Сборник материалов Международной научно-практической конференции
жүктеу/скачать 7,44 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНА КҮШТЕП ҚОНЫС АУДАРЫЛҒАН ХАЛЫҚТАР А.Ж. Оразбақов
Пайдаланылған деректер тізімі:
1.
ГУЛАГ: Экономика принудительного труда. - Москва: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН); Фонд Первого Президента России Б.Н. Ельцина, 2008. – 320 с. 2.
документов: В 7 т. Т.1. – М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2004. - 728 с., 82 б.
3.
Дильманов С. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (30-е – 50-е годы XX века). Автореферат диссертации на соискание д.и.н. Алматы, 2002. 4.
Ақмола облыстық мемлекеттік мұрағаты (әрі қарай - АО ММ), 529-қор, 2-тізімдеме, 43-іс, 184-п. 5.
АО ММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 43-іс, 184-п. 6.
АО ММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 31-іс, 54-п. 7.
АО ММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 47-іс, 2-14-пп 8.
АО ММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 47-іс, 2-14-пп 9.
АО ММ, 282- қор, 1- тізімдеме, 2-іс, 18-19-бет. 10.
АОММ, 529-қор, 2-тізімдеме,43-іс, 184-Б 11.
1991. - №6. - С.10-16. 12.
АОММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 31-іс, 54-Б 13.
АОММ, 529-қор, 2-тізімдеме,47- іс, 2-14-Б. 14.
АОММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 11-іс, 55-Б. 15.
АОММ, 529-қор, 2-тізімдеме, 15-іс,12-21-Б. 16.
Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реабилитации жертв политических репрессий. – М.: Республика, 1993. – 245 с. - С.71 . 17.
История Сталинского ГУЛАГА (конец 1920–х – первая половина 1950-х годов): Собрание документов в 7 томах. Т.6. - Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2004. - 682 с., С.606. 18.
Земсков В. ГУЛАГ (историко-социологический аспект)// Социологические исследования. 1991. - №6. 263
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНА КҮШТЕП ҚОНЫС АУДАРЫЛҒАН ХАЛЫҚТАР А.Ж. Оразбақов т. ғ.к., доцент Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті (Қызылорда, Қазақстан) Қазіргі Қазақстан Республикасы өзінің териториясы жағынан әлемде 9-шы орынды алады, ал халқы жағынан 62 орында тұр. Халқы аз болғанымен Қазақстанда 140 этнос өкілдері тұрады [1-9 б.]. Мұншама этнос өкілдерінің қазақ жерінде шоғырлануы негізінен ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Столыпиннің аграрлық реформасы дәуірінде, Ұлы Отан соғысы қарсаңында және соғыс жылдары Кеңес басшылығына ұнамаған халықтарды күштеп Қазақстанға, Сібірге, Орта Азияға қоныс аудару және тың жерлерді игеру нәтижесінде болды.
Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстанның этно-демографиялық жағдайы үлкен өзгерістерге ұшырады. 30-шы жылдардың басында аштық қырғыны Қазақстан халқын біраз күйзеліске ұшыратып, санын азайтып тастаса, соғыс алдындағы репрессия, ұлттық интеллигенцияны жоқ қылды деуге болады, ал басқа халықтарды күштеп Қазақстанға көшіре бастау, онсызда қиналып жатқан халықты одан сайын күйзеліске түсірді. Ұлы Отан соғысы қарсаңында Кеңес үкіметі басшыларының КСРО-ның шекара аймақтарын негізгі отаны КСРО-дан тыс жерлерде орналасқан халықтардан тазарту жұмыстары нәтижесінде Қазақстанға Карелиядан 8423 финдер, Қиыр Шығыстан 98 454 кәрістер, КСРО-ның батыс шекараларынан 28 580 немістер, 35 739 поляктар көшірілді. Бұларға қоса Кавказдың шекаралас аймақтарынан 1121 армян және курт, 2010 ирандықтардың жанұялары көшірілді, бір жанұяда 5 адам деп есептесек Кавказдан орта есеппен 15 655 адам көшірілген екен. 1939 жылы Польша Германиямен КСРО бөлінісіне салынғансын тағы 60 667 поляк Қазақстанға көшірілді. Бұл тізімге әлеуметтік жағдайы мен саяси көзқарастарына байланысты жекелеп сотқа тартылып Қазақстанға қоныс аударылғандармен түрмеге жабылғандар кірген жоқ. Соғыс алдында немістер шекаралас аудандардан көшіріліп, 1939 жылы Германиямен келісім-шарт жасасқасын немістерді қудалау тоқтатылғанымен, немістер туған жерлеріне қайтарылмады. Ал, Ұлы Отан соғысы басталған соң жағдай күрт өзгерді. 1941 жылы Қазақстанның жағдайы да қиын болды. Қазақстанда өнеркәсіп орындары аз болғандықтан Қазақстан халқы «сыпырылып» әскерге жіберіліп жатты деуге болады. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстаннан әскерге толық емес мәліметтер бойынша 1366 мың адам алынған екен, бұлардың ішінде 1938, 1939, 1940, 1941 жылдары соғыс қарсанында әскерге алынғандарда бар. Осылардың 600 мыңы ұрыс далаларынан Қазақстанға оралмады. Қазақстанның ұрыс далаларындағы адам шығыны соғыс өрті әрлі-берлі өткен Украина, Белоруссия, Ресейден кейін төртінші орында тұр [2,18 б.]. Ұлы Отан соғысы кезіндегі халықтардың депортациясы қатаң түрде, мыңдаған адамдардың өлімінің арқасында жүрді. 1937- 1944 жылдары бір адамына дейін қалдырмай толық көшірілген, мемлекеттік белгісі, автономиялық құрылымдары жойылған 12 халық бар екен. 1941 жылдың 12 тамызында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Халық Комиссарлар Кеңесінің және БКП (б) Орталық Комитетінің бірлескен № 2060-935сс «Волга бойы аудандарында тұратын немістерді көшіру туралы» қаулысы қабылданды. Волга бойындағы немістердің автономиялық республикасындағы немістерді көшіретіндігі туралы республика немістері алдын ала білген болатын [3,38 б.]. 1939 жылғы санақ бойынша КСРО-да 1 427 222 неміс ұлтының өкілі тұрған екен. Оның 92 мыңы Қазақстанда қоныстанған [4,172 б.]. 1941 жылдың күзінің соңына қарай Қазақстанға, Орал өңіріне, Сібірге 1120 мың немістер көшірілді. Бұл 1939 жылғы санақта көрсетілген немістердің 84 пайызы еді [5,36 б.]. Жоспар бойынша 1941 жылдың 25 қазанына 264
дейін Қазақстанға 467 мың немісті, оның 15 мыңын Қызылорда облысына көшіру белгіленді, бірақта мұрағат деректері бойынша Қазақстанға 420 мыңнан - 444 005 неміс ұлтының өкілі қоныстандырылды. Олардың 3145-і Қызылорда облысының Арал және Қазалы аудандарына орналастырылды, Арал ауданына 1291, Қазалы ауданына 1854 неміс. 1941 жылы Қазақстанға көшірілген немістермен бірге Севастопольден 15-20 гректер де әкелінді. Олар Ақмола облысына қоныстандырылды. 1942 жылы сәуір-қазан айларында 4 мыңға жуық гректер Краснодардан Қазақстанға әкелінді. Краснодардан әкелінген гректер Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Ақмола, Қарағанды облыстарына қоныстандырылды. 1942 жылы Майкоптан көшірілген гректер Қазалыға жайғастырылып, Қызылорда облысына қоныстанды. Олардан кейін 1944 жылы Қырымнан 1240 грек Гурьевке әкелініп, Казнефтекомбинат өндіріс орындарында қоныстандырылды. Олар қарапайым сөзбен айтқанда, еңбек майданына алынды. Осылай әскер қатарына алынғандар есебінен туындаған жұмыс қолының жетіспеушілігі жойылды. Солтүстік Кавказ халықтарының ішінде алдыңғылардың бірі болып депортацияға ұшыраған қарашай халқы болды. Көптеген деректерде қарашай халқының репрессияға ұшырауының себебі ретінде немістер өңірді басып алғанда қарашайлардың бір князі немістерге, Гитлерге атап «бізді большевиктерден азат еткені үшін» - деп ат сыйлаған делінген[6, 203 б.]. Негізгі себеп осыма, басқама 1943 жылдың 12 қазанында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен Қарашай автономиялық облысы жойылып, 14 қазанда Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Халық Комиссарлар Кеңесі қарашайлықтарды тұрғылықты жерінен көшіру туралы жасырын қаулысы қабылданды. Автономиялық облыстан 14774 жанұя, 69267 адам көшірілді. Қазақстанның Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарына олардың 11711 жанұясы, 45529 адамы жайғастырылды. Қазақ жеріне қоныстанушы қарашайлар мүмкіндігінше бір қарашай колхозы болып, толығымен бір қазақ колхозына я совхозына қосылып отырды. Оларға бос колхоз ғимараттары берілді, немесе қазақтардың үйіне кіргізілді. Үйлерді жөңдеу, келгендерге үй салу, тіпті Солтүстік Кавказдан өткізіп келген үй, малымен-құсының орнына басқасын беру жергілікті жердегі басшыларға тапсырылды. Бұл дегеніміз үкімет көшіп келушілер мәселесін толығымен сол кезде негізінен ауыл халқын құраған қазақтардың басына салды дегеніміз. Алайда жергілікті колхоздар мен совхоздарға бұның қиын болатындығын түсінген болуы керек, үкімет көшіп келушілерге 7 жылға 5000 сомнан несие беруге шешім қабылдады [7,232-236 п.]. Бұл қаржы үй салуға я сатып алуға бөлінді. Сталиндік зұлмат жылдары тағдырдың ауыр тәлкегі тиген келесі бір халық қалмақтар болды. 1943 жылғы 28 қазандағы Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Жоғарғы Кеңесі мен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Халық Комиссарлар Кеңесі қаулысына сәйкес 99252 қалмақ ұлтының өкілі Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының шығыс, солтүстік аудандарына қоныс аударылды. Олардың 2268 адамы Республиканың орталық мұрағатының деректеріне сай Қызылорда облысына қоныстандырылды [8,8-10 п.].Алайда Республикалық мұрағаттардың деректері көп жағдайда облыстық мұрағат деректерімен сай келмей жатады. Себебі облыс мұрағаты мәліметтері бойынша Қызылордаға әкелінген қалмақтардың 1160 жанұясы 3861 адам тұтастай Арал ауданына жайғастырылды [9,11п.]. Біздің ойымызша 1160 қалмақ жанұясы облысқа орналастырылды деген облыстан алынған мәлімет шындыққа жанасады деп ойлаймыз. Соғыс кезінде тағдыр тауқыметін тартқан келесі халықтар шешендер мен ингуштар болды. Ұлы Отан соғысы басталғанда шешендерден атты әскер дивизиясы жасақталып майданға жіберілген болатын. Алғашқы шайқастарда оларды неміс танкілеріне қарсы қойды. Қылыштарымен танкілерге қарсы олар не істесің, командирлердің сауатсыздығы мен қатыгездігіне қарсы еш шара болмай көптеген шешендер тарапынан майданнан үйлеріне қашу фактілері көп болды. Бұған қоса немістер Шешенстанды басып алғанда немістермен бірлесе жұмыс істеген шешендерде шықты. Осы сатқындарды аулап, жазалау орнына Берия проблеманы бүкіл шешен-ингуш халқын жер аудару арқылы шешті. 265
1944 жылдың 31 қаңтарындағы Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің шешіміне сәйкес шешендер мен ингуштарды Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасына және Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасына көшіруге шешім қабылданды. Әр жанұяға өзімен бірге 500 кг зат алуға рұқсат етілді. Шындығына келгенде халықты асықтырып, қарсылық, наразылық білдіргендерін аяқ астында атып тастап отырды. Бірінші эшелондар Қазақстанға 1944 жылдың наурыз айының ортасында келді. Қазақстанға жіберуге 344589 адам жоспарланған [10,6-10 п.]. Бұған қоса майдандағы шешен және ингуш халқының ер азаматтары туыстары тұрып жатқан аудандарға жіберілді. 1944 жылы Қазақстан ХК төрағасы Н.Ундасыновтың БКП (б) хатшысы Г.М.Маленковқа жіберген хатында Қазақстанда 420 мың шешен мен ингуш бар делінген [11,13 п.]. Қызылорда облысы бойынша арнайы қоныс аударылғандарды шаруашылықтарға жайғастыруға жауапты бөлім басшысы Хвораттың мәліметіне сәйкес 1944 жылдың ақпан- наурыз айларында Қызылорда облысына 6191 шешен мен ингуштардың жанұясы 26 924 адам төмендегі кестеге сай қоныстандырылды.
Кесте 1. Шешендер мен ингуштардың аудандарға орналастырылуы Қоныстанған ауданы Жанұя саны
Адам саны
Жұмысқа тартылғандар саны Ерлер
Әйелдер Жасөспірімдер Арал ауданы 323
1381 296
173
Қазалы ауданы 790 3932
724 863
261 Қармақшы ауданы 852 3863
1626 728
125 Жалағаш ауданы 785 3885
656 128
Тереңөзек ауданы 751 3684
735 671
717 Сырдария ауданы 868 2867
519 833
313 Шиелі ауданы 1076 4182
714 744
463 Жаңақорған ауданы 746 3130
659 784
89
6191 26924
Бұл 26 924 адамның 5311 ер азаматы, 4865 әйелі және1524 жасөспірімі еңбекке жарамды деп танылып жұмысқа тартылды. 1944 жылдың 8 сәуірінде Кремльде КСРО Жоғарғы Кеңесінің Кабардино-Балкар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасында тұратын балкарларды күштеп қоныс аудару қаулысына қол қойылды. Бұл заң негізсіз балкар халқын қудалаған заң болды. Шындығына келгенде бұл заң шыққан 1944 жылдың 8 сәуірінде балкар халқын қудалап басқа жерге көшіру іс шараларына 1 ай өткен болатын, ал бұл заң істелінген заңсыздықтың артын жауып қою үшін қабылданды. Балкарлардың көбісі Қазақстанның оңтүстік өңірлеріне қоныстандырылды [12,39 б.]. Бұлардың артынан 2467 кабарда ұлтының өкілі «немістермен тығыз байланыста болғандардын» жан ұялары Берияның тікелей ұсынысымен Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарына жіберілді. Жаңа жерлерде бос үйлердің болмауына байланысты балкарлар мал қораларда жер кепелерде тұрды. Еңбекте бәрімен бірге жұмыс істеді, оларға орден мен медальдер бермеседе, осылардың арқасында марапатталғандар көп болды. Мысалы 1945 жылы Люба Сальникова Социалистік Еңбек Ері атағын алды, ал Любаның звеносында тек балкарлар жұмыс істегені туралы ештеме айтылған жоқ. 1944 жылдың бірінші қарашасына дейін Қызылорда облысындағы күштеп қоныс аударылғандар ішінен 3451 адам қайтыс болды, бұлардың басым көпшілігі шешендер мен ингуштар болды. Баста облысқа 26924 шешен мен ингуш әкелінсе 1945 жылдың 10 қаңтарына дейін 22214 адамы қалған. Олардың 10 пайыздан астамы бір жыл өтпестен 266
қайтыс болды. Әсіресе көп қайтыс болғандар Қазалыда – 585 адам, Қармақшыда – 678 адам, Тереңөзекте – 639 адам болды.
Кесте 2. 1944 жылы қайтыс болған жер аударылғандар саны. № Ауданы Қайтыс болғандар саны
№ Ауданы
Қайтыс болғандар саны
1.
Арал 206
5. Тереңөзек 639 2.
Қазалы
585 6.
Сырдария 64
3.
Қармақшы 678
7. Шиелі
347 4.
Жалағаш 696 8.
Жаңақорған 239
Қайтыс болғандардың көп болуының негізгі себебі жаппай эпидемиялық аурулардың орын алуы болды. Бірінші кезекте сүзек ауруы және дистрофия яғни адам ағзасының нашар тамақтануына байланысты әлсіреуі нәтижесінде болды. Сырдария ауданында өлім фактілерінің төмен болуы ауданның елді-мекендерінің қала айналасында болуымен және осыған байланысты медициналық көмекті алуға мүмкіндігінің басқа аудандарға қарағанда қол жетімді болуымен байланыстыруға болады. 1944 жылдың 1 тамызына дейін Қазақстанға көшіп келгендер үшін 1638 үй салынып берілді, 10858 үй босатылып берілді, оның 6355-іне күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді. Алайда 1943-1944 жылдары Қазақстанға көшірілген халықтарды баспанамен қамтамасыз ету үшін 55900 үй салу керек болды, оның 2900 үйі қиын жағдайда тұрып жатқандарға 1944 жылы салыну керек болды. Ал 1944 жылы жоғарыда айтылғандай 1638 үй ғана салынды. Қызылорда облысына қоныс аударылған 3403 қалмақ, шешен, ингуш жанұялары тұрақты пәтермен қамтамасыз етілді. Олардың 1093 жанұясы өндіріс орындарына жұмысқа алынып, өндіріс орындары есебінен пәтермен қамтамасыз етілсе, 2310 жанұясы жергілікті колхоз тұрғындарынан сатып алынған я босаған пәтерлермен қамтамасыз етілді. Бұған қоса үкімет тарапынан облысқа қоныстанушыларға үйлер салып алуға 1820 мың сом есебінде несие берілді. 1945 жылдың 1 қаңтарына дейін бұл несиенің 1485 мың сомы игерілді. Несиенің көп бөлігі Қармақшы ауданына - 255000 сом, Жалағаш ауданына – 260000 сом, Жаңақорған ауданына – 245000 бөлінді. Алайда 1944 жылдың соңына дейін несиені толық игерген тек Сырдария, Жалағаш, Арал аудандары болды. Қазақстан колхоздарына жайғастырылған 68969 жан ұялардың 60429 жанұясы колхоздарға қабылданды. Қызылорда облысы бойынша ауылды елді мекендерге орналастырылған қоныстанушылардың 2857 жанұясы колхоздарға орналастырылды.
Кесте 3. Қызылорда облысы колхоздарына қабылданған шешен, қалмақ, ингуш жанұялары және бақша егуге жер телімін алған жанұялары саны.
№ Ауданы Колхозға қабылданған жанұялар саны Бақша егуге жер алған жанұялар саны 1.
Қазалы
364 460
2.
Жалағаш 488
455 3.
Сырдария 89 110
4.
Жаңақорған 376
13 5.
Қармақшы 248 180
6.
Тереңөзек 521
79 7.
Шиелі
769 599
Колхоздардағы жағдайда мәз болмады. Бірақ жергілікті тұрғындармен бірлесіп қоныс аударушылар өлместің күнін жасап, колхоздан алған жұмыс күнінің кішкентай еңбек 267
ақысы мен азық-түлігі арқасында бірлесіп күн көріп, еңбек етті. 1943-1945 жылдары эвакуацияға келгендер азат етілген аудандарға көшіп кетуіне байланысты олардың жерлері жер алуға тілек білдіргендерге беріліп отырды. Осының есебінен 1945 жылдың көтеміне қарай еңбек етіп бақша егемін дегендер толықтай жермен қамтамасыз етілді. Қызылорда облысындағы шешен, ингуш, қалмақтарға облзаготзерно мекемесінің мәліметінше 493,4 тонна астық берілді.Адам басына бөлгенде 17,5 келіден келген [13,12 п]. Бұған қоса сүтпен, етпен, жүнмен өздерін-өздері қамтамасыз ету үшін ет, сүт өндірісі Халық Комиссариаты есебінен 87521 сауылмалы сиыр, Совхоздар Халық комиссариаты есебінен 10600 сиыр, 14000 қой арнайы қоныстанушыларға берілді. Осының арқасында арнайы қоныстанушылардың жағдайы күрт өзгеріп, енді олар тұрған жерлерінде жағдайларын өз қолдарымен жөндеп мал қора салуға, шөп шабуға тағы басқа ауыл шаруашылық жұмыстарға, колхоз-совхоздардағы жұмысынан бос кезде, кірісіп кетті. Көшіп келген арнайы қоныстанушылардың бұндай еңбекке араласуы өзінің және жанұясының жағдайын өздері жасауы жұмыссыз жүргендерді азайтып, қылмысқа жол бермеуге еңбек етуге итермеледі. Қызылорда облысындағы шешен, ингуш, қалмақтарға мал беріліп жағдайларын жақсартуға жағдай жасалды. Мұрағат құжаттары бойынша оларға 1945 жылдың 10- қаңтарына дейін төмендегі кестеге сай мал берілді.
Кесте 4. Шешен, ингуш, қалмақтарға берілген мал басы саны [13,12 п.].
Аудандар Ірі қара саны (бас) Ұсақ мал саны (бас)
124 537
Қазалы 243 193
Қармақшы 36 76
Жалағаш 148 1971
Тереңөзек 133 1806
Сырдария 183 1026
Шиелі 120 1324
Жаңақорған 38 1145
Барлығы 1025 8088
Бұл мал облыстағы 2902 жанұяға ғана берілді. Малды бергендегі сүтін ішіп, жүнін пайдаланып, мал санын көбейтеді деген үкімет мекемелері басшыларының ойын, көптеген ашынған қоныстанушылар назарға алмай, малды сойып, тамаққа пайдаланған. Ондай жағдайдың көп болуына байланысты облыстық партия комиттеті арнайы шешім қабылдады. Қазақстанның суығы шешен, ингуш, қалмақтарға, түріктерге қиынға түсті. Қысқы мезгілде жұмысқа шықпау фактілері, жұмысқа шыққанның өзінде үсіп қалу, суық тию фактілері көбейді.Осы кезде көмекке Қызылордалықтар келді. Майдан мұқтажы үшін жинаған жылы киіміне қоса, күштеп қоныс аударылғандар үшін киім-кешек, азық-түлік, аяқ- киім жинап берді. Мысалы Қармақшы ауданының тұрғындары өздеріне жетпей жатса да, қоныстанушылар жағдайын көріп 152 пар аяқ-киім, 360 түрлі киім, 25 келі жүн, 150 литр сүт берді. Ал Қармақшыдағы Мехзавод осында жұмыс істеп жатқан қоныстанушылар мұқтажына 698 метр мата бөлді. Жалағаш ауданының тұрғындары 7 пальто, 313 пар аяқ- киім, 202 кг жүн, 20 шалбар, 4500 сом ақшалай жинап берді. Аралдықтар 57 телогрейка, 6 мақта шалбар, 53 пар пима, 39 пар бәтеңке, 3 пар резина етік жинап берді. Бұндай көмекті арнайы қоныстанушыларға қаланың «Челюскинец» артелі сияқты мекемелерде көрсетті. 1944 жылдың 13 сәуірінде «Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасының жерін Кеңес үкіметіне қарсы элементтерден тазарту туралы» Берияның бұйрығы шықты. Бұл бұйрық Қырым түбегі азат етіліп жатқан кезде қабылданды. Жоспар бойынша 1944 жылдың 1 маусымына дейін 140-160 мың қырым татары Өзбекстанға көшірілу керек болды. Кейінгі жағдайлар көрсеткендей Қырым татарларының бәрі Өзбекстанға қөшірілген жоқ. 4501 адамы Қазақстанға жайғастырылды. Қазақстанға 268
қоныстандырылған қырым татарлары Өскемен, Зыряновск, Аякөз, Глубоковдный, Күршім, Ұлан, Урджар аудандарына және Қарағанды облысына қоныстандырды [14]. Осы операция кезінде Қырым толық таза болсын деген болу керек. 7 мың болгарлар мен гректерде Қырымнан көшірілді [15, 8-10 п.]. Қырымдағы татарлар туралы естелікті мүлдем жою үшін Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Президиумы жариялауға жатпайтын «Қырым ауылдық кеңестерінің аттарын өзгерту туралы» - өкімі шықты. Бұнымен қоса сол жақта тұратын Қырым татарларының ауылдарының аттарыда өзгертілді.Қырым татарларының Қазақстанның қай облысына нақты қоныстандырылғандығы туралы деректер жоқтын қасы. Соғыстан кейінгі жылдары Қырым татарлары деген ұғым Қазақстанда бірті-бірте жойылып Қырым татарлары жергілікті татар этносымен бірге саналып мәліметтерде бірге айтылатын болды.1944 жылдың қарашасында Орта Азия мен Қазақстанға Грузия Кеңестік Социалистік Республикасының Месхетияның 220-
елді мекенінен 110 мың адам көшірілді [16,256 б.]. 1944 жылдың 31 шілдедегі Мемлекеттік қорғаныс Комитетінің қаулысымен Қазақстан басшылығына Қазақстан жерінде Грузиядан көшірілген 40 мың адамды қоныстандыру тапсырылды [11,8 п.]. Қазақстанға 6309 түрік жанұясы – 27833 адам, Өзбекстанға 10756 жанұя -53127 адам көшірілді. Грузиядан қөшірілген түріктер Қазақстанның 5 облысына жайғастырылды: Алматы облысына - 2544 жанұя - 11004 адам, Жамбыл облысына - 822 жанұя - 3415 адам,Қызылорда облысына - 373 жанұя - 1826 адам,Талдықорған облысына - 337 жанұя - 1441 адам,Оңтүстік Қазақстан облысына - 2233 жанұя - 10147 адам. Қызылорда облысы бойынша арнайы қоныс аударылғандарды шаруашылықтарға жайғастыруға жауапты бөлім басшысының мұрағат құжаттарында сақталған мәліметі бойынша Солтүстік Грузиядан көшірілген месхетия түріктерінің 356 жанұясы (1857 адам) Қызылорда облысының 6 ауданына орналастырылды [9,11-12 п.].
Кесте 5.Түріктердің облыс аудандарына орналастырылуы. Қоныстанған ауданы Жанұя саны Адам саны Шиелі ауданы 61 жанұя 327 адам Арал ауданы 72 жанұя 354 адам Қазалы ауданы 53 жанұя 327 адам Қармақшы ауданы 65 жанұя 324
адам Сырдария ауданы 49 жанұя 250 адам Жаңақорған ауданы 56 жанұя 275 адам Барлығы 356 жанұя 1857 адам
Алдыңғы мәлімете Қызылордаға көшірілген түріктердің жанұясының саны 373 деп, кейінгісінде 356 деп көрсетілген, шындығына келгенде алдыңғысы дұрыс-ау, себебі 1945 жылдың 10 қаңтарындағы мәліметте облыс жеріндегі түрік жанұяларының саны 366 деп көрсетілген, мүмкін бұлар кейін әкелінгендер болар, я жағдайдың қиындығына байланысты бір үйден бөлінген жанұялар қайта қосылған шығар. Қазақстан жеріне көшірілген Қырым татарлары мен Грузиядан келгендер басқа депортацияланған халықтар сияқты ауыр жағдайға дұшар болды. Депортацияға ұшырағандар негізінен колхоздар мен совхоздарға орналастырылу керек болды, алайда үйдің болмауынан, жұмыстың болмауынан кей жағдайда оларды өндіріс орындарынада алып отырды. Оны Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Ундасыновтың және Қазақстан К(б)П ОК хатшысы Боршовтың Молотовқа жазған хатынан көруге болады. Оған сәйкес Қазақстанға көшірілген 109339 арнайы қоныстанушылар жанұяларының 62436 жанұясы колхоздарға, 46903 жанұясы совхоздармен, өндіріс орындарына орналастырылды[11,5 п.]. 269
Сөйтіп, депортациялауға ұшыраған халық колхоздарда, совхоздарда, транспортта, өндіріс орындарында жұмыс істеді. Қазақстанға депортацияланған халықтар арасында адам өлімі өте жоғары болды. Осы себепке байланысты Қазақстанға көшіріліп келгеннен кейін көшірілген халықтардың саны түрлі деректерде түрліше, көбінесе саны төмендетіліп береді. 1945 жылғы мәлімет бойынша қоныс аударушылар арасындағы туу көрсеткіші 8039 адамды құраса, өлгендер саны 89659 адамды құрап, табиғи өсім минус 81620 адамды құраған [17,34 б.]. Соғыс біткеннен кейін жағдай біршама жақсарғанымен, депортацияланған халықтар көпке дейін өзінің соғысқа дейінгі деңгейіне жете алмады. «Бәрі майдан үшін, бәрі жеңіс үшін» деген ұран көтеріліп ер азаматтар майданға кеткенде, депортацияланған халықтардың азамматтары тылдағы еңбек майданына жіберілді. Осыған сәйкес Қазақстан жерінде 700 мың адам мобилизацияланды. Олардың 50670 неміс ұлтының өкілі. Осылай Кеңес үкіметі немістерден майданның ақысын тылда алды. Кей мәліметтерде «Еңбек майданындағы» Қазақстандықтар саны 750 мың - деп көрсетілген [18,277 б.]. Бірақ бұлардың бәрі депортацияланған халық өкілдері болмаған, олардың қатарында 200 мың қазақ ұлтыныңда өкілдері болған. Еңбек майданы, соғыс майданынан кем болмаған неміс ұлт өкілдерінің статистикасынан көруге болады. Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанға көшірілген 420 мыңнан астам немістен соғыстан кейін 330 мыңы ғана тірі қалған [19,321 б.]. Еңбек майданына сәйкес құжаттарды көріп отырып, кеңес үкіметі тегін жұмыс күшін көбейту үшін депортацияны әдейі ойлап тапқан ба деген ой келеді. Не болғанда да Ұлы Отан соғысы кезіндегі депортацияланған халықтар - сотталған халықтар тағдырын тартты деуге болады.
жүктеу/скачать 7,44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|