ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ

ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
ақпарат құралдары арқылы жүзеге асатыны рас. Сана – бұл адам баласының 
философиялық, диалектикалық даму құбылысы, яғни сана адам миы мен оның 
қызметінің жемісі.
Сана тек қана адам миының жемісі деуге де болмайды, сонымен қатар ол 
күрделі материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының да нəтежиесі деп түсінген 
жөн. Оған жету үшін əлем неше ықылым заманды бастан өткізді деп атап көрсетеді 
философия ғылымының ғалымдары Д.Кішібеков пен Ұ.Сыдықов.
Сонымен қатар сананың қазіргі кезде дамуы жаңа ақпараттық технологиялардың 
дамуымен жəне білім саласын жаппай компьютерлендірумен жəне осы компьтерде 
арақашықтық оқыту жүйесін ендіруге дейінгі өзгерістермен ерекшеленіп отыр. 
Бұқаралық ақпарат құралдарынан дұрыс, өнегелі, біздің менталитетімізге 
сай жəне тиімді мəлімет алу - санамыздың дұрыс қалыптасуына тікелей себеп-
кер. Біз өркендеу процесімізде азиялық екендігімізді есте ұстауымыз керек. Бірақ 
демократияның ең тиімді, өркениетті тəсілдер батыста жатыр ғой. Сондықтан да 
мұсылмандығымызды, азиялық екендігімізді, қазақ екендігімізді бетке ұстап, ба-
тыс елдерінің саяси жүйедегі озық үлгілерін өз тəжірибемізде пайдалана білсек 
ұтылмаймыз. Мысалға, Сингапур, Оңтүстік Корей халқы, Азия Жолбарыстарын 
алайық. Аталмыш елдер саяси даму үрдісіне негізіне батыстық үлгіні алып отыр-
са да, өзінің тарихи мəдениеті мен  ұлттық дəстүрін қаз-қалпында сақтап отыр. 
Мұсылман елдерінен түбіміз бір Түркияны алайық, оларда өздерінің мұсылмандығы 
мен ұлттық нышандарын жоғалтпай, батыстық демократия үрдісін өрбітуде. Осы 
мысалдардан Азия мен Еуропаның бір-бірін кішірейтпей, тең дəрежеде өркениетті 
жолмен дами алатындығын көреміз [3].
Жалпы, тарихымызды саралап, барымызды бағалап, елеп-екшеп халық санасы-
на жеткізуде - бұқаралық ақпарат құралдарының маңызы ерекше. Тарихтан мəлім, 
XX ғасырдың алғашқы жиырма жылдығы бүтіндей Қазақстан елі үшін рухани өрлеу, 
ұлттық ояну кезеңімен тұспа-тұс келгені белгілі. Сол үрдісті тарихты шежірелеп, 
жалпықазақстандық саяси мінберге айналуда «Серке», «Қазақ», «Қазақстан» 
газеттері мен «Айқап» журналының атқарған рөлі ерекше. Бұл басылымдар өзінің 
беттерінде, негізінен, халқымыздың мəдени - рухани, оқу-ағарту, ана тілі, қазақ 
əйелдерінің бостандығы, теңдігі, саяси - əлеуметтік мəселелер сияқты тақырыптарды 
кеңінен көтерді, осы мақсатта елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтасам деген мақсат 
жетегінде болды. Сол себепті ұлттың рухын ұлықтау, отансүйгіш сезімді қолдайтын 
идеологияны қалыптастыру газет - журнал жарияланымдарының өзекті мəселесіне 
айналды. Бұл, əрине, өз кезегінде, олардың газет-журнал жұмысын қолға алуынан, 
оны халықтың мұң - мұқтажын бейнелеп отыратын, олардың патриоттық сезімін 
оятатын ақпарат құралына айналдырсақ деген талпынысынан туындады. 
Қай басылым болсын өзі өмір сүріп отырған қоғамдық болмыстың жəне 
патриоттық сананың айнасы. 
Түйіп айтқанда, ел баспасөзі уақыт ұсынған алғышарттарға сай өз мойны-
на жүктелген ұлттық міндетті абыроймен атқаруға тырысты. «Қазақ тарихында 
қазақ ұялатын ештеңе жоқ. Біз бірде-бір соғыс өртін бастаған емеспіз. Біз бірде-бір 
елдің жерін жаулап, даламызға қосып алған емеспіз» деді Қазақстан Президенті 
Н.Ə.Назарбаев. Олай болса, Қазақстан баспасөзі тарихында да кейінгі ұрпақ үлгі 
тұтар кезең, отжанды ойлар шежіресі аз болмаған. 
Бұқаралық ақпарат құралдарының мəдениет құрылысын көтерудегі ең бірінші, 
ең басты тақырыбы – тіл болып отыр. Мəдениеттің іргетасы тіл болғандықтан, ана 
тіліміздің айбары болып, ұлттық сананың туын көтеріп, ел тағдыры – тіл тағдыры 
үшін күресіп келе жатқанда осы – бұқаралық ақпарат құралдары. Сондықтан да 
Қазақстандағы қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі міндеті – халық 
арасында ұлттық идеологиямызды, ана тілімізді, дінімізді, ұлттық салт-дəстүрімізді, 

293 
мəдениетімізді уағыздау, аталмыш ұлттық ерекшеліктеріміздің жөн-жораларын 
көпшілікке түсіндіру, көп ұлтты ортамызды «қамырдан қыл суырғандай» салиқалы 
да сабырлы саясат жүргізе отырып, осы алтыннан да қымбат қазыналарды респу-
бликаны мекендейтін барлық ұлттар мен ұлыстардың санасына құя білу болып 
табылады. Ең алдымен, ол бұқаралық ақпарат құралдарының дамуымен тікелей 
байланысты. Бұқаралық ақпарат құралдары адам баласы үшін дүниетанымдық 
тұрғыдан қосымша əлеуметтендіруші құрал ретінде қарастырылады, жəне ол соған 
қызмет етуде. Демек, олар адамзаттың дүниені танып–білуіне, қосымша білім 
алуына үлкен рөл атқарады. Əрине, бұл өркениеттік үрдістер аясындағы елдердің 
қатарына енуге тікелей көмекші. Тəуелсіздігімізді нығайту мақсатында Отанға деген 
сүйіспеншілік, яғни патриоттық тəрбие алдыңғы қатарға шығатыны сөзсіз. Бүгінгі 
таңда қоғамдық сананы қалыптастыруда, əсіресе, жас ұрпақ тəрбиесінде бұқаралық 
ақпарат құралдарының жетекші орынға шығып отырғаны белгілі. Біз толығымен 
сол ақпаратқа берілмей, қарқынды түрде дамып келе жатқан Қазақстан үшін тиімді 
мəліметтерді жинап, əлем жаңалығынан құр қалмауымыз бүгінгі XXI ғасырда басты 
міндет.
Тəуелсіздікке қол жеткізген аз уақыт ішінде қазақ тілді бұқаралық ақпарат 
құралдары осы киелі де қасиетті майданда айтарлықтай жұмыстар атқарып, 
еліміздегі демократия үрдісінде өзіндік орнын алып үлгерді. Бүгінгі күні оларды 
оқу əрі қызықты, əрі тартымды. Бұл тек қана бір ғана саланың атқарған жұмысы 
емес. 
Тұнық бастаудан ғана таза бұлақ тарайтыны секілді, табиғаты таза халықтың 
ойы тұнық, мұраты мөлдір. Ал тұнық ойдан таза идея туатыны табиғи заңдылық. 
Сондай ұлттық идеядан туындайтын мемлекеттік идеология ғана өз жемісін береді 
əрі өміршең болмақ. 
Осындай идеологияны қалыптастыруға еліміздегі бұқаралық ақпарат 
құралдары мұрындық болмай, іс бітпейтінін де айтуымыз керек. Тарихымызға көз 
жүгіртсек, Владимир Ленин мынандай ой айтқан болатын: «Партияны құру үшін 
жалпыорыстық газет керек. Құрылған партия кейін сол газетке басшылық жасай-
тын болады». Сол сияқты біздің де егемен еліміздің бұқаралық ақпарат құралдары 
ұлттық идеологиямыздың сəтті қалыптасуына бір кісідей атсалысып, міндетті түрде 
соған жұмыс істеуі тиіс. Тек билік осы істі үйлестіріп, оған ізашар болуы шарт.
Енді «өзеннің ұлы болуының өзі оған жан-жақтан құятын ұсақ бұлақтарға бай-
ланысты» деген ойлы қағиданы ескере отырып, еліміздің əрбір азаматы осы ұлы 
іске өзінің азаматтық үлесін қоса білсе, тəуелсіз Қазақстанның күні ертең-ақ киелі, 
өркениетті іргелі ел болатындығына сенім мол. 
Сонау XX ғасырдың бас кезінде халқымыздың біртуар перзенттерінің бірі Ах-
мет Байтұрсыновтың: «Газет - халықтың көзі, құлағы, һəм тілі. Адамға көз, құлақ, 
тіл қандай керек болса, халыққа газет сондай керек... Жұртым деп халықтың арын 
арлап, зарын зарлап, халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы 
тұрып, қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады» деп жазуы бұқаралық ақпарат 
құралдарының қоғамдағы атқарар жүгіне үлкен мəн бергендігін көрсетеді. Ғұлама 
ғалымның бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі бұл тұжырымы бүгінгі күні 
де өзінің маңызын жойған жоқ. Бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдарының 
қызметі бұрынғыдан да арта түсті. Өйткені, ұлттық идеологияны қалыптастыратын, 
халқымыздың өзіне тəн мəдени құндылықтарын қорғайтын, насихаттайтын, дамы-
татын бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады. 
Бұқаралық ақпарат құралдары соңғы жылдарда еліміздің мəдениет 
құрылысының проблемаларын көтеріп жазудың сан қырлы əдісін меңгеріп, 
мəдениет саласындағы проблемаларды ұлттық рух, ұлттық мүдде тұрғысынан 
көтеріп, қоғамдағы болып жатқан кемшіліктердің себептерін жан-жақты ашып 

294
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
келеді. Бұдан шығар қорытынды – бұқаралық ақпарат құралдары бетіндегі əр-бір 
жарияланым назардан тыс қалмай, дер кезінде түзетіліп отырылса, қоғамымыздағы 
көптеген келеңсіздіктердің алдын алуға болатыны ақиқат. Бұл мемлекетіміздің 
мүддесі үшін, мəдениетімізді дамыту, ұлттық идеологиямызды тарату үшін аса 
қажет. 
Идеологияның белгісі оның белсенді түрде насихатталуы. Кез келген идеоло-
гия адамдардың барынша кең қауымын жаулап алуға тырысады. Қалың көпшілікті 
сендіре білген идеология ғана үлкен күшке айналады. Мемлекеттік басқару 
кеңістігіне шығады. Мемлекет - идеологияның басты қозғаушы күші. Мемлекет бол-
маса мемлекеттік, ұлттық идеология болмас еді. Мемлекет ең алдымен мемлекеттік 
идеологияға мұқтаж, оны қалыптастырушы, орнықтырушы, оны насихаттаушы, 
таратушы, мемлекеттік идеологияға кереғар идеологиялық ағымдармен күресуші, 
мемлекеттік, ұлттық идеологияны ғылыми-қоғамдық тұрғыдан негіздеуші, 
мемлекеттік идеологияның ең басты элементі, қайнар көзі». Осының бəрін реттеп, 
халықтың санасына түгелдей жеткізу - əрине бұқаралық ақпарат құралдарының 
міндеті.
Қорыта айтқанда, бұқаралық ақпарат құралдары – халқымыздың рухани 
көш бастаушысы. Сондықтан да, ұлттық тəлім-тəрбие, салт-дəстүріміз, жалпы 
мəдениетіміз бұқаралық ақпарат құралдарының еншісіндегі көтеретін əрдайым ба-
сты тақырып.     
1. ʃʲ˄ʲ˕ʴʲʺʵ ʃ. «Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы».
2. «Ақпараттық экспанция» // «Айқын» басылымы, 02.08.2007ж.
3. «БАҚ туралы» заң бірінші журналистердің құқығын қорғау керек»,      Қазақстан 
Журналистер Одағының төрағасы Сейітқазы Матаевпен сұхбат.// «Айқап».
4. Қала мен Дала. 2005 ж. 7 наурыз.
5. ʈˬ˕˖ʺˑʴʺˊ˓ʵʲ ɫ. «Ұлттық тəрбие өркениеттік құндылық ретінде». А., 2004.  18-24 бб.

295 
ɸʁʁʟʈʊʇɧʔɸɸ
 

Fig. 01. Map of the main Bronze and Iron Age habitats of Semirechie.
Fig. 02. Reconstruction of Late Holocene climate of Semirechie in plains and mountains. Based on palynological studies 
(with 150 yrs temporal resultance) of average Ěuctuations of temperature (T) and precipitation (P) during the last 3200 yrs:  
a) in plains (Tamgaly, 800 m asl, semidesert landscape); b) in mountains (Turghen, 1800 m asl, alpine meadows) 
of Semirechie. Temperature in continuous lines, precipitation in doĴed lines. Absolute chronology has been provided 
by EPR and C14 analyses (black dots); and by archaeological correlation (grey dots).
К статье 
DEOM Jean-Marc, SALA Renato

Fig. 04. Geo-archaeological map of the Western Kuljabasy range (Chu-Ili mts).
Fig. 03. Satellite image of the Asy plateau, with violet marks for villages and orange marks for cemeteries.
К статье 
DEOM Jean-Marc, SALA Renato

Fig. 05. Vertical vegetation bands of the Chilik valley with kurgans and seĴlements of different location and type. 
Fig. 06. Tentative map of the main Saka kurgan complexes of Semirechie arranged by hydrological basins with their 
seasonal migration roads (arrows). Kurgan concentrations are mainly located half way between summer and winter 
camps on the alluvial fan of the hydrological basin.
К статье 
DEOM Jean-Marc, SALA Renato

Fig. 08. Archaeological satellite-map of the Tienshan valleys from Almaty to Chilik. 
Half-circles point to main kurgan concentrations.
Fig. 07. Archaeological map of the Charyn canyon with orange half-circles pointing 
to kurgan complexes and squares to villages.
К статье 
DEOM Jean-Marc, SALA Renato

Рис. 1. Общий вид вереницы камней Керегентас.
Рис. 2. Надпись №1 (брахми).
Рис. 3. Надпись №2 (бактрийская).
Рис. 4. Надпись №3 (брахми).
.
К статье 
ɩɧɹʊɯʃʅɪɧ ʝ.ʂ.

К статье 
ɩɧɶʛʁʒɧʃɧ ʃ.
Рис. 1. «Кос алип» - тамга рода кыпшак, Средний жуз. ЦМК КП 2323.
Рис. 2. Тамга сарматов на антропоморфной скульптуре, III в. д.н.э. – III в. н.э. ЦМК КП 25700/18.

К статье 
ɩɧɶʛʁʒɧʃɧ ʃ.
Рис. 3. Кулпытас с тамгой «қос алип» племени кыпшак. «Көп бейітті төбе», с. Сарлык, Карагандинская область.
Рис. 4. Мавзолей Джучи-хана. Тамга аргынов (глаз) на строительном кирпиче.

К статье 
ɩɧɶʛʁʒɧʃɧ ʃ.
Рис. 5. Современное тамгопользование. Монголия, Баян-Ульгийский аймак. 
Вверху - казахская тамга «ашамай» владельца коня; внизу – тувинская тамга «лук» нового владельца. 
Из материалов экпедиции ЦГМ РК 2010 г., фото Н. Базылхана.

К статье 
ɩɧɶʛʁʒɧʃɧ ʃ.
Рис. 7. Изготовление копии-эстампажа тамги, изображенной на могильном камне 
(с. Сарлык, 2012 г., из материалов экпедиции ЦГМ РК).
Рис. 6. «Круг, колесо» - тамга рода ботбай, Старший жуз. ЦМК КП 6030.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ.
Рис. 1. Карта-схема распространения основных типов тамг-петроглифов на юге Казахстана 
и Центральном Тянь-Шане.
Рис. 2. Кулжабасы. Изображение лошади с тамгой-тавром. Фото автора.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ.
Рис. 3. Примеры взаиморасположения в ландшафте средневековых тамг-петроглифов, эпиграфики и поселений. 
1-3 – ур. Асык, Чу-Илийские горы (фото А. Солодейникова, 2012 г.); 4-6 – долина Актерек, 
Заилийский Алатау (фото автора). 

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ.
Рис. 4. Изображения тамг на стелах. 1, 2 – Кулжабасы; 3-5 – ур. Когалы, стела 2. Чу-Илийские горы. 
Фото и микалентная копия автора.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ.
Рис. 5. Средневековые петроглифы и тамга (4). Чу-Илийские горы, ур. Анкельды. Фото автора.

К статье 
ʈɧʁɧ.ʇ
Fig. 01. Auroch in polygonal style, Sarmish-sai, Archaic period. 
Fig. 02. Auroch in polygonal style, Kuljabasy Valley-4, Archaic period. 

К статье 
ʈɧʁɧ ʇ.
Fig. 04. Auroch in triangular style with sun spot, Saimaly-Tash, Eneolithic period. 
Fig. 03. Auroch in plastic style, Kuljabasy V-3, Archaic period. 

К статье 
ʈɧʁɧ.ʇ
Fig. 06. Bull sacrięce (worship and killing), Kuljabasy V-14, Middle Bronze period.
Fig. 05. Bull with horns reaching rock cracks, Akkol (Chu-Ili mts), Early Bronze period. 

К статье 
ʈɧʁɧ ʇ.
Fig. 07. Goat with ringed horns (20 rings), Bayanjerek G-4, Late Bronze period.
Fig. 08. Goats and sun circles, Kuljabasy V-2, Late Bronze period.

К статье 
ʈɧʁɧ.ʇ
Fig. 09. Deer, snake and 8-fold compass, Kuljabasy V-3, Late Bronze period.
Fig. 10. Horned horse, Tamgaly G-3, Late Bronze period. 

К статье 
ʕɯʇɯʂɸʈɸʃɧ ɮ.ɪ.
Рис. 1. Наскальные изображения тамг эпохи Средневековья, Нового и новейшего времени. 
Долина р. Чаган, Горный Алтай. Фото Д. В. Черемисина.

К статье 
ɼʅɳɧ ʂ.
Рис. 1. Развалины Чирикрабата.
Рис. 2. Средневековая крепость на Чирикрабате.
Рис. 3. Мавзолей Баланды.
Рис. 4. Мавзолей Баланды. Тамги на древних кирпичах.
Рис. 5. Развалины Джетасар №3 (Алтынасар).
Рис. 6. Городище Асарчик-Шаншар.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ., ʈʅʁʅɮɯɹʃɸɼʅɪɧ ɧ.ɼ.
Рис. 1. Руническая надпись «Озерная 1», Е 138: вверху – прорисовка по: Кызласов, 1994; 
внизу – фото А. К. Солодейникова, 2011 г.
Рис. 2. Горы Баянжурек, Джунгарский 
Алатау. Арабографичные надписи, XIX в. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.
Рис 3. Долина Котыр, Чу-Илийские горы. 
Камень с руноподобными знаками. 
Фото и прорисовка А. Е. Рогожинского.
Рис. 4. Долина Котыр, Чу-Илийские горы. Петроглифы 
и горизонтальная руноподобная  надпись. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.
Рис. 5. Долина Котыр, Чу-Илийские горы. 
Петроглифы и вертикальная руноподобная надпись. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г., 
прорисовка А. Е. Рогожинского.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ., ʈʅʁʅɮɯɹʃɸɼʅɪɧ ɧ.ɼ.
Рис. 6. Урочище Когалы, Чу-Илийские горы. Современные наскальные рисунки. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.
Рис. 7. Урочище Когалы. Изображение всадника. Раннее средневековье. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ., ʈʅʁʅɮɯɹʃɸɼʅɪɧ ɧ.ɼ.
Рис. 8. Урочище Когалы. Изображение персонажа в трехрогом головном уборе. Раннее средневековье.
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.
Рис. 9. Урочище Когалы. Изображения антропоморфного персонажа и шлема. Раннее средневековье. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.

К статье 
ʇʅɫʅɳɸʃʈɼʅɫʅ ɧ.ɯ., ʈʅʁʅɮɯɹʃɸɼʅɪɧ ɧ.ɼ.
Рис. 10. Урочище Когалы. Изображение колчана.  Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.
Рис. 11. Урочище Когалы. Изображение лучника. 
Фото А. К. Солодейникова, 2012 г.

320
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
«Тарихи-мəдени мұра жəне заманауи мəдениет» халықаралық 
ғылыми-тəжірибелік семинарының материалдары жинағы
Proceedinds of the international scientięc-practical seminar
«Historical and cultural heritage and modern culture»
Сборник материалов международного научно-практического семинара
«Историко-культурное наследие и современная культура»
Технический редактор А.Е. Рогожинский
Верстка А.Г. Андриенко
Дизайн обложки Т.А. Рублева
Басуға 26.11.2012 қол койылды
Пішімі 60х90 - 1/8
Гарнитура: «Palatino Linotype»
Офсеттіқ қағаз. Офсеттіқ басылым. 
Шартты баспа табағы 20.
Таралымы 500 дана.
ЖШС «Service Press»
Қазақстан Республикасы 
050000, г. Алматы,  Макатаев 129/1.
Тел: +7 (727) 279 71 34, 352 82 02