ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ

187 
1. ɯʾʺˏʶ˲ ɾʲ˄ʲˌ˖˘ʲˑ ʲ˒˩˄ʹʲ˕˩. Алматы, 2006. - 161-165 бб.
2. ɾʲ˖ˌʲʴʲ˖˓ʵ ʈ. Қазақтың халық прозасы. Алматы, 1984. – 70 б.
3. ʂ˙˖ˆˑ ɳ. Жер шоқтығы Көкшетау. Алматы, 1989. - 8-12 бб.
4. «ɼ˓ːː˙ˑˆ˄ː ˘ʲ˒˩» газеті. 1988. 14 маусым. № 71.
5. ɾʲ˄ʲˌ˘˩˒  ːˆ˟˘˲ˊ ˬ˒ʶ˲ːʺˏʺ˕˲. Алматы, 2002. - 97-127 бб.
6. ʂˆ˟˓ˏ˓ʶˆˣʺ˖ˊˆˇ ˖ˏ˓ʵʲ˕˪. М., 1990. С. 365.
7. ʆ˕ˆˇːʲˊ ɮ. Скалы и легенды Баянаула. Алма-Ата, 1974. С. 15.
8. ʆ˓˘ʲˑˆˑ ɫ.ʃ. Очерки Северо-западной Монголии. Вып. 2. 
Материалы этнографические. СПб., 1881. С. 7.
9. ʊ˓ˇ˦ʲˑ˜ˏ˩ ɧ. Түрік-моңғол мифологиясы. Алматы, 2009. – 47 б.

188
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
ɧɭɧɩɯɼʅɪɧ ɳʲ˄ˆ˕ʲ ɧʸʲʴʺˊˌ˩˄˩
ʁ.ʃ. ɫ˙ːˆˏʺʵ ʲ˘˩ˑʹʲʸ˩ ɯ˙˕ʲ˄ˆˮ ˜ˏ˘˘˩ˌ ˙ˑˆʵʺ˕˖ˆ˘ʺ˘˲,
«ʘ˩ʸ˩˖˘ʲˑ˙» ˊʲ˟ʺʹ˕ʲ˖˩ˑ˩˒ ʹ˓ˢʺˑ˘˲,
˟ˆˏ˓ˏ˓ʶˆˮ ʸ˩ˏ˩ːʹʲ˕˩ˑ˩˒ ˊʲˑʹˆʹʲ˘˩
ɾɧɶɧɾ ʊʅʆʅʃɸʂɸɼɧʈʛʃʛʄ ɧʇɧɩ ʊʧʁɮʧɼ 
ɾɧɩɧʊʛ ʂɯʃ ɧʇɧɩʊɧʇ
Кез-келген өркениетті қоғамда топонимдер саяси–ұлттық маңызға ие болады. 
Елдің шекарасын анықтауда, халықтың тарихын қалпына келтіруде топонимдік 
бірліктердің алатын орны үлкен. «Топонимдер белгілі бір дəуірде пайда болған, 
уақыт өтуі барысында тұлғасы, сондай-ақ мазмұны да өзгеріп, отырған халықтардың 
орын ауыстыруы, соғыстар, мəдени, экономикалық жəне тілдік қатынастар тəрізді 
нақты тарихи оқиғаларға байланысты таралып отырған» [1]. Топонимдер адам-
зат қоғамында пайда болып, халыққа қызмет етеді, оның  когнитивті ауқымы кең. 
Халықтың тарихы мен жерінің географиялық орналасуына орай топонимдердің 
тілдік тұлғасы өзгеріп, ауысып кетуі заңды нəрсе. Бүгінгі күні топонимдерді тілдік 
аспектіде ғана қарамай, олардың пайда болуын, өзгеруін жан-жақты басқа ғылым 
салаларымен, атап айтқанда, тарих, география, этнография жəне этнология, социо-
логия, психология, экономикамен байланыстыра отырып зерттеу өзекті мəселердің 
бірі болып отыр. Бұл туралы профессор Б.В. Горнунг: «...топонимикамен айналысуға 
тарихшыға да, географқа да, этнографқа да құқық беріледі, бірақ тілдік əдістерді 
толық меңгеру шарты қойылады», - десе [2], Б.Бияров топонимика ғылымының 
қоғамдағы рөлін айта келіп, оның квазитарихи кезеңдерден, қоғамдағы əлеуметтік-
саяси, экономикалық өзгерістерден тыс қала алмайтынын айтады [3].   
Қазақ халқы өмір сүріп отырған жер бедерінің түрлері мен пішіндерінің 
əркелкілігі қазақ топонимикасының сөздік қорын байытуға негіз болуда. 
Қазақстан Орталық Азияның қақ ортасында орналасқан. Осы жерді мекен-
деген ежелгі түркі халықтары өздерінің күнделікті өмір сүрген жерінің табиғи-
географиялық ерекшелігіне икемделіп, шаруашылығын, тұрмысын жəне мəдениетін 
жасаған. Ауа райына сай көшіп-қонып өмір сүргенімен, халықтың көп бөлігінің 
ертеден-ақ отырықшы болғанын тарихи фактілер дəлелдейді. Бұл туралы тарихшы 
ғалым У. Х. Шəлекенов: «Қазақстанның археологиялық картасына» көз жіберсеңіз, 
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу өңірлерінің ортағасырлық қалалары антикалық 
дəуірдің соңғы кезеңінен бастап, ертедегі орта ғасырды толығымен өз ішіне алады. 
Біздіңше, ол қалалардың ішінде антикалық дəуірдің бел ортасында іргесі қаланған 
қоныстар да болған», - деп өз зерттеулерімен дəйектер келтіреді [4].
 
Қазақ топонимдері ежелден жер бетінің бедеріне, өзен-көлдердің терең-
таяздығына, үлкенді-кішілігіне, жердің қазба байлықтарына, ол жерлердегі флора 
мен фаунаның түрлерінің болуына, тіпті сол жердегі тау-тастардың пішіндеріне 
байланысты беріліп отырған. Қазақ жерінің кеңдігі жəне географиялық жағынан 
түрлілігі топонимдік саланы тілдік жағынан байытқанымен, этностың ұлттық ой-
лауы мен психологиялық сананың біртектілігі, жер-суға атау бергенде, бірізділікке 
əкеледі. Бұл туралы ғалымдар пікірін саралай келе, В.А. Жучкевич «... Қазақстанның 
барлық аймағына тəн бір ортақтық бар. Ол ортақтық барлық аймақта қазақ 
топонимдерінің бар болуы», - деп атап көрсетеді [5]. 
 
Қазақ топонимдерінің қалыптасуында араб халқы мен сол халық арқылы 
əлемге тараған Ислам дінінің рөлі үлкен. Ислам діні арқылы мұсылман мəдениетінің 
ортақ тіліне айналған араб тілі элементтері қазақ əдеби тілінің барлық саласына 
əсер етті. Тілдің лексикалық қорында молынан орын алған араб сөздері қазақ (түркі) 
тілінің ономастикалық саласын да қамтыды.

189 
Топонимдерде ұлттық сана мен таным басым болады да, соның негізінде тілдік 
бірлік қалыптасады. Этнос тіліндегі сөздік қорға əсер етеді. Тілдің тазалығы неме-
се кірме сөздердің артуы, əлеуметтік лингвистикалық факторлар да осы топоним-
дерден көрініс табады. Отандық ономаст ғалымдар қазақ топонимдерінің тілдік 
қабатын түрлі тілдік қабаттарға бөліп қарастырады: ежелгі түркі, араб-парсы, 
монғол жəне орыс тілді қабаттар. Бірақ, осы тілдерден жасалынған топонимдік 
лексиканың тілімізде көрініс табуы түрлі болып отыр. Бір тілдерден қабылдаған 
топонимдік бірліктер тек тілдік деңгейлерде қалса, екінші бір  тілден енген топо-
нимдер халықтың мəдени, рухани, идеологиялық деңгейлерінде қалыптасқан. Басқа 
халықтың ұлттық мəдени құндылықтары мен стереотиптері топонимдер арқылы 
тілімізге енді. Академик Ə. Қайдар соңғы екі ғасырда қазақ топонимдерінің үштен 
бірі өзгергенін,  ауыстырылғанын, не болмаса, жаңадан пайда болғанын айтады. 
«Басқа тілден енген топонимдердің табиғаты жасанды жəне тіліміз бен рухани бол-
мысымыздан алшақ болатыны даусыз» [6].
Исламның енуімен келген араб тілдік қабат тілімізге діни ықпал арқасында 
еніп, кейбір топонимдік модельдердің компоненттері мен жер-су атауларының 
тұлғасы ретінде сақталып қалды. Араб тілінің іздерін некронимдерден, спелеоним-
дерден көбірек байқауға болады. Агронимдердің ішінде де оларды кездестіруге бо-
лады. Бірақ, жалпы тұрғыда алып қарағанда, араб тілінен келген кірме атаулары 
мен компоненттері ұлттық топонимиконның жүйеқұраушы əлеуетті қабат емес, 
фрагментарлы сипаттағы жеке элементтер арқылы ұлттық топонимиканың көне 
субстраты ретінде танылады [7]. Тіліміздегі араб тілінен енген топонимдік қабат 
толық зерттелген жоқ.  Олардың лексемалық бейнесі сақталғанымен, семантика-
сында күдік келтіретін нысандар көп болады. Тіпті араб тілінен енген топонимдерді 
тұтынушаларға олардың  шет тілінің сөзі екені білінбейді. Мысалы, «Шаян» елді-
мекенінің атауы туралы «арабтың «таң шапағаты» деген сөзінен шығады деп пікір 
білдірген. Ал, енді бір ғалымымыз «Талғар», «Шардара», «Шарлақ», «Ленгір», «Аста-
на», «Шымкент» атауларын араб-парсы элементтері арқылы жасалған, мағыналары 
көмескі деген пікірлер айтады [7]. 
Қазіргі Түркістан қаласының Шаухардан (араб деректерінде «Шавгар») кейінгі 
атауы - Иасы. Бұл ойконимді көптеген зерттеушілер  осы өңірді мекендеген батыс 
түркі тайпаларының аты десе, Т.Жанұзақов: «Йасы көне түркі лексикалық қорында 
«jasi», «jazi» - «мидай жазық сар дала» деген сөзінен жасалған»,- дейді [8]. Б.Бияров 
болса аталған ойконимді «араб тілінен енген атау»,- деп көрсетеді [3]. Тілді білетін 
мамандар үшін араб тілінің төл сөзі екенін сыртқы формасынан немесе түбіріне 
қарап ажырату қиын емес.  
Жалпы, қазақ тіл білімінде осы күндерге дейін «араб-парсы тілдері» деген ұғым 
қатар қолданылады. Бұлардың қатар қолданылуы қате түсініктен туған. Себебі, 
əдеби араб тілі – семит-хамит тілдер тобына жататын, 20 дан аса елдің мемлекеттік 
тілі ретінде саналатын, əлемде миллионаған адамдар сөйлейтін тіл. Парсы тіліне 
келер болсақ, үнді-еуропа тілдік семьясы иран тобының оңтүстік-батыс тармағына 
жатады. Иран Ислам Республикасының ресми тілі. Орта ғасырларда əдеби тіл 
ретінде Иранмен шекаралас жатқан Ауғанстанға, Орталық Азияның кей өңірлеріне, 
Үндістан мен Əзербайжанға тарады. Парсы тілі бай жазба дəстүрге ие дүние 
жүзіндегі ежелгі тілдердің бірі. Бұл тілдегі жазба ескерткіштердің 2500 жылдан 
астам тарихы бар. Тілімізге араб-парсы элементтерінің енуінің өзі хронологиялық 
тұрғыдан да əрқилы болып келеді.  
Топонимдердің араб тілді қабатының географиялық таралуы да əртүрлі. 
Оңтүстік облыстарда араб тілінен енген, ислам дінімен байланысты атаулар көбірек 
кездессе, солтүстік облыстарда бұл құбылыс өте төмен деңгейде. 

190
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
Орта ғасырларда мұсылман-араб география ғалымдары жол, олардың 
бағыттары туралы алғашқы ғылымды жасады. Ислам өркениетінде батыс пен 
шығыстың арасында саудагерлер мен саяхатшылардың оңай араласуы, қажылыққа 
баратын адамдарға жағдай жасау, əлемдегі елдерді танып - білу мақсатында ғылыми 
зерттеулер жүргізілді. Орта ғасырдағы мұсылман – географ ғалымдардың жасаған 
саяхаттары мен солардың негізінде жазылған еңбектері осыған куə болады. Ислам 
авторларының еңбектерінің ерекшелігі олардың мазмұны мен жан-жақтылығында 
болды. Шығыстанушы В. В. Бартольд ислам өркениетінің дамуы өздерінің мемлекеті 
мен əскерді басқаруды тəртіпке келтіруден бастағандығын жазады. Олар жұмысты 
ұйымдастыруды байланысты реттеу мен жолдарды салудан жəне қайта жөндеуден 
бастады [6]. Омар ибн əл-Хаттаб заманында байланыс жұмысы жедел түрде алға 
жылжи бастаса, Омаядтар дəуірінде мемлекеттік деңгейде маңызды орын алатын 
бағыт болды. 
Қазіргі қазақ жеріндегі ономастикалық бірліктердің орта ғасырлық үлгілерін 
зерттеуге араб саяхатшыларының еңбектері негіз бола алады. Əлемнің қолжазбаларды 
сақтайтын Германия, Франция, АҚШ, Түркиядағы ғылыми кітапханаларда түркі 
халықтарының тарихына қатысты еңбектердің көбісі аударылмай, өз зерттеушілерін 
күтіп отыр. «Мəдени мұра» бағдарламасы бойынша елімізге сол жəдігерлеріміздің 
5000-ға жуығы əкеленіп, аударыла бастады. Енді солардың бірнешеуіне тоқталып 
өтейік. 
Ибн Батту́та (араб. 
ǀŶǞƭŮ ǜŮȚ NjƵƇž ʇȚ NjƃŸ ǞŮȖ  , толық аты-жөні Ибн Баттута Абу Аб-
даллах Мухаммед ибн Абдаллах аль-Лавати ат-Тандж). 
ƿǣƾƆŸȶ ȤƾƫžLjȚ ƿǣȚǍŹ Ǡź ȤƾƮƶŽȚ ǀƱƎ 
ȤƾƱŴLjȚ атты кітабымен белгілі. 
Абу-ль-Касим Убайдаллах ибн Абдаллах ибн Хордадбех (парсыша 
ǛŴƾƲŽȚǞŮȚ 
ǝŮȣȚȢǍų) ɀ ǝȾŮɀȢȚȢɀǍȽų ǜɀŮȾȚ ʇȚNjƃŸ ǜŮ ʇȚNjǥƃȽŸ)  (Хурдазбих деп аталады).
Кудама ибн Джафар. Араб географы, X ғасырда  жазған "Китаб ал-харадж" 
еңбегінде Шаштан (Ташкенттен) Қытайға дейінгі аралықтағы географиялық ны-
сандар туралы жазады. Алғашқы рет Мав  (Арысь), Юран (Боролдай) и Баркуаб 
(Терс) өзендері туралы мағлұматтар береді. Абарджадж деген өзен, туралы да ай-
тып өткен. Оның көптеген бұлақтары бар екенін, Қаратаудан  Боралдай өзенімен 
қиып өтетінін айтады. Алғашқы рет Таразға жақын жердегі құм туралы сөз етеді. 
Бұл, біздің білуімізше, Мойынқұм болуы мүмкін. Географтың келтірген деректеріне 
қарағанда өзі саяхат жасаған сияқты.
Абу Али Ахмед Ибн-Омар Ибн-Русте. "əл-ə'лак əн-нəфиса" "Қымбат мұралар» 
атты еңбегінде тұңғыш рет Арал теңізі туралы айтады. Оны ерекше тұзды көл деп 
көрсетіп,  Хорезм көлі деп атайды. 
Ахмед ибн Фадлан – атақты араб саяхатшысы. Х ғасырда Бағдадтан қазіргі 
Қазақстан жері арқылы өтіп, бұлғарлар жеріне дейін барған. Батыс Қазақстан 
жеріндегі бірнеше өзен туралы мағлұмат береді. Джам (қазіргі – Ембі немесе Жем), 
Үзіл (Уил), Ерден (Қалдығайты), Уарыш (Өленті) арқылы керуендердің өтетінін 
суреттейді. Бұлардың барлығы қазіргі уақытта кішкене өзендер болғанымен, сол 
кездегі деректерге қарағанда, кешіп өтуге болмайтын үлкен өзендер қатарына жа-
тады. Орал өзенін Джайх немесе Иайх деп аталатынын айтқан [9]. 
Ибн Фадлан Шалқар өзенінде керуен тоқтайтын аялдаманың болғаны туралы да 
мағлұмат береді. Осы өзен арқылы Каспий жағалауының  ауа райына тоқталады. 
Арабтар өз географиялық сипаттауларында Еуропаны, Азияның оңтүстік 
бөлігін, Солтүстік Африканы бейнеледі. Испаниядан бастап Түркістан жеріне 
дейінгі, Мауереннахр мен Жетісу жəне Шығыс Түркістан жерлерін, Ертіс пен Ени-
сей өзендерінің аңғарларындағы елді-мекендердің барлығын тегіс аралап, халықтың 
мəдени-əлеуметтік өмірі мен жердің пайдалы қазбалары туралы толық мағлұматтар 
беріп отырды [7]. Араб саяхатшылары өндіріс, тіл, діни ілімдері туралы да сипатта-

191 
ма жасады. Олар арабтардың ислам дінін таратуына дейінгі жүздеген жылдар тари-
хы бар мемлекеттерге саяхат жасап, көздерімен көрген нəрселерді жазып отырды.
Ұлы Жібек жолының бойындағы елдерді де зерттеумен айналысқан еңбектер 
де бар.
Араб георгафтарының еңбектерінің зерттеліп аударылғаны ІХ ғасырдағы Ибн 
Хордадбектің «Жолдар мен мемлекеттер туралы ғылым» атты еңбегі. Одан кейін Ибн 
Əл Факиха, Əл-Хамадани, Əл-Истахри, Ибн Хауқал, Əл-Мухадаси еңбектері жарыққа 
шықты. Классикалық географтардың мектебіне тəн нəрсе шығарылған шығармалар 
əр уақытта карталармен қоса беріліп отырған. Карталар мен онда белгіленген сыз-
балар тапонимдік бірліктерді анықтауда маңызды рол атқарады. ХІІ ғасырда Абу 
Саъад Абд əл-Керима əс-Саманидің «Китап əл-Əнсап» (Генеалогия туралы кітап) 
еңбегі жарыққа шықты. Бұл еңбекте сол дəуірде өмір сүрген атақты мұсылмандардың 
əліпбилік ретпен тізімі беріледі. Осы тізімде берілген антропонимдердің бір бөлігі 
арабтың кісі атау дəстүріне орай аймақ, қала жəне басқа да географиялық нысанды 
көрсетеді. Əс-Самани осы географиялық атаулардың нақты дыбысталуын береді. 
Қазақстан мен Орталық Азия топонимдерінің Орта ғасырлық қоры біз үшін аса 
маңызды еңбек болып табылатын Якудтың «Муъджаам əл-Булдан» еңбегінде көптеп 
берілген. Сөздіктің материалдары алфавиттік тəртіппен орналасқан. Əрбір атаудан 
кейін оған жан-жақты түсінік берілген, атаулардың басқа да нұсқалары көрсетіледі.  
Кейде автор топонимдік бірліктердің этимологиясына да тоқталып өтеді. Сөздіктің 
көптеген мақалаларында мағызды мағлұматтар жатыр. Сөздікте қаланың пайда 
болған уақыты, оның халқы, басып алудың тарихы, аңыз əңгімелермен сол қаладан 
шыққан атақты ғалымдар туралы айтылады. Олардың ұстаздары мен шəкірттері ту-
ралы да мəліметтер енгізілген. Негізінен, еңбекте Яқуд өзі болған елді мекендерді си-
паттайды, сонымен қатар атаудың жалпы анықтамасын берген жерлері де кездеседі 
[11]. Яқудтың сөздігінде Мəуеренахрға қатысты 500-ге жуық топонимдер бар. Араб 
саяхатшылары жазбаларының ерекшеліктері олар бір жазбадан алған мəліметтерді 
ешқандай өзгертпей алуға тырысқан. Жүріп өткен жерлеріндегі атауларды да 
естілуіне қарай өзгеріссіз жазған. Сондықтан да, Қазақстан мен Орталық Азия 
топонимдерін зерттеуде араб географтарының қолжазбаларының түпнұсқаларын 
пайдалану жемісті еңбек береді. 
1. ʂ˙˕˄ʲʺʵ ʝ. ʂ. Очерки топонимики. -М., 1974г. – 11 с.
2.  ɩ˓ˑʹʲˏʺ˘˓ʵ ɪ.ɮ. Русская ономастика: Учебная пособие для студентов пед. 
институтов.-Москва:Просвещение, 1986. – 37 с.
3. ɩˆˮ˕˓ʵ ɩ. Жер-су аттарының сөзжасамдық үлгілері.-Алматы, 2012. -31 б.
4. ʘʲˏʺˊʺˑ˓ʵ ʍ.ʒ.-Баласағұни. Алматы:Қазақ университеті, 2009. – 11 б.
5. ɳ˙ˣˊʺʵˆˣ ɪ.ɧ. Общая топонимика. –Минск, 1980. – 234 с.
6. ɾʲˇʹʲ˕ ʞ. Қазақ тілінің өзекті мəселелері.  Алматы: Ана тілің, 1998. – 53 б.
7.  ʇ˩˖ʴʺ˕ʶʺˑ ɾ. Отаршылдық саясаттың ұлттық топонимиядағы кері əсері 
(бейұлттандыру үрдісі)// Əдеби тіл жəне қазақ тілінің өміршеңдігі. АкадемикР. 
Сыздықтың 80 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференция материал-
дары. –Алматы, 2005. – 25 б.
8. ɳʲˑ˜˄ʲˌ˓ʵ ʊ. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. 73 б.
9. ɼ˕ʲˣˊ˓ʵ˖ˊˆˇ ɸ.ʟ. Избранные сочинения. т. 4, Москва-Ленинград, 1957. – 231 с.
10. ʠˌ˙˘ ʲˏ˪-ʒʲːʲʵˆ. Муджам аль-булдан. –Бейрут, 2003.

192
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
ɸʁʜʠʈʅɪɧ ɶˆʴʲʶ˛ˏ ʈ˛ˏʺˇːʺˑˌ˩˄˩
ʁ.ʃ.ɫ˙ːˆˏʺʵ ʲ˘˩ˑʹʲʸ˩ ɯ˙˕ʲ˄ˆˮ ʌˏ˘˘˩ˌ ˙ˑˆʵʺ˕˖ˆ˘ʺ˘˲,
«ʘ˩ʸ˩˖˘ʲˑ˙» ˊʲ˟ʺʹ˕ʲ˖˩ˑ˩˒ ʹ˓ˢʺˑ˘˲, 
˘ʲ˕ˆˠ ʸ˩ˏ˩ːʹʲ˕˩ˑ˩˒ ˊʲˑʹˆʹʲ˘˩
ɧʇɧɩ ɮɯʇɯɼʊɯʇʧʃɮɯɫʧ ʊʋʇɼʧʈʊɧʃ ɧʊɧʍʛʃʛʄ 
ɾʅʁɮɧʃʍ ʂʞʈɯʁɯʈʧ
Орта Азия Шығыс пен Батысты байланыстырған ең маңызды сауда-
экономикалық жəне əскери-саяси коммуникацияларының қиылысындағы маңызды 
стратегиялық географиялық жағдайының арқасында əрдайым əлемнiң ұлы 
державаларының үлкен назарына ие болды жəне бүкіл тарих кеңістік аралығында 
басқа жерлiк жаулап алушылардың басып алушылық соғыстарының жиi құрбаны 
болып отырды. Олардың əрқайсысы ұзақ уақыт аралығында бұл өлкеге, басқа жау-
лап алушылармен қатар, өзінің ұлттық дəстүріне жəне тарихи-географиялық терми-
нологиясына сүйене отырып, жазбаша дерек көздерінде бекiтілген жəне қолдануда 
болған өз атауын беріп отырды.
Барлық орта азиялық аймақ атауларының ең ежелгісі – Тұран, оның негізі 
Орта Азияның ежелгі көшпенді жəне жартылай көшпенді халықтардың тайпалық 
атауын білдіретін тур этнонимі болып саналады. Б.з.д. І мыңжылдықтың басында 
турлар Иранның көгалдық иеліктерімен жауласқан iрi əскери-саяси бірлестік бол-
ды. Бұл этноним тұңғыш рет «Авестада» жазылған, кейіннен көне иран мифология-
сында жəне орта парсылық діни жəне тарихи əдебиеттер мен құжаттарда, сонымен 
қатар орта ғасырлық парсы, араб-мұсылман жəне жергілікті орта азиялық тарихи-
географиялық əдебиеттерде көрсетілген. 
Сасанидтік патша Шапура I (242— 272 жж. билік еткен) дəуірінде парсылардың 
арасында Тұран (Тurаn) атауымен бірге тараған жəне «турлар елі» мағынасына ұқсас 
Туристан (Тuristan) атауы қолданысқа енді. Бұл елдің əміршісін Sасan-рah деп атаған, 
яғни «сақтар патшасы». Ш-IV ғғ. сасанидтік мөрлерде Тұран жəне Туристан атаула-
рымен қатар балама ретінде Тургистан (Тurgistan) атауы қолданылды. Кейінірек, 
эфталиттер (V ғ.) жəне түрктер (VI—VIII ғғ.) дəуірінде ол «түріктер елі» мағынасын 
білдіретін  «Туркистан____ » (немесе Түркістан) атауына өзгертілді. Тұран (trгп) 
топонимі ерте кушандық жəне ерте орта ғасырлық кезеңдегі Хорезм ақшаларында 
кездеседі. Түркістан атауы, яғни «түрктер елі», көне ирандықтардың түсінігінде 
Əмудария, Сырдария жəне Тарым өзендері территориясының географиялық 
аумағын қамтиды [1].
Тұран жəне Түркістан топонимдері секілді, тур жəне түрк этнонимдерін 
теңестіру, ең алдымен, исламға дейінгі жəне ислам кезеңіндегі иран тілді тарихи-
географиялық, кейін араб-мұсылман жəне орта азиялық дəстүрлерде орын алды. 
Көне ирандықтар, əуелі, турлар деп орта азиялық түрктерді, сонымен қатар түркі 
тілді сақтар мен ғұндарды атады. VI—VII ғғ. бастап Тұран географиясының нақты 
көрінісі Əмударияның оңтүстік жерлері мен Түрiк қағанаттың шекараларымен дəл 
келетiн жерлерді алады. Түрік авторларымен XI ғ. Тұран патшасы Афрасиаб аты 
аңызға айналған түрк ханы Алып Ер Тоңғамен теңестірілді. Алып Ер есімі таулы 
Алтайдағы көне түрк руна жазуларында аталады. «Аяткар Зареран» парфян эпо-
сында суреттелген хиониттер патшасы Арджаспаның тағдыры түрктердің баба-
сы Ашина туралы түрк аңызымен сəйкес келеді. Түрік немесе түрк этнонимі екі 
элементті (түр-к), екінші элементі «-к»  жинақтық көпше түрдегі аффикс болып 
табылады, жалпы бұл сөз ирандық тұр-ан сөзімен бірдей түркі сөз тұлғасы болуы 
ықтимал.

193 
Грек-македондық жаулап алушылар (б.з.д. IV ғ.) орта азиялық аймақты 
Ахеменидттік державаның бөлігі ретінде қарастырса, көне қытайлықтар (б.з.д. І-ІІ ғғ.) 
«Батыс өлкенің» жалғасы, яғни бағынышты Шығыс Түркістан аймағы деп түсінді [2]. 
VII—VIII ғғ. арабтардың Орта Азияға келуімен «өзеннің ар жағында» мағынасын 
білдіретін «Мауереннахр» терминін қолданысқа енгізді. Орта ғасырларда кең етек 
алған бұл географиялық атаудың азырақ белгілі, бірақ сол мағынаны білдіретін пар-
сы тіліндегі баламалары да болды - «Вараруд» жəне «Вараджайхун», алғашқыда (IX ғ., 
Тахиридтер кезіңде) ирандық Хорасанның жалғасы ретінде, содан соң (IX—X ғғ., Са-
манидтер кезіңде) құрамында Хорасан бар жеке əкімшілік бірлік ретінде, кейінірек 
(XI-XII ғғ., Караханидтер кезіңде) араб халифатының құрамындағы Түркістанның 
бөлігі ретінде қарастырылды.
XIX ғ. Еуропалық ғылыми-тарихи дəстүрге араб атауы «Мауереннахрдың» 
латындық баламасы (аудармасы) болып табылатын жаңа термин «Трансокса-
ния» немесе «Трансоксиана» қолданысқа енгізілді. Птоломейдің айтуына сəйкес, 
Окстның (Амудария) ар  жағындағы Йаксарт өзенінің төменгі жағында, сол жақ 
жағалауында ариак халқы тұрды, түркі сөзінен алынған арийак (нарийак)- «өзеннің 
ар жағында». Дəл осы атаудан латынша «Трансоксиана» жəне арабша «Маверан-
нахр» топонимдері өзгертпей алынды. 
Шығыстанушы Ə. Муминов «Орталық Азияның ұланғайыр территориясынан 
исламды ұстанған екі негізгі аймақты бөліп алуға болады: 1) Мауереннахр («Қос 
өзен аралығы», Трансоксания) – отырықшы аймақтағы ислам; 2) Түркістандағы 
(Сырдарияның шығысындағы мұсылман аймақтары) – көшпелі аймақтардағы ис-
лам» [3, 109 б.] дей келіп, Орталық Азия тұрғындарын отырықшылар мен көшпелілер 
деп бөлу мəселеге айқындық бермейді, өйткені олардың арасында ешуақытта 
мызғымас шекара болған жоқ деп тұжырым жасайды. Шындығында бұл аймақ 
тұрғындары шаруашылығы, менталитеті, рухани мəдениеті бойынша бір-бірімен 
тығыз байланысты болуымен бірге олар бір-біріне экономикалық, мəдени тұрғыда 
тəуелді болды.
Сөйтіп, орта азиялық аймақ өзінің бүкіл тарихы аралығында əлденше рет басқа 
жердің басқыншыларының орынсыз шабуылына душар болды, соған байланысы 
əрқайсысы өз атауын беріп отырды. Орта азиялық тарихи-географиялық дəстүрге 
келетін болсақ, барлық атаулардан жергілікті халық арасында ең кең таралғандары 
«Түркістан» жəне «Мавераннахр».
«Тұран» жəне «Түристан» топонимдерінің кейінгі баламасы болып саналатын 
«Түркістан» топонимі алғаш рет жазба дəстүрінде б.з. VI—VII ғғ. дерек көздерінде 
кездеседі. Орта азиялық аймақ «Түркістан» б.з. 639 ж. Тұрфанда құрастырылған 
соғды мəліметтерінде кездеседі. «Түркістан» атауы бірнеше рет Тургистан (Тurgistаn) 
түрінде VI-VII ғғ. сасанидтік жазбаларда жəне Ираннан əкелінген VII ғ. Пехлевей 
мəтіні негізінде Үндістанда құрастырылған орта парсылық «Бундахишн» жазбалары 
ескерткішінде кездеседі. (Тұран жəне Түркістан топонимдері орта ғасырлық грузин 
дереккөздерінде, сонымен қатар Моисей Утийскийдің (VII ғ.) «Албан тарихында» 
жиі кездеседі). Жоғарыда аталған барлық деректердегі «Түркістан» атауы VI—VII 
ғғ. Түрік қағанатының құрамына кірген Орта Азияның барлық территорясын жəне 
оңтүстіктегі Бактрия – Тохаристан мен Үндістанның бір бөлігін айтқан. В.В.Бартольд 
«Түркістан» атауы, яғни «түркі елі», Əмударияның ар жағындағы түріктерге тиесілі 
барлық жерлер деп Сасанидтер кезіңде алғаш рет қолданысқа енгізілді дейді [4].
Осыған байланысты, «Тұран» атауы, «Мавераннахр» атауынан өзгеше кейінгі 
баламасы «Түркістан» сияқты өзінің негізінде географиялық емес, этногеографиялық 
түсінікті қамтып, сонымен қоса белгілі саяси-құқықтық мағына білдіретінін атап өту 
керек. «Тұран» атауы алғаш рет өздерімен көрші, нақты жəне шынайы өмір сүрген 

194
 

жүктеу/скачать 4,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: