ (ʃʲː˙ʹˏ˩ʶ)/ɹʲʶ˙˄ˏ˩ʶ [70, Р.117; 20, С.225]   “бурое место, место с бу-
рой почвой” (др.тюрк. йагыз/йагуз –“бурый”).
ʃʺˊʲˏˆˊ/ɹʲˊʲˏ˩ˊ   “место на берегу” от др.тюрк. яка – «край чего-либо, берег»   
(ср. у Мукаддаси Йакалыг – селение в Семиречье [76, Р.264]).
ɸ˘ˏ˩ˊ/ɧ˘ˏʲˠ/ɧ˘ˏ˩ˊ   др.тюрк. атлык - “всадник” (ср. у Кашгари Атлук – селе-
ние недалеко от Тараза [28, Б.124]).
ɧʹʾ˩ˠ/ɧˣ˩ʶ   “открытый” или “соленый/горький” (ср. в стеле Моюн-чора (VIII в.)   – 
Ачыг Алтыр-кёль, у Кашгари Азыг – селение недалеко от Кашгара [28, Б.94]).
ɧ˕ʹˏʲˑˊʺ˘ – “арслан+селение/город” [73, Р.193] (др.тюрк. арслан – «лев»)
Туккат   возможно “тутук+селение/город” (тутук – древнетюркский титул) [73, Р.197]. 
Cʲˊʲˊʺ˘   «город в предгорье» (др.тюрк. сака – «предгорье» [30, Б.246]). 
ɩˆˑˇ˙/ɩˆˑʶ-ˇ˙ˏ   др. тюрк. бинг йул - “Тысяча источников” [78, P.73] (согласно 
китайским источникам Бин-йу местность на севере Ши (Чач)) [69, S.115]. 
ʕʲʹˆ˕ˣˆˊ – по предположению В.А. Лившица, Чирчиқ? Или название какого-
то географического субъекта в Чаче [45, С.87; 25, Б.11-12], возможно, оно образовано от 
др.тюрк. чадыр/чайыр – «луг, пастбище» [83, S.174] и уменьшительно-ласкательного 
суффикса -чик.  
ɼʺˏʺ˦ʹʾˆˊ/ɼʺˏʺ˖ˣˆˊ – “Калас+джик”. Образован от вышеупомянутого топо-
нима Калас при помощи уменьшительно-ласкательного суффикса –джик/чик. 
ɹʺˑˣ˙ ʍˊ˙˄ –  досл. др.тюрк.“Жемчужная река” (в древнетюркских стелах VIII в.). 
ɩʲʹ˙ˠˊʺ˘ – город на севере Чачского оазиса. По мнению Б. Байтанаева истин-
ной формой данного топонима был Балыккет [5, С.57-58] (балык – др.тюрк. “город”), 
ɩʲʶ˙ˑˊʲ˘/ɩʲʶ˙ˇˊʺ˘ – по мнению В. Минорского данный топоним связан с 
тюркским словом “бакуй” – “глава общины” [70, Р.357]) и др. 
Подобно этому, Ш. Камолиддин, кроме вышеупомянутых, считает тюркски-
ми также такие топонимы, как Алханджас, Ганнадж, Вардук, Джабузан, Йалапан, 
Худайнкат, Баланканак, Кабарна, Карал, Хивал, Вардул и др., зафиксированных 
в трудах арабских географов (IX–XI вв.) в качестве названий населенных пунктов 
Шашского оазиса [26, С.81-83]. Однако, их трудно этимологизировать при посред-
стве тюркского языка, а также неизвестно их лексическое значение. По этой причи-
не их еще рано считать их тюркскими топонимами.
Хотя большинство рассмотренных выше топонимов Чачского оазиса дошли 
до нас в трудах арабских географов IХ-ХI веков, но это не говорит о том, что они 
повились именно в это время. Так как появление населенного пункта и его назва-
ния является долговременным процессом. Кроме того, наличие схожих топонимов 
в китайских. Согдийских и древнетюркских источниках, которые относятся к бо-
лее раннему времени, чем труды арабских географов, свидетельствует о древности 
топонимов Чача. В этом отношении особое значение имеют китайские хроники, 
сведения которых относится к раннему средневековью. В частности, такие тюркские 
топонимы, как Чжечжи (Чач), Ши (досл. “камень”) Дуньцзе (Тункает), Кохотун-чен 
(Хатункет), Бинйу (Бинг-йул) и Ло (Илак), упоминаются в хрониках в связи собы-
тиями эпохи раннего средневековья. В ряд этих топонимов можно включить и го-
род Су-ду, упомянутый в хронике Тан-шу в связи с событиями 657 года [11, С.292]. 
Некоторые исследователи отождествляют название грода Су-ду с Уструшаной, но 
по-нашему мнению, его стоит рассматривать в качестве китайской транскрипции 
согдийского названия Шутуркет, одного из важных городов Чачского оазиса. Как 
видно из сведений хроник город Су-ду относился к Ши (Чач) и к тому же, учитывая, 
что в 650-х годах им управлял тюркский наместник по имени (с титулом) Инйе Да-

179 
гань (Инал Тархан), будет не трудно догадаться каково было его положение [77, S.42]. 
Это подтверждается также сведениями произведений арабских географов, в которых 
Шутуркет характеризуется как второй или третий по величине город Шаша [6, С.227; 14, 
С.78]. Шутуркет – иранское “город Верблюда” [6, С.227].
Следует отметить, что значительную часть топонимов Чачского оазсиа эпохи 
средневековья составляли названия согдийского происхождения. В качестве приме-
ра этого можно привести десятки названий городов и селений, как Бинкет, Динфаг-
нкет, Баркет, Фарнкет, Нучкет, Бискет, Дахкет, Шутуркет и др. [35, С.96-98]. 
Таким образом, рассмотренный выше материал показывает, что значительную 
часть географических названий Ташкентского оазиса эпохи раннего средневековья 
составляют тюркские топонимы. В особенности заслуживает внимания тот факт, 
что Чач  - самое древнее названия оазиса, известное уже с первых веков наше эры, 
является тюркским. Все это позволяет сделать следующие выводы относительно 
раннесредневековой истории Чачского оазиса:
- принадлежность части тюркских топонимов к первым нашей эры показы-
вает, что уже с древности тюркоязычные этносы составляли определенную часть 
населения оазиса;
- увеличения количества городов с тюркскими названиями в Чачском оазисе в 
эпоху раннего средневековья является свидетельством активизации процесса оседа-
ния в оазисе  древних тюрок в данную эпоху;
- вхождение Чача в период со 2-й пол. VI  до 2-й четв. VIII века в состав Тюрк-
ского каганата и нахождение здесь у власти тюркских династий Тегинов, Тудунов, 
также создало почву для появления тюркских топонимов в оазисе;
- появление в оазисе в эпоху раннего средневековья топонимов, состоящих из 
тюрко-согдийских компонентов, свидетельствует о том, что Чач являлся одной из 
территорий, где активно протекал тюрко-согдийский симбиоз.
1.  ɧʲˏ˪˘˓ ʆ. Имя  «Ташкент»  (Перевод  и  комментарии  А.К.  Акишева)  //  Shygys, 
2005. - № 1. - С. 101-115.
2. ɧˏˆː˓ʵʲ ɮ.ɧ., ʑˆˏʲˑ˓ʵˆˣ ʂ.ɸ. Тошкент тарихи (қадимги даврлардан бугунгача) – 
История Ташкента (с древнейших времен до нашей дней). Ташкент, 2007.  
3. ɧˑʹ˕ʺʺʵ ʂ. ʈ. Местности Туркестана, интересные в археологическом отношении 
// Среднеазиатский вестник. Ташкент, 1896. С. 16-28.
4. ɩʲʴʲˮ˕˓ʵ ɫ. Древнетюркские монеты Чачского оазиса VI–VIII вв. Ташкент, 2007.
5. ɩʲˇ˘ʲˑʲʺʵ ɩ. Древний Испиджаб. Шымкент-Алматы, 2003.
6. ɩʲ˕˘˓ˏ˪ʹ ɪ.ɪ. Географический очерк Мавераннахра // В.В. Бартольд. Сочинения, 
т. 1. М., 1963.
7. ɩʺ˕ˑ˦˘ʲː ɧ.ʃ. Тюрки и Средняя Азия в описании Хой Чао (726) // Вестник древ-
ней истории, 1952. - № 1. - С. 187 195.
8. ɩʺ˕˙ˑˆ. Избранные сочинения. Т. II. Индия. Т.: Фан, 1965.
9. ɩʺ˕˙ˑˆ. Избранные сочинения. Т. V, ч. 1. Канон Масу‘да. Кн. 1–5. Т.: Фан, 1973
10. ɩ˓ʴ˓ʻ˕˓ʵ ɭ. Ўзбекистон ҳудудида Қорахонийлар давригача бўлган қадимги тур-
кий топонимлар // Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданий жараён-
лар, “Карим Шониёзов ўқишлари” туркумидаги халқаро илмий анжуман материал-
лари, 1–қисм., Тошкент, 2005. Б. 117-129.
11. ɩˆˣ˙˕ˆˑ ʃ.ʠ. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древ-
ние времена. Т. I . M.- Л., 1950.

180
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
12. ɩˆˣ˙˕ˆˑ ʃ.ʠ. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древ-
ние времена. Т. II.  M.- Л.,  1950. 
13. ɩ˓ˏ˪˦˓ˇ ˕˙˖˖ˊ˓-ˊˆ˘ʲˇ˖ˊˆˇ ˖ˏ˓ʵʲ˕˪. Под ред. И.М. Ошанина. Т. 2. М., 1983 
14. ɩ˙˕ˮˊ˓ʵ ʟ.ʑ. Историческая топография Ташкентского оазиса. Т., 1975.
15. ɩ˙˕ˮˊ˓ʵ ʟ. К истории раннесредневекового Чача // O’zbekiston tariхi, 2002. № 
3. - С. 10-20.
16. ɩ˙˕ˮˊ˓ʵ ʟ.ʑ. К динамике развития городской культуры древнего и средневе-
кового Чача // Материалы научной конференции «Чач - Бинкет - Ташкент (истори-
ческое прошлое и современность)». Ташкент, 2007. С. 6-11.
17.  ɩ˙˕ˮˊ˓ʵ ʟ.ʑ. Согд и Чач. Взаимодействие и взаимовлияние двух культур 
древнего Узбекистана // Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт 
тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган 
халқаро илмий семпозиум материаллари. Тошкент–Самарқанд, 2007. С. 61-65.
18. ɪ˓ˏˆˑ ʈ. Рецензия: И.И. Умняков, Самая старая турецкая карта мира // Изве-
стия Всесоюзного Географического общества. 1941. - Т. 73, вып. 3. - С. 483-487.
19. ɮʾʲˠʲˑ-ˑʲːʺ ʂ˙ˠʲːːʲʹʲ ˆʴˑ ʃʲʹʾˆʴʲ ɩʺˊ˕ʲˑʲ // Материалы по истории кирги-
зов и Киргизии (МИКК), Вып. I, М.,1973.
20. ɮ˕ʺʵˑʺ˘˭˕ˊ˖ˊˆˇ ˖ˏ˓ʵʲ˕˪. Л., 1969. 
21. ɮ˩ʴ˓ ɧ.ɪ. Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд. Пра-
тюркский период. М., 2007. 
22. ɮ˚˖ˆː˓ʵ ɶ., ʝʶʲː˓ʵ ʒ. Жой номалариинг қисқача изоҳли луғати. Тошкент, 1977.
23. ɶ˙ʺʵ ʟ.ɧ. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы, 2002.
24.  ɸ˖ˠʲˊ˓ʵ M., ɼʲː˓ˏˆʹʹˆˑ ʘ., ɩʲʴʲˮ˕˓ʵ ɫ. Critica Э.В. Ртвеладзе «Заметки по исто-
рии нумизматики раннесредневекового Чача (III–VIII вв.)» (Ташкент, 2006) // Archivum 
Eurasiae Medii Aevi. T. 15 (2006/2007), Harrasowitz Verlag, Wiesbaden, 2008. - P. 207-269.
25. ɸ˖ˡ˓ˌ˓ʵ ʂ. Унутилган подшоликдан хатлар. Тошкент, 1992.
26. ɼʲː˓ˏˆʹʹˆˑ ʘ.ʈ. Древнетюркская топонимия в Средней Азии. Ташкент, 2006.
27. ɼʲː˓ˏˆʹʹˆˑ ʘ.ʈ. К этимологии названия Чач (Шаш) // Материалы научной 
конференции «Чач - Бинкет - Ташкент (историческое прошлое и современность)», 
Ташкент, 2007. С. 45-51.
28. ɼ˓˦ʸʲ˕ˆˇ ʂʲˡː˙ʹ. Девону луғот ит-турк / Тарж. ва нашр. С.М. Муталлибов. I 
том. Тошкент, 1960.
29. ɼ˓˦ʸʲ˕ˆˇ ʂʲˡː˙ʹ. Девону луғот ит-турк / Тарж. ва нашр. С.М. Муталлибов. II 
том. Тошкент, 1960. 
30. ɼ˓˦ʸʲ˕ˆˇ ʂʲˡː˙ʹ. Девону луғот ит-турк / Тарж. ва нашр. С.М. Муталлибов. III 
том. Тошкент, 1963.
31. ɼ˕ʲˣˊ˓ʵ˖ˊˆˇ ɸ.ʟ. Очерки по истории русской арабистики. Избранные сочи-
нения, т. V. М.-Л., 1958.
32. ɼ˙ʴʲ˘ˆˑ ɧ.ɪ. Градостроительная терминология у древних тюрок // Ўрта Осиё-
нинг қадимги ва ўрта аср шаҳар маданияти анъаналари. Ўзбекистон Миллий Уни-
верситети Археология кафедрасининг 70 йиллигига бағишланган илмий анжума-
нига йўлланган маърузалар тўплами. Тошкент, 2010. С. 87-88.
33. ʁˆʵ˦ˆˢ ɪ.ɧ., ʁ˙ˊ˓ˑˆˑ ɪ.ɫ. Среднеперсидские и согдийские надписи на сере-
бряных сосудах // Вестник древней истории, 1964. - № 3. - С. 155 176. 
34. ʁˆʵ˦ˆˢ ɪ.ɧ. Кеш (Шахрисябз) в согдийских текстах и монетных легендах // Со-
гдийска эпиграфика Средней Азии и Семиречья. СПб., 2008. С. 267-279. 
35. ʁ˙˕˪ʺ ʆ.ɩ. Историко-лингвистический анализ согдийской топонимии. Дисс. 
кандидата филологических наук. СПб., 2004.
36. ʂʲˊ˖˙ʹ˓ʵ ʑ. ɩʲʴʲˮ˕˓ʵ ɫ. ɼ этимологии топонима Чач // Столице Узбекистана Ташкен-
ту 2200 лет. Труды международной научной конференции. Ташкент, 2009. С. 199-205.

181 
37. ʂʲˏˮʵˊˆˑ ɧ.ɫ. Танские хроники о государствах Центральной Азии. Новосибирск, 
1989. 
38. ʂʲˠː˙ʹ ʲˏ-ɼʲ˦ʶʲ˕ˆ. Диван Лугат ат-Турк. Перевод, предисловие и коммента-
рии З.-А. М. Ауэзовой. Алматы, 2005. 
39.  ʂ˙ˊːˆˑ˓ʵʲ ʇ.ɫ., ʑˆˏʲˑ˓ʵˆˣ ʂ.ɸ. Ташкент на перекрёстке истории (Очерки 
древний и средневековой истории города). Ташкент, 2001.
40. ʂ˙ˡʲːːʲʹʾ˓ˑ˓ʵ ɧ. Қадимги Тошкент. Тошкент, 1988. 
41. ʂ˙ˡʲːːʲʹʾ˓ˑ˓ʵ ɧ. Қанғ – қадимги Тошкент ва тошкентликлар. Тошкент, 2009.
42.  ʇ˘ʵʺˏʲʹ˄ʺ ʝ.ɪ. Древние и раннесредневековые монеты историко-культурных 
областей Узбекистана. Том 1. Ташкент, 2002.
43. ʇ˘ʵʺˏʲʹ˄ʺ ʝ.ɪ. К ранней истории Чача (Новые нумизматические и эпиграфи-
ческие источники) // Общественные науки Узбекистана, 2008. - № 4. - С. 64-74.
44. ʈʺʵ˓˕˘ˮˑ ʝ. Этимологический словарь тюркских языков. М., 1974.
45. Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Вып. II. 
Юридические документы и письма / Чтение, пер. и комм. В.А. Лившица. М., 1962
46. Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Вып. 3. 
Хозяйственные документы / Чтение, перевод и комментарии М.Н.Боголюбова и 
О.И.Смирновой. – М., 1963. 
47. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский 
язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. Отв. pед. Э.Р. 
Тенишев, А.В. Дыбо. М., 2006. 
48. ʊʺˑˆ˦ʺʵ ʝ.ʇ. Строй сарыг-югурского языка. М., 1976. 
49. ʍːʲ˕˓ʵ ʝ. Этюды по древней ономастике // Transoxiana: История и культура. 
Т., 2004. С. 224-225.
50. ʑˆˏʲˑ˓ʵˆˣ ʂ.ɸ. Кангуй давлати // Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очеркла-
ри. Тошкент., 2001. 
51. ʒʲ˘ʲː˓ʵʲ ʂ. Турк хоқонларининг Чочдаги қароргоҳлари: Жабғукат ва Хотун-
кат // O’zbekiston tarixi, 2009. - №1. - С. 3-13.
52.  ʒ˓ʹʾʲʺʵ ɧ. Наиболее ранние сведения китайских источников о государстве 
Шаш (Ташкент) // O’zbekiston tarixi, 2005. - №1. - С. 3-17.
53.  ʒ˓ʹʾʲʺʵ ɧ. Наиболее ранние сведения китайских источников о государстве 
Шаш (Ташкент) // Shygys, 2006. - № 1. - C. 116-126.
54. ʘʲʶʲˏ˓ʵ ɪ.ɮ., ɼ˙˄ˑʺˢ˓ʵ ɧ.ɪ. Каталог монет Чача III–VIII вв. Ташкент, 2006. 
55. ʘ˓ˑˆʻ˄˓ʵ ɼ. Қанғ давлати ва қанғлилар. Тoшкент, 1990.
56. ʝˑʲ˄ʲ˕˓ʵ ʊ. Ўзбекистон ҳудудидаги қадимий шаҳар номларининг этимоло-
гик талқини (Тошкент, Касби ва Самарқанд мисолида) // Ўзбекистонда урбаниза-
ция жараёнлари: тарих ва ҳозирги замон. Халқаро илмий анжуман материаллари. 
I-қисм, Тошкент, 2007. Б. 130-135.
57. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские 
основы на буквы «Җ», «Ж», «Й». М., 1989. 
58. ʟʹʲˠˆˑ ɼ.ɼ. Киргизско-Русский словарь. М., 1965
59. ɾ˓˕ʲʺʵ ʈ. Географик номлар маъноси. Тошкент, 1978.
60. ʓʲ˖ʲˑ˓ʵ ʓ. “Беруний ва Кошғарий” // Маҳмуд Кошғарий (ҳаёти ва географик 
мероси). Тошкент, 1963. Б. 70-74.
61. ʓʲ˖ʲˑ˓ʵ ʓ. Географик номлар сири. Тошкент,1985.
62.  ʓ˙ʹ˙ʹ ˙ˏ 
˓ˏʲː (ʂ˓ʵʲ˕˓˙ˑˑʲˡ˕ ˘ʲʵ˖ˆ˟ˆ).
 Форс тилидан таржима‚ сўз боши‚ 
изоҳлар ва жой номлари кўрсаткичи муаллифи О. Бўриев. Тошкент, 2008. 
63.  ɧʲlto P. The name of Tashkent // Central Asiatic Journal. Wiesbaden, 1977. - Vol 
XXI. - P. 193-198.  
64. Bang W., Rahmeti G.R. Oğuz Kağan DestanÍ. İstanbul, 1936. 
65. Bosworth C.E. Chach // Encyclopaedia Iranica. Vol. IV, London, New York, 1990. Р. 604-605.

182
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
66. Chavannes E. Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux.  СПб., 1903. 
67.  Compareti M. A possible etimology for the toponym Fadi/Vardana in Chinese 
sources // Археология и история Центральной Азии. К 70-летию Ю.Ф. Бурякова. Са-
марканд, 2004. С. 179-182.  
68. Divanü Lūgat-it Türk Tercümesi. Cilt I. Çev. B. Atalay, TDK yayÍnlarÍ: 521-524, 
Ankara 1985.
69. Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. BasÍlmamÍş doktora tezi. 
HaceĴepe Üniversitesi,  Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003.
70. Hudud al-‘Alam, the regions of the world, a persian geography, translated and 
explained by V. Minorsky. London, 1970.
71. Ibn Haukal, Abu-l-Kasim an-Nasibi, Opus geographicum, ed. M.J. de Goeje, 
Bibliotheca Geoгaphorum Arabicorum, pars 2, Lugduni-Batavorum: E.J.Brill, 1967.
72. al-Istakhri, Abu Ishak al-Farisi, Viae regnorum, ed. M.J. de Goeje, Bibliotheca 
Geoгaphorum Arabicorum, pars 1. Lugduni-Batavorum: E.J.Brill, 1967.
73.  Lurje P.B. The Element -kaθ/-kand in the place-names of Transoxiana // Studia 
Iranica, 2003. - Vol. 32/2. - P. 185-212.
74. Mahmūd al-Kāšгarī. Compendium of The Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). 
Edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in collaboration with 
J. Kelly, Part II. Harvard University, 1984.
75. Marquart J. Eranshahr nach der Geographic des Ps. Moses Xorebaci. Berlin, 1901. 
76. al-Moqaddasi, Abu ‘Abdallah Mohammad ibn Ahmad Shamsaddin, Descriptio 
Imperii moslemici, ed. M.J. de Goeje, Bibliotheca Geoгaphorum Arabicorum, pars 3. 
Lugduni-Batavorum, 1967. 
77. Ögel B. Über die alĴürkische Schad (Sü-Baschi)-Wurde // Central Asiatic Journal. 
Wiesbaden, Wiesbaden‚ 1963. - Vol. VIII‚ No. 1. - S. 27-42.  
78. On Yuan Chwaig’s Travels in India 629-645 A.D. by T.WaĴers M.R.A.S. Edited, aĞer his 
death, by T. W. Rhys Davids, F.B.A. and S. W. Bushell, M.D.; C.M.G. Vol.I. London, 1904.
79. Pritsak O. Türk-Slav Ortak YaşamÍ: Güneydoğu Avrupa’nÍn Türk göçebeleri // 
Türkler, 2. Ankara, 2002. S. 509-521.
80. Pulleyblank E.G. The Consonant System of Old Chinese // Asia Major, New series. 
1962. – Vol.9, part 2. - Р. 206-265.
81. Sims-Williams N., Grenet F. The Sogdian inscriptions of Kultobe // Shygys, 2006. - 
№1. - Р. 95-111. 
82. Shiratori K. A Study on Su-T’e or Sogdiana // Memories of the Research Department 
of the Toyo Bunko, 2, 1928. Р. 81-145. 
83. Türkçe-Rusça sözlük. M.,1989.

183 
ɧɾɯɮʧʁ ʊ˓ˇ˦ʲˑ˜ˏ˩,
˟˓ˏ˪ˊˏ˓˕˘ʲˑ˙˦˩,
˟ˆˏ˓ˏ˓ʶˆˮ ʸ˩ˏ˩ːʹʲ˕˩ˑ˩˒ ˊʲˑʹˆʹʲ˘˩,
ʂ.ʅ.ʞ˙ʺ˄˓ʵ ʲ˘˩ˑʹʲʸ˩ ʞʹʺʴˆʺ˘ ʾˬˑʺ ˽ˑʺ˕ ˆˑ˖˘ˆ˘˙˘˩ˑ˩˒ 
ʑ˓ˏ˪ˊˏ˓˕˘ʲˑ˙ ʴ˽ˏ˲ː˲ˑ˲˒ ʾʺ˘ʺˊ˦˲ ʸ˩ˏ˩ːˆ ˌ˩˄ːʺ˘ˊʺ˕˲
ʘɧʆɾʛʃʘʛʁʛɾʊʛʄ ʊʅʆʅʃʅʂɸɼɧʁʛɾ ʂɸʑʊɯʇɮɯɫʧ ɼʣʇʧʃʧʈʧ
Қазақтың көптеген əпсана-мифтерінде алыптар мен батырлар, сонымен бірге 
əулие жандар тірі күндерінде қисапсыз жауларға қарсы қасық қаны қалғанша 
соғысып, көз жұмған соң, олардың қасиетті дене-мүшелері қазіргі шақта даламызда 
тұрған  белгілі бір тау-тасқа, яғни, жағырапиялық оқшау нысанға айналып кеткені 
туралы баяндалады. Осылайша ұланғайыр даламыздағы жер-судың жаратылу тари-
хы жауға қарсы соғысқан қаһармандардың өмірбаянымен ұштастырылып, өлкедегі 
табиғаттың ғажайып нысандарына киелі мағына беріледі. Мысалы, «Оқжетпес» ту-
ралы мына мəтінге назар аударайық:
«Ертеде Оқжетпес деген алып батыр болған екен-мыс. Оның бойының биіктігі 
сондай, жаудың атқан жебесі батырдың басына дарымайтын болған екен. Оны ат 
та, атан түйе де көтере алмайды. Сауыт-сайманы да ауыр болса керек, сол себептен, 
жорықта пілге мініп жүреді екен. Бірде қисапсыз қалың жауға шайқасып, оларды 
қуып жіберген соң, қалжыраған батыр көлге шомылып, қалғып кетеді. Осы кезде 
аңдыған жау ұйқыда жатқан батырды байлап тастайды. Алып ояна келе дұшпанмен 
арпалыса кетеді. Құмырсқадай құжынаған жауларын ызалана тапаған батыр 
біруақта əлсіреп, сүрініп кетеді. Сол кезде ол құдайға: «Тəңірім, мені жауларға қор 
еткенше тасқа айналдыр!», – деп жалбарынады. Бұл тілек сол мезетте орындалады, 
мініп жүрген пілі де мұны көрген соң шөгіп, тауға айналады» [1].
Жер-судың пайда болуы туралы көптеген мифтерде батырлардың, алыптардың 
денесі осылайша өмірі аяқталысымен, жергілікті табиғат нысандарына айналғаны 
көрініс табады. 
Тегінде, мифологиялық кейіпкерлер шаршағанда, қалжырағанда, жауға 
тап боп шарасыз күйге ұшырағанда тасқа айналып кететіндігі халық мұрасында 
кездесетін дағдылы мотив. Академик С.А.Қасқабасов бұл туралы «Көптеген аспани 
(космогониялық) жəне тотемдік мифтерде тірінің өліге айналуының басты себебі 
қатты шаршағандық болып келеді... Қатты шаршаған мифологиялық кейіпкер 
қозғалуға шамасы келмегендіктен, тасқа айна¬лып, тыным табады», – деп жазады 
[2]. Ғалым осы еңбегінде мифологиядағы құбылу сарынының арғы төркіні алғашқы 
қауым заманынан қалыптаса бастағанын жеткілікті деректермен дəлелдеген. 
Біздің байқауымызша, алып батырдың жаумен жалғыз жағаласып ерлікпен 
тыным тауып, тау-тасқа құбылуы – қазақ мифологиясында жиі кездесетін 
бедерлі сарындардың бірі. Əсіресе, Абылайдың хан ордасы орналасқан Көкшетау 
өңіріндегі сұлу да сымбатты тау-тастар тізбегі туралы желілі мифтердің арқауы ел 
қорғаны батырлардың қаһармандық өмірімен қабат өрілген. Мысалы, табиғат ана 
таңғажайып қолымен құйған мүсіндей етіп сомдаған Жекебатыр тауының бітімі ту-
ралы мынадай миф ел арасына тараған:
«Кедей ауылда асқан күшті, арманшыл бір батыр тұрыпты... Туған жеріне 
шығыс пен оңтүстіктен жоңғарлар шапқыншылық жасап, батыстан Еділ қалмақтары 
шабуылдап тыным бермейді. Сүттей ұйыған ауылдардың шаңын аспанға шығарып, 
астан-кестен қиратып, жау қолы төрт түлік мал табындары мен қорғансыз адам-
дарды айдап əкетеді. Ал ел іші бір-бірімен қалыңдық пен жайылымдыққа таласып, 
күнде қырқысып, ауызбірлікке келе алмайды. Жас батыр бəріне қолын бір сілтеп, 
ауылдан кетуді ойлайды. Еркін жүріп, бақ пен байлық іздегісі келеді. Өзіне қылыш 
пен дулыға, үстіне сауыт соғып киіп, бақыт іздеп жолға шығады.

184
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
...Жаумен бірінші болып жас батыр кездесіп, жалғыз өзі қарсы шабады. 
Қаптаған қалың қол оның алдын бөгеп, қоршауға алады. Ол қанша күшті бол-
са да, қисапсыз жауды құртып бітіре алмайды. Дұшпан қара масадай құжынап, 
шегірткедей үймелеп, батырдың үстіне шығып кетеді. Оның көзі көрмей, құлағы 
естімей қалады. Сонда ғана ол бақыт үшін жалғыз күресудің қате екендігін түсініп, аһ 
ұрып өкінеді. Алып тұлғалы батыр əл-дəрмені құрып, туған даласына шалқасынан 
құлап түсіп, тасқа айналады, мəңгілік ұйқыға беріледі. Жекебатыр тауы, міне, осы-
лай пайда болған деседі...[3].  
Жергілікті жағырапиялық нысандардың пайда болуы туралы көптеген қазақ 
мифтерінде кейіпкерлердің тау-тасқа айналуының негізгі себебі – саны орасан көп 
дұшпанмен шайқасу. Демек, соңғы кезеңдерде аса зəру маңызға ие болған отанды 
жаудан қорғау тақырыбы мифтік ежелгі сюжеттерге тарихи сипат берген деуге бо-
лады. Мысалы, «Апалы-сіңлілі үш ару» деген үлгі былай:
«Ертеде Қарауыл ауылдарының бірінде елдің көркі, бірақ дұшпандардың 
көз құрты болып апалы-сіңлілі үш қыз өмір сүреді. Үшеуі де бірінен бірі өткен хас 
сұлулардың өзі болады. Орталарындағы жалғыз бауырлары Оқжетпес беті қайтпас 
батыр болып өседі. Үш анасын қызғыштай қорғап, қамқоршы бола біледі.
Əбден өшіккен жау қапылыста баса көктеп, елді шауып, үш ару мен бауы-
ры Оқжетпесті анталап қоршауға алады. Төртеуі шегіне атысып, кейін жылжи 
береді. Бір кезде ту сырттарына қараса, сыңсып тұрған жасыл орман, бау-бақша, 
мөлдір көл, көгілдір тауларды көреді. Құс жыртылып айрылады. «Туған жердің 
мұндай балауса бағын арам ниет дұшпандардың қара табанына қалай таптатамыз, 
қасиетті топырағымызды қалай ойрандатамыз, өзімізді қалай қорлатамыз?» – деп 
қайраттанған Оқжетпес пен оның үш ару қарындасы қатарласып жауға қасқая 
қарсы тұра қалады да, шапса алмас қылышы майырылатын, сүңгітсе қара найзасы 
қайырылатын, атса оғы асып түсе алмайтын қамал тасты тік қаптал құзар шыңдарға 
айналып кетеді. Бұны көріп, зəрелері кеткен жау тым-тырақай қаша жөнеледі» [3].
Кейбір мифтерде тау-тас жаудың қуғын-сүргініне тап болған қыз-келіншектердің 
немесе дұшпанға əулие адамның оқ даритын осал тұсын айтып, сатқындық жасаған 
əйелдердің əрекет-қимылынан пайда болады. Мұндай мағынадағы «тасқа айналу» 
мотивінен туған сюжеттер мол. Мысалы, Қырық қыз, Шілтер əулие, Азанұр, Масат 
ата т.с.с. Мəселен, Қазығұрт тауындағы Қырыққыз туралы миф былай:
«Баяғыда бір байдың қызының тойы болады. Той болып жатқанда қалыңдық 
қырық қызымен, күйеу серіктерімен серуендеп тауға шығады. Жаугершілік заман 
екен: «Жау келіп қалды» деген дауыс шығады. Сонда қыздар шулап: «Е, құдай! Бізді 
жау əкетпекші, тас қыла көр!», – депті. Сонда бəрі тасқа айналыпты» [4].
Қазақ мифтерінде осындай типологиялық сарындар тұрақты кездеседі. Елге 
белгілі əулиелер (Масат ата, Укаша ата, Түлкібас, Азанұр əулие, Шілтер əулие 
т.б.) намаз оқып тұрғанда аңдып жүрген аяр жаулары оған аяқ астынан қастандық 
жасайды да, олар қаза тапқаннан кейін марқұмның денесінен (қанынан, ізінен, 
түкірігінен) жергілікті жағырапиялық нысандардың түр-түсі, кескін-келбеті пайда 
боп, қалыптасады. Ал атса оқ өтпейтін қасиетті əулиенің осал тұсын дұшпанға ай-
тып берген опасыз келіні (кейде тоқалы) қарғыстан меңіреу тасқа айналады.
Мəселен, мына бір үлгіні қараңыз: «Баяғы өткен заманда Шілтер деген бір 
əулие кісі болыпты. Құдайға құлшылықтан жазбаған, істеген ісі ақ, көңілі сүттей пəк, 
ниеті адал, сөзі түзу адам екен. Бір күні жолаушылап келе жатып, қасындағы қырық 
кісімен бірге Қазығұрт тауының етегіне келіп түседі. Дəм ішіп, дамылдағаннан кейін 
бесін намазын оқуға кіріседі. Намаз оқылып жатқан кезде таудан түскен қарақшы 
дұшпандар əулиені серіктерімен қоса өлтірмекке бекініп, тап береді. Шілтер мен 
қасындағы қырық жолдасы намаздарын бұзбай оқи береді. Намаз үстінде əулие Ал-
ладан былай деп тілепті:

185 
– Иə, құдайым, бізді жау қолына түсіре көрме, жау қолына түскенше тас 
мүсінге айналдырып, қатыра көр, – деп тілейді. 
Жарықтық қасиетті Шілтердің тілегі қабыл болып, серіктерімен бірге тасқа  ай-
налып, қатып қалады. Сонан көпшілік бұл жерді Қырық Шілтер əулиенің жері деп 
атап кетеді. Осы жерде біріне-бірі қарама-қарсы үш бұлақ ағып жатыр. Үшеуінің 
дəмі де үш түрлі, емі де үш түрлі. Біреуі іш ауруларына, екіншісі көз ауруларына, 
үшіншісі құлақ ауруларына дəру деседі» [5].
Əдетте бұндай оқиғалардан кейін пайда болған делінетін əулиеге қатысты 
жағырапиялық нысандар елді емдеп-домдайтын, сауықтыратын, ақ тілегін қабыл 
ететін құтты да шипалы орынға айналады. Ондай өлкелер Оңтүстік Қазақстанда, 
Маңғыстауда, Сыр бойында көптеп кездеседі. Мысалы, Укаша əулиенің қаза 
тапқанда домалаған басы еніп кеткен таудың қуысында киелі құдық пайда болса, 
Көзата қабірінің қасынан жанарды емдейтін бұлақ ағып шығады, Түлкібас əулие 
түкіріп қалғанда он екі қарсыласы езіліп кетеді, сол жерде он екі шипалы бұлақ 
пайда болған деген аңыздаулар бар.
Осылайша белгілі бір өңірдегі қасиетті тау-тастың немесе көл-бұлақтың пайда 
болу себебі əулие жандардың жауға қарсы күрес жүргізген заманымен тікелей бай-
ланыстырылып, осы нысандарға киелі мағына беріледі. Кең даламыздағы мұндай 
көрікті де қасиетті мекендер қазіргі ұрпақтардың өлкетану мақсатында саяхат жа-
сап тəу ететін, рухын шыңдайтын, ата-баба тағылымымен сусындап, патриоттық 
тəрбие алатын мəртебелі тұрағына айналып отыр. 
Тұжырымдап айтқанда, қазақ мифтері, əпсана-хикаяттары сыртқы жауларға 
қарсы отан қорғау соғысын жүргізген түрлі кезеңдерде, əсіресе жоңғарға қарсы 
шайқас заманында тарихи қуатты циклизациядан өтіп, алғашқы қауымдағы көне 
қабығынан ажырап, жаңа дəуір талабына сай бейімделіп, патриоттық тон кигені 
байқалып отыр. Бұған нақтылы дəлел ретінде тарихта болған шын қаһармандардың 
кейбір мифтік жиынтық əңгімелердің арқауына айналғандығынан да аңғаруға бо-
лады. Мысалы, Райымбек пен Жасыбай батырға қатысты мифтік сюжеттерде осы 
жайт аңғарылады. Айталық, «Райымбектің бұлағы» туралы мəтін былай:
«Кезекті қалмақтармен болған шайқаста қазақтың қолы жеңіліп, шегінуге 
мəжбүр болады. Олар Бұғыты тауы мен Торайғыр таулары арасындағы Көкпекті 
жазығын өтіп барып, Торайғыр тауының етегіне келіп тығылады. Қанша күнгі 
ұрыстан əбден қалжыраған əскер су іздеп, əлекке түседі. Сонда Райымбек батыр бір 
тамшы суды аңсап, жерді қылышымен түртіп жібергенде, бұлақтың көзі ашылып, 
суы атқақтап шығады. Содан қазақтың қолы əлгі суды ішіп, бұлақтың жағасында 
екі күн жатып, тынығады да, бар күш жігерін бойына жинап, жауға қарсы шабады. 
Əскер жеңіске жетеді. Ал əлгі бұлақ Райымбектің бұлағы аталып кетеді» [5].
Əлбетте, қасиетті жандардың шөл далада таяғымен жерді ұрғанда немесе 
топыраққа асасын тік шанышқанда судың пайда болуы туралы сарын мифологияда 
жиі кездеседі. 
Мұса пайғамбардың шөлге тап болған қауымына су тауып бергендігі тура-
лы сюжет те осы мифке ұқсас. Мəселен, Мұса пайғамбар аса таяғымен жартасты 
ұрғанда кенеттен су пайда болған деседі [6].
Ескерте кететін жайт, дүниежүзілік мифологияда таяқ – əлем бəйтерегінің 
шағын үлгісі саналады, осы рəміздік қызметті Райымбек туралы мəтінде батырдың 
қылышы атқарып тұр. Демек, байырғы дап-дайын сарын Райымбек батырдың 
тұлғасын дəріптеуге қолданылған.
Келесі бір мифте Жасыбай батырдың мінген тұлпары иесі қаза болғанын білген соң, 
қайғыдан қапаланып, көл жағасындағы тауға өрмелеп бара жатып, тас боп қатып қалған 
деседі. Жасыбай көлінің жағасындағы Атбас шоқысы осылай пайда болған-мыс [7]. 

186
 

жүктеу/скачать 4,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: