Сборник материалов международной научной конференции кипчаки евразии: история, язык и

24.  Le  livre  des  routes  et  de  provinces,  par  Ibn  Khordadbeh,  publié,  traduit  et 

annoté par C. Barbier de Meynard, JA, 6  série t.V. 1865.  

25.  Önder  A.  H.,  Türkiye’nin  Etnik  Yapısı,  halkımızın  kökenleri  ve  gerçekler, 

İstanbul 2008.  

26. Pliny, Nattural History II. Loeb Classical Library (January 1, 1942). 

27. Taşağıl A.,  Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M.S. X. Asır), 

Ankara, 2004.  

28.  Tellioğlu  İ.,    Osmanlı  Hakimiyetine  Kadar  Doğu  Karadeniz’de  Türkler, 

Trabzon 2004. 

29. Tiezengauzen, Sbornik matarealov, atnosyaşcihsiya k istorii Zolotoy Ordı, T. I, 

Spb.,1884. 

30.  Tiesengauzen,  Sbornik  matarealov,  atnosyaşcihsiya  k  istorii  Zolotoy  Ordı,  T. 

II, Spb., 1887. 

31.  Vasary,  I.,  Kumanlar  ve  Tatarlar-Osmanlı  Öncesi  Balkanlar’da  Doğulu 

Askerler (1185-1365), (çev. Ali Cevat Karakoyunlu), İstanbul 2008. 

32. Wittek P., Menteşe Beyliği, (çev. O. Ş. Gökyay), TTK Yayınları, Ankara 1999.  

33. Yakupoğlu, Kuzeybatı Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi, Ankara 2009. 

34. Yakubovskiy A., İbn-i Bibi’nin XIII. Asır Başında Anadolu Türklerinin Sudak, 

Polovets  (Kıpçak)  ve  Ruslara  Karşı  Yaptıkları  Seferin  Hikâyesi  (Kıpçak 

Sahrasında  Cereyan  Eden  Ticari  Hayattan  Bazı  Safhalar),  Çev:  İsmail  Kaynak,  

DTCF Dergisi, XII,  Ankara 1954. 

35.  Yörükan,  Y.Z.,  Müslüman  Coğrafyacıların  Gözüyle  Ortaçağ’da  Türkler, 

İstanbul, 2004. 

36.Yücel Y., Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar-I, TTK Yayınları, Ankara 

1991. 

37. www.ziza.net/web/arge/tk/article60.htm 

 

* Âdem Işık / Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi  

• Ahmet Vefik Paşa / Lehçe-i Osmanî  

• Ali Araslan / Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, 

Birinci Dünya Savaşında Batum’un Statüsü  

• Ali Gündüz / Hemşinliler  

• Ali Tayyar Önder / Türkiyenin Etnik Yapısı  

• Artvin İl Yıllığı / 1973  

• Bilal N. Şimşir /  

• Büyük Sovyet Ansiklopedisi, “Hemşinliler” maddesi  

• Claude Cahen / Pre Otoman  

• Dimitri Kitsikis / Türk Yunan İmparatorluğu  

• Evliya Çelebi Seyahatnamesi  

• F. U. Uspensky / Trabzon İmparatorluğu tarihinden Görüşler  

• Fahir Armaoğlu / Siyasi Tarih  

• Faruk Sümer / Oğuzlar  

• G. Hovsepyan / Konular ve Araştırmalar  

• Georges Dumezil /  

• Hale Soysu / Kavimler Kapısı  

• Halit Özdemir / Artvin Tarihi  

• Hilmi Uran / Hatıralarım  

• İ. Kayabalı – C. Arslanoğlu  

• İbrahim kafesoğlu / Türk Milli Kültürü  

• İkdam Gazetesi / Anavatana İlhak, 17 Ağustos 1334  

• Kemal Karadenizli / Trabzon Tarihi  

• Laszlo Rasony / Tarihte Türklük  

• M. Adil Özer / Artvin ve Çevresi Savaşları  

• M. Adil özer / Çoruh İli İle Bir Arada Bugünkü Şavşat  

• M. Fahrettin kırzıoğlu / I. Selim Çağında Hopa ve Arhavi Köyleri  

• M. Fahrettin Kırzıoğlu / Kıpçaklar  

• M. Fahrettin Kirzioğlu / Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi  

• Mehmet Bilgin / Doğukaradeniz  

• Micharl T. Mecker / Karadeniz Türkleri Irksal ve Kültürel Geçmişlerine Bir bakış  

• N. Berdzenişvili – S. Canaşia / Gürcistan Tarihi  

• Nihat Erim / Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih  

• Nimet Kurat Akdes / Peçenek Tarihi  

• Osman Turan / Trabzon Tarihi  

• Tatarlar Tarihçisi Hetum  

• Tayip Gökbilgin / XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğukaradeniz 

Bölgesi  

• Tuncer Baykara / Anadolunun tarihi Coğrafyasına Girişi  

• Veysel Atacan / Hemşin Bölgesi Osmanlı Mezar Taşları  

• Yurt Ansiklopedisi, Artvin Maddesi  

• Yurt Ansiklopedisi, Rize Maddesi  

• Zeki Velidi Togan / Sakalar  

 

HURŞİT SARAL 

Saruhanlı Kıpçaklar 

Bilindiği  kadarıyla,  Saruhanlı  Beyliği’ni  kuran  göçebe  Türk  boyları  13. 

yüzyılın  başlarında,  sınırları  sonradan  belirlenecek  olan  Manisa,  Menemen, 

Demirci,  Gördes,  Gördük,  Nif,  Tarhaniyat,  Akhisar  gibi  yerleşim  yerlerini 

kapsayan bölgeyi (eski Lidya) istila ederek ele geçirmişlerdir. Bu bölge kuzeyden 

Karasi,  doğudan  Germiyan,  güneyden  Aydınoğlu  beylikleriyle  aylanmıştır 

(Uzunçarşılı,  1984:  1937;  Sevim  &  Yücel,  1989;  Emecen,  1989,  2001).  Bölgeye 

ilk  giren  Türk  konat  (band:  DLT)  beylerinden  birinin  adı  Alp-ağı’dır.  Alp, 

savaşçılığı imlerken, ağı, zenginliği verir. Oğlunun adını Saruhan koymuştur; han 

oğlu olduğu için değil, atalarından birinin adını yadetmek için. Aslında bu adı hak 

etmiştir  de.  Nitekim  circa  1305  tarihinde  Almugavar  tarafından  zaptedilen 

Magnesie’yi  (Schlumberg,  1924)  1313  yılında  Bizans’tan  geri  alıp,  Saruhanlı 

Beyliği’ni  kurmuştur.  Saruhan’ın  Çuğa  ve  Ali  Paşa  adında  iki  kardeşi  vardır 

(Sevim & Yücel). 

Buraya nasıl gelinmiştir? Saruhanlıların geçmişleri neydi? 

        1-  Yukarıda  ilgili  bölümde  Anadolu’ya  gelişlerine  dair  bilgilerin  yer  aldığı 

Kimeklerle  ilgili  tarihi  kayıtlar  ansızın  kesilir.  Ancak,  demek  değildir  ki, 

federasyonun bütün üyeleri de yok olup gitmişlerdir.  

     Hayır. Özellikle bir kısım Kıpçak, geçmişte olduğu gibi gelecekte de hayatlarını 

sessizce doğu ve batı Anadolu’da Türklerle beraber devam ettireceklerdir. 

2- Şimdi 11. yüzyılın sonlarına (1097) dönüp, Marvazi’yi okuyalım (Şeşen, 

1975, s. 97). 

      Türklerin  bir  kısmına  Kun  derler.  Bunlar  Nestori  mezhebindendir.  Kitan 

Ham'nın  meralarını  ele  geçireceğinden  korktuklarından  illerinden  göç  etmeye 

başladılar.  Onları,  daha  kalabalık  olan  Kaylar  izlediler  ve  Kunları  yeni 

otlaklarından  sürdüler.  Ancak,  her  ikisinin  önünde  Şaru  boyları  vardı.  Bunlar 

göçün baskısıyla Oğuzlara çullandılar. Oğuzlar da Peçeneklere... 

      Hemen söyleyeyim ki, bu olgu Kaşgari’nin not ettiği büyük göçten önceki Türk 

boylarının  batıdan  doğuya  doğru  sıralanışlarına  uygundur:  Kitan,  Kay  Basmil, 

Oğuz, Peçenek (DLT, I). Dikkat edilmişse iki ayrı sırada bulunan Şaru ile Basmil 

boyları eşleşmiştir. Ayrıca bu eşleşmeyi Marvazi de doğrulamıştır. Diyor ki: 

      Sancu’dan  Kitan’a  (Kansu)  doğru  yola  çıkan  bir  yolcu  on  beş  günlük  bir 

mesafeden  sonra,  başbuğlarının  adı  Basmil  olan  Şaru  öbeklerine  rastlar 

(Kljasthornyj & Sultanov, 2003). 

      Ruslar, Saru/Şaru boylarına polotovsky derler. Latince pallidi, Almanca valani, 

Ermenice  hartaş'dır.  On  üçüncü  yüzyıl  Kıpçak-  Oğuz  Türkçesinde  ise  şaru'dur 

(kayısı gibi). (Golden, 2000). Sözün kısası Basmiller açık renklidir.  

 

      3-  Barthold  (1977, s. 296), 1030  yıllarında  Kıpçakların  alt-boyları  olan  Küçet 

ve  Çuğraklarla  (Köprülü,  1944)  birlikte  Harzem’de  görüldüklerini  söyler.  Altmış 

yıl  sonra  Kıpçaklar  (ki  Rubrouck  onları  Kumanlarla  bir  tutar:  1985),  Kitan  göç 

dalgalarının savurduğu Basmil boylarıyla beraber artık Ponto-Hazar’dadır (1055). 

Ruslar  bunlara  “Yaban  Kumanlar”  derler.  Yaban  Kumanlar  asleniki  oğuş 

tarafından  yönetilir:  Ölberli  ve  Toksuoba.  Ölberliler  Moğol  asıllıdır  (Golden,  op 

cit)  Toksuoba ise  Dokuzoba  ya  da  Tuxhsoba olmalıdır.  Ölberli oğuşunun  başında 

ünlü  Bönek/Bönjek/Böcek/Benek  vardır.  Dokuzobalıların  başında  ise  Şaruhan 

oğullarından  üç  kişi  var:  biri  Böcek,  biri  Taz,  öbürü  Sevinç.  Taz’ın  sonradan 

Türkmenleşmiş  bir  boy  adı  olduğunu  biliyoruz  (Sümer,  1980:  Ekteki  listeler). 

Şaruhan küçük oğlu Etrek (et renkli, pembe-beyaz anlamına gelir), oğlu Könçek, 

kızı Gürcistan Kralının karısı Bahram Duxth’dur vs. 

    4-  1118  tarihinde  Selçuklu-Oğuz  saldırılarından  yılan  Gürcü  Kralı  David  IV. 

Agmaşenebeli,  damadı  Etrek’e,  kendine  bağlı  Kıpçak  konatlarım  yanına  alarak 

Gürcistan’a  gelmesini  teklif  etti.  Amacı  orduya  dayalı güçlü  bir  devlet kurmaktı. 

Gelenler  hem  soylu,  hem  savaşçı,  hem  de  kendi  dünürleriydi.  Gürcüler 

güneydoğudaki  Oğuz  tehdidini  ileri  sürerek  Kafkas  derbentlerinin  koruyucuları 

olan  As’ları  ikna  edip  Kıpçakların  Kafkasya’dan  geçişlerini  sağladılar.  Gelenler 

kırk bin savaşçıydı. Aileleri ile birlikte iki yüz, iki yüz elli bin kişi olmalıydılar. Bir 

kısmı Hıristiyandı. 

     Şaruhan’ın  oğlu  Etrek’in  Kafkasya’da  ikamet  tarihi,  Rus-Kıpçak-Kuman 

düşmanlığının  başlangıç  günlerine  dek  sürer  (1150).  Bu  tarihten  sonra  Etrek 

yurduna döner. Akıbeti belli değildir. Oğullarından Könçek hapse atılmış, kardeşi 

Eltut  öldürülmüştür  (Golden,  2003).  Onunla  olan,  kalabalık  bir  Kıpçak 

topluluğunun  bir  bölümü  Ani,  Erzurum,  Çıldır’da  yerleşmişler,  bir kısım  öbekler 

de Kür ve Çoruh ırmakları dolayları ile Dağ Eli denilen yaylalarda savaşçı-göçebe 

hayatlarını sürdürmüşlerdir (Kırzıoğlu, 1992; Bilgin, 2000). 

      5- Yeni Kıpçak denilen göçe gelince (Golden, ibid): Gürcistan’da 13. yüzyılın 

ortalarına  kadar  süren  hanedan  kavgaları  siyasal  istikrarı  ancak  soyluların  Kuzey 

Kafkasya’dan Yeni Kıpçak ve As savaşçılarını yardıma çağırmalarıyla son buldu. 

Bu  Kıpçaklar  arasında  iki  kişi  önemlidir:  Biri  Kraliçe  Tamar’ı  tutan  yaşlı  ordu 

komutanı  Kubasar,  öteki  soyluların  tarafında  olan  Kutlu  Arslan’dır.  Her  ikisi  de 

bundan böyle, Kıpçakların gittikçe siyasete katıldıklarını ve yerleşik düzene geçme 

niyetinde  olduklarım  gösterir.  Ancak,  Gürcüler  Moğol  istilası  sırasında 

Kıpçaklar’dan  Moğollara  karşı  direnmelerini  isteyince,  bir  kısmı  bu  görevi 

karşılıksız  yapmayacaklarını,  ancak  kendilerine  bir  yurt  verildiği  takdirde 

savaşacaklarını  bildirmişlerdi.  Bu  durum  Gürcülerle  Kıpçakların  arasını  açmış, 

Çanları  yanlarına  alan  Kıpçaklar  Gence  halkının  daveti  üzerine  bu  yöreye  gelip 

yerleşmişlerdir  (Galtsyan,  2005  s.  41).  Bir  kısım  Kıpçak  ise  Moğol  tehlikesini 

karşılamak  üzere  (Spuler,  1957,  s.  485)  soydaşları  Harzemşahlara  yardıma 

koşmuştur  (1220).  Bu  tarih,  Deşt-i  Kıpçak’dan  yardım  için  gönderilen  Alp  Kara 

emrindeki  Kıpçak  Uran  alt-boyunun  Harzem’e  geliş  tarihiyle  çakışır  (Kafesoğlu, 

1956 s. 94). 

 

     6-  Cengiz  Han’ın  Çin  seferinden  önce  Ortadoğu’daki  savaş  ateşini  yakmaya 

niyetli  olduğu  anlaşılıyor.  Mazereti,  İran’a  doğru  kaçan  Harzemşah  Celaleddin’i 

yakalamaktır. Han, bu seferin başına Cebe Noyan ile Oğlu Sübetay Noyan’ı atar. 

Emirlerinde  25.000  süvari  vardır.  Ordu  hızlı  bir  yürüyüşle  Hazar’ın  güneyinden 

dolanır  (1221).  Bu  tarihte  Gürcülerin  Kralı  III.  Giorgi’dir.  Yanına  Kıpçak 

Türklerini  almış,  büyük  bir  gururla  Azerbaycan,  Ermeniye,  Erran,  Şirvan  ve 

Mugan  illeri  üzerinde  hüküm  sürmektedir  (Ata  Malik  Juvaini,  1977;  Grousset, 

1982,  p.  307).  Giorgi,  buna  güvenerek  bütün  komşu  askerlerini  kubratmıştır. 

Alanlar  (Aslar),  Ermeniler,  Sarırlar  (Çerkezler  gibi  Kafkas  halkları),  Lazlar, 

Çanlar,  Sıvanlar,  Aphazalar,  Süryaniler  ve  Rumlar  birleşerek  büyük  bir  ordu 

kurdular.  Bu  arada,  Kıpçakların  başbuğu  Kotan,  dünürü  olan  Rus  Mstislava’ya 

ulak  göndererek  Moğol  saldırganına  karşı  askeri  destek  istedi.  Oysa  savaş 

başlamıştı bile. Bir aralık, tepeden savaş meydanına bakan Sübetay, sallanan tuğlar 

arasındaki  Kıpçak  tuğunu  gördü.  Hemen  onlara  haberci  göndererek  bir  zamanlar 

babası Cengiz Han’ın onlara yaptığı iyiliği hatırlattı ve çarpışmadan çekilmelerini 

istedi. Kıpçaklar nankör değildi, o anda 20.000 Kıpçak atlısı muharebe meydanını 

terk etti. Zaten Rus kuvvetleri de geç kalmışlardı. Savaş Moğolların utkusuyla bitti 

(1225). 

       7a- İbn Bibi, Sultan İzzeddin ile asi kardeşi Rükneddin Kılıç Arslan arasındaki 

Afyon Karahisar yakınlarında bulunan Düz Ağaç mevkiinde yapılan savaşta (circa 

1254) Sultanın, apar topar Arap, Kürt, Yiva, Gence ve Kıpçak halklarından asker 

devşirdiğini yazar (1996, s. 140-141). Öte yandan, Bizans İmparatoru Vatatsez’in 

aşağı yukarı aynı tarihte, sayıları 10.000’den fazla Kuman’ı (Kıpçak’ı) Trakya’dan 

kaldırıp Menderes Vadisi’ne yerleştirdiğini biliyoruz (Wittek, 1944, s. 13). Her iki 

belge  de,  o  dönemde  Anadolu’da  hatırı  sayılır  bir  Kıpçak  nüfusunun  yaşadığını 

berkitir.  Ayrıca  şunu  da  ekleyeyim:  Gürcistan  savaşında  Moğolların  yirmi  bin 

Kıpçak atlısının (aileleri ile birlikte yüz bin kişi eder) çarpışmalardan çekilmesini 

istemesi  üzerine  oradan  uzaklaşan,  Gürcüler  bakımından  vefasız  sayılan  Kıpçak 

konatları nereye gidebilir? Sanırım, önce Sultan İzzeddin’in kişisel emrine girerler 

(circa 1254). Sonra da Bizans İmparatoru Vatatsez’in aynı tarihte Trakya’dan alıp 

getirdiği  boydaşlan  on  bin  Kuman’ın  (Kıpçak)  yerleştiği  Menderes  Vadisi’ne 

göçerler (Afyon ile Denizli iki komşu ildir). Bence Şaruhan Beyliği’nin ilk halkı 

Türkmen  boylarını  hiç  unutmadan,  işte  bu  Kıpçaklardır.  Zaten,  bu  iddia  harita 

üzerinde de gösterilebilir. 

     Şimdi,  Afyon  Karahisar’ın  kuzeyindeki  şu  yer  adlarına  bakalım:  Kumartaş 

(Kuman),  Eski  Eymir  (İmi  >  Emir  <  Eymür),  Eylet,  Tatar-mutat  (Tatar  soyu). 

Ayrıca  Bayındır  (Şaruhan  ve  Aydın  dolayı).  Bu  boylar  içinde  Kuman/Kıpçak, 

Eylet,  Eymür,  Tatar  ve  Bayundur  boylarının  hepsi  Kimek  federasyonundandır. 

Nitekim  Hududa’l-Alam  (1982)  ya  da  Gardizi  (1982)  bu  boyları  teker  teker 

saymıştır. 

     7b-  Mamafih,  Kıpçakların  Menderes  Vadisi’ne  geçmelerini  sağlayan  olaylar 

onlardan  bağımsızca  gelişmiş  olabilir.  Bu  konuyu  irdelemek  için  önce  Menderes 

Vadisi’nin  13.  yüzyılın  ortalarındaki  (1240-1256)  iktisadi  ve  siyasi  durumuna 

bakmalıyız.  Bilindiği  gibi,  1206  yılında  Latin  başatlığından  bezen  Bizans, 

Konstantinopolis’ten  vazgeçmemek  kaydıyla,  İznik’te  Laskaris  devletini  kurdu. 

Sultan  Keyhüsrev  onu  hemen  tamdı.  Böylece,  bir  süre  için  hem  Selçuklular 

Bizans’ı  unutup,  ülkenin  doğusunu  çatırdatan  iç  sorunlarina  döndüler,  hem  de 

Bizans  Türkleri  unutup,  Ege’de  Latinlerin  çevirdikleri  dolapları  durdurmaya 

çalıştılar.  Bu  yumuşamadan  yararlanmasını  bilen  bir  kişi  vardı.  Küçük  Asya’nın 

ünlü Rum askeri soylularından olan Comnenus sülalesinden Alexis, bu gevşemeyi 

fırsat bilerek Trabzon Comnenus Devleti’ni kurdu (1204). Selçuklular, bu oluşuma 

ses etmediler. Böylece, Konya ile İznik barışmış oldu. Bu süreç, her iki toplumda 

radikal  değişmelere  yol  açtı.  Özellikle,  Rum  soyluları  arasında  Türkleşme 

eğilimleri  artıyordu  (Vryonis,  1986).  Bunlardan  biri,  kendisi  de  önemli  bir 

Commeneai  olan  Emir  Comnenus  Maurozomes’dir  (Bayram,  2003  s.  132-  140). 

Mehmet  Bey  diye  de  anılır.  Hem  Gıyaseddin  Keyhüsrev’in  kaynatasıdır,  hem 

Alexis’in  akrabasıdır.  Ayrıca,  Denizli  ve  Honas  uçbeyidir.  Ve  bundan  dolayı, 

Menderes Vadisi denize kadar ona dirlik olarak verilmiştir. Koca bir pronoia olan 

bu topraklarda sırtını bir yandan Selçuklu sultanına, öte yandan Trabzon krallığına 

dayamış  olan  Maurozomes’in  bu  topraklarda  “reaya”  bulmak  gibi  herhangi  bir 

sorunu olamazdı. Zira köylü-savaşçı yaratmak üzere bölgeye getirilip yerleştirilen 

on  bin  Kuman  gibi,  iki  kardeş  savaşından  sonra  Düzağaç’da  serbest  kalan 

Kıpçakları da zorla ya da iyilikle Menderes Vadisi’ne getirmiş olmalıdır. 

      8-  Aşağıdaki  çizelge  2’de  Ponto-Hazar  (sütun-I)  ve  Kafkas-Çoruh  (sütun  II) 

Kıpçakçasından  derlenen  boy  ve  bey  adlarına  ait  örnekler,  dipnot  6’da  belirtilen 

15. yüzyıl ve sonrası Saruhanlı Beyliği ile ilgili Osmanlı belgelerinde bulunan bey 

ve boy adlarıyla eşleştirilince ortaya çıkan sonuç (sütun-III) sevindiricidir. Burada, 

handiyse  tıpatıp  bir  benzeyiş  söz  konusudur.  Aşağıdaki  çizelgeden  şu  sonucu 

çıkarabilir miyiz? “Ponto-Hazar ve Kafkas-Çoruh bölgelerinden derlenen Kıpçakça 

örnekler,  Ege-Saruhanlı  ilindeki  örneklerle  eşleştiğinden  bir  zamanlar  bu 

topraklarda, sayısına bakmaksızın, güçlü bir Kıpçak topluluğunun yaşamış olduğu 

anlaşılıyor”. Bu iddianın doğruluğu onun çürütülmesine kadar geçerlidir. 

     9- 15. yüzyıl Şaruhan belgeleri o dönemde yaşayan halkın içinde, hem Harzem, 

hem  de  Cungarya  kökenlilerin  bulunduğunu  ima  ediyor.  Metinlerde  dört  kez 

Harzem  köyü  ve  ekinliği  geçmektedir.  Sanırım,  bunlar  Moğol  istilası  önünde 

oradan kaçan göçmenlerdir (Germiyanlar gibi). Belgelerde zikredilen Cungarya adı 

ise  üç  tanedir:  Cungarya  Cemaati,  Congara  ve  Congarili.  Yukarıda  verdiğim 

iğerilmiş  (adduced)  belgelere  göre  ben,  özellikle  Cungarya’dan  gelenlerin 

Kıpçaklarla  birlikte  buralara  göç  ettiklerini  sanıyorum.  Yukarıda  da  söylediğim 

gibi bunlar arasında Basmiller olabilir. Bu konuyu şöyle kapatmak istiyorum: 

     10-  İbn  Bibi, Selçukname'sini  (1996, cilt  I. s. 430)  1233-1234 tarihinde  yazdı. 

Bu  kitabın  430.  sayfasında  Sultan  Alaaddin  Keykubat’ın  Moğolların  yenilgisine 

uğramış Kırhan, Bereket, Yılan Boğa, Can Birdi, Şaruhan, Küçlühan gibi Harzemli 

emirleri  hizmetine  aldığı  yazılıdır.  Sultan  her  birine  birer  ıkta  vermiş,  onları 

onurlandırmıştı.  Aralarında tek  istisna  Saruhan’dır.  O  unutulmuşa benzer,  adı bir 

daha anılmaz. Çünkü Kıpçakların atası Şaruhan çoktan ölmüş, îbn Bibi sayesinde 

sanal olarak yeniden yaratılmıştır. 

      Anlattığımız  tarih  sadece  Saruhanlı  uruğuna  aittir.  Ancak,  şunu  da  göz  ardı 

edemeyiz:  12.  yüzyıldan  itibaren  Anadolu  yoğun  bir  Oğuz/Türkmen  istilasına 

uğramıştır.  Sümer’in  verdiği  bilgiler  çerçevesinde  (1967)  Şaruhan  ili  de  bu 

göçlerden  nasibini  almıştır.  Bölge,  ne  çapta  olduğunu  bilmediğimiz  Kayı,  Bayat, 

Avşar, Salgur, Karkın, Kınık, Bayundur, Eymür ve hele Ala Yundlu alt-boylarının 

ya da kesillerinin köy ve ekinlik yerleşmelerine açılmıştır. Oğuz boylarının Lidya 

bölgesine  yığılmaları  buralarda  yurt  tutmuş  olan  Kıpçak  nüfusunun  erimesine 

önayak olmuştur.  

Sütun I 

Sütun II 

Sütun III 

Şaruhanlu  Kıpçak 

Saruhanlı 

Ponto-HazarKafkas-Çoruh 

Kıpçak 

Çan  Çan  Çan(sa) 

Sir(çan) 

- 

Sir(AIİ) 

Tokuzoba  Tokuzoğul  Dokuzlar 

Çuğrat 

Çoğra Çuğa 

Beğlik 

Beylik 

Belik 

Böcek 

- 

Böcek 

Sevinç 

Sevinç 

Sevinç 

Kubasar 

Kubasar 

- 

Terteroba 

Terteroba 

- 

Burçoğlu  Burçoğlu  - 

Sabır  Sabir  - 

Kasar Kasar Kasar 

- 

Kapaklı 

Kapaklı 

Ulga  - 

Ulganlı 

Temürçü 

Demirci 

Demirci 

- 

Otar  Otamış(Ödemiş) 

Bahram 

- 

Bahram 

- 

Tarkanlar 

Tarkaniyat 

Balaban 

Balaban 

Balaban 

 

Yağmurlar  Yağmurlu 

Kuman 

Kuman 

Kumarlar 

Salar  Salar  - 

Terek - 

Terek(Kumuk) 

Sığır  - 

Sığur 

Yund57 

- 

Yund 

Gürgen 

Gürgen 

- 

- 

Çaparlı 

Çaparlar 

Durut Durut Durut 

- 

Yortan 

Yortan 

       Bilindiği gibi Türle diller içinde at’a Yund diyen tek toplum Anadolu Türkleri 

ve  Kıpçaklar’dır.  Bu  eski  kelime  hâlâ  Yund  Dağı  ve  Yundiyan  Mezrası  olarak 

Manisa’da  yaşamaktadır.  (Bakınız:  Clauson,  1972;  Eren,  1999;  Toparlı,  1983). 

Ayrıca,  Anadolu’ya  gelen  Oğuz  Alayundlu  tirelerinin  dördünün  Saruhan’da, 

ikisinin  Canik’de  yerleştiklerini  biliyoruz  (Sümer,  1980).  Her  iki  bölge  bir 

zamanlar Kıpçaklar’ın mekân tuttukları yerlerdir. 

      11-  Tarihler,  13.  yüzyılın  sonuna  doğru  Selçuklu-Bizans  pax’ına  rağmen, 

Burdur-Honas-Menderes bölgesinde bazı kıpırdamaların başladığına işaret ediyor: 

Oğuz  boyları,  Kıpçak  muhacirleri,  Türk  uçbeyleri  (Karaman,  Aydın,  Menteşe), 

Rum toprak ağaları ve çeteleri, ara sıra yöreye uğrayan Bizans birlikleri ve Moğol 

kolluk  güçleri,  ayrıca  da,  Müslüman  ve  Hıristiyan  din  adamları,  hepsi  birden 

aralarındaki  it  dalaşını  sürdürerek  varolmak  için  didişiyorlardı.  Rum  çeteleri 

arasından  biri  vardı  ki,  hem  Türklerin  hem  de  Rumların  katında  saygı  ve  sevgi 

görüyordu. O eski bir Bizans subayı idi, istifa etmiş eşkıyalığa sıvanmıştı. Adına 

Alexius Philanthroponus, yani iyiliksever Alexius derlerdi. Zenginlerden haracını 

alır,  Türk  ve  Rum  ayırmaksızın  gasp  ettiği  ulcayı  fakir  köylülere  üleştirirdi. 

Sanırım,  Saruhan’ın  babası  Alp-ağı  böyle  bir  ortamda  yetişti.  Tıpkı  Ertuğrul’un 

oğlu Osman Bey gibi.  

Kaynakça 

Kitap: Sekiz Türk Boyu Üzerine Bazı Gözlemler  

Yazar: Sencer Divitçioğlu 

ATABEKLER 

Kaynak:Yunus ZEYREK 

Kıpçaklar ve Atabek Hükûmeti: 

      Kıpçaklar, 1068'de Rus knezlerinin müttefik kuvvetlerini yenerek güney Rusya 

sahasına  yerleştiler.  1080'lerde  Balkaş  gölünden  Tuna  nehrine  kadar  uzanan 

topraklara Kıpçak Eli/Komania deniliyordu. 

     Kıpçakların  bir  kısmı  Kırım'da  yerleşirken  diğer  bir  kısmı  da  daha  güneye, 

Kafkaslara  doğru  indiler.  Kıpçak  Eli'nde  daha  sonraları  Altunordu  devleti 

kurulmuştur. 

     Gürcü  Kralı  II.  David,  Selçuklulara  ve  İranlılara  karşı  savaşacak  ordusu 

olmadığından,  Kıpçak  Türklerini  ülkesine  davet  etti  (1118-1120).  Azak  Denizi 

doğusu ve Kafkaslar kuzeyinden gelen 45.000 Kıpçak ailesi, Çoruh-Kür ırmakları 

boylarına yerleştiler ve güçlü bir ordu kurdular.[11] Gürcistan, bu ordu sayesinde 

canlandı hatta Tiflis’i Selçuklulardan geri alarak topraklarını Erzurum yakınlarına 

kadar genişletti. 

      Zamanla  Gürcistan'da  Kıpçak/Kuman  unsuru  arttı.  Bu  topraklara  yerleşen  ve 

Gürcülerle  din  birliği  bulunan  Kıpçak  Türkleri,  devletin  ordu,  siyaset  ve 

maliyesinde  çok  etkili  konuma  geldiler.  Zamanla  güçlenen  Kıpçak  Atabekleri, 

1267  yılında  Tiflis’e  baş  kaldırarak  bağımsızlık  mücadelesi  verdiler.  Onların  bu 

faaliyeti İlhanlı Hükümdarı Abaka Han tarafından da desteklendi. Bugün Posof’ta 

kalıntıları bulunan Cak/Caksu kalesi onların hatırasıdır. 

      Atabek  Ailesinin  siyasî  faaliyetlerinden  Gürcü  kaynakları  bahsetmektedir: 

Gürcistan’a  gelen  Moğollara  karşı  savaşmak  üzere  1266  tarihinde  Tiflis’e  giden 

Kıpçak Beyi Caklı Sargis, Gürcü Kralı David tarafından tutuklandı. İlhanlı Kağanı 

Abaka  Han,  David’den  Sargis  Beyi  serbest  bırakıp  kendi  yanına  göndermesini 

istedi. Sargis Bey, Abaka Hana, artık Gürcü yönetiminde yaşayamayacaklarını ve 

bağımsız olmak istediklerini bildirdi. Böylece Abaka Hanın desteğini alan Atabek 

ailesi, Gürcistan’dan ayrı bir hükûmet oldu.[12] 

      Ahıska  Atabekleri  hükûmet  olduktan  sonra  Osmanlı  Devleti  ile  iyi 

münasebetler  kurmuşlardır.  1500/1516  yıllarında  Artvin,  Ardahan,  Ahıska  Beyi 

olan Kıpçak Atabeki Mirza Çabuk, 1508'de Trabzon Sancak Beyi Şehzade Yavuz 

Selim'e  kendi  askeriyle  öncülük  etmiş;  Batı  Gürcistan'ın  Osmanlı'ya  itaatini 

sağlamıştır.  1514'te  Çaldıran  Seferi’nde  de  Osmanlı  ordusuna  sefer  sırasında, 

sürülerle etlik koyun, yüzlerce yük yağ, bal ve un vererek yardımcı olmuştur. Onun 

bu siyaseti, Gürcü kaynakları tarafından eleştirilmektedir. 

     Atabek  Hükûmeti,  310  yıl  yaşamış,  Anadolu'nun  en  uzun  ömürlü  Türk 

Beyliğidir. 

      Osmanlı fethinden sonra 1595 yılında yapılan sayım sonucu hazırlanan Ahıska 

Tahrir  Defteri’ndeki  vergi  mükellefi  köylü  isimlerinden  bölge  halkının  Türklüğü 

açıkça anlaşılmaktadır: Arslan, Ayvaz, Bayındır, Bekâr, Çabuk, Devletyar, Elaldı, 

Elalmaz,  Emirhan,  Gökçe,  Kanturalı,  Korkut,  Murat,  Nuraziz,  Pirali,  Şahmurat, 

Temür, Ülkmez, Yaralı, Yusuf...[13] 

      MÖ. VIII. ve VI. yüzyıllarda Kafkasların kuzeyinden güneye geçip Yukarı Kür 

ve Çoruh boylarına yerleşerek 300 yılında Hristiyan olan Kıpçaklara İlk Kıpçaklar; 

bu bölgeye XII. yüzyılda gelenlere de Son Kıpçaklar denilmektedir.[14] 

     Bu  bilgiler,  Ahıska  ve  çevresinin,  ne  kadar  eski  bir  Türklük  tarihine  sahip 

olduğunu göstermesi bakımından fevkalâde önemlidir. 

     XVI.  yüzyılın  başlarında  Ahıska  Atabekleri  Hükûmetinin  sınırları  Azgur’dan 

Kars,  Artvin,  Tortum,  İspir  ve  Erzurum’a  kadar  uzanıyordu.  Bugünkü  halk 

kültüründen de anlaşılıyor ki, Ahıska Türkleri ile Posof, Ardahan, Artvin, Ardanuç, 

Şavşat, Yusufeli, Tortum, Narman ve Oltu halkı aynı köktendir.[15] 

      Bu  bölgede  Ortodoks-Hristiyan  Kıpçak  Atabeklerinden  kalan  dinî  yapılara 

Gürcüler sahip çıkmakta, bölgeyi de eski toprakları olarak tanıtmaktadırlar. 

     ATABEKLER 

      Kipçakli  Atabek  sülâlesi,  1267  yilinda,  -bugün  Posof'ta  bulunan-  Caksu'da 

Kipçak  Atabek  Hükûmeti'ni  kurarak  bu  bölgenin  hakimi  oldu  Atabek  Hükûmeti, 

310 yil yasamis, Anadolu'nun en uzun ömürlü Türk beyligidir. 1268 yilinda Tiflis-

Gürcü Kralligina karsi bagimsizlik kazanarak Ahiska, Posof, Ardahan, Oltu, Artvin 

ve Ardanuç çevrelerine yüzyillarca hakim olan Cakli Kipçak Atabekleri ailesinden 

bilinen  Atabek,  Beylerbeyi/Vali  ve  önemli  devlet  adamlari  tarih  sirasina  göre 

söyledir: 

      Cakli Sargis (1268-1285): 

      Ilhanli Abaka Han zamaninda Tiflis'e karsi ilk bagimsizlik hareketini baslatmis 

ve Mesketya Atabek Hükümetini kurmustur. 

      I. Baka (1285-1308): 

      Sargis'in  oglu.  Gürcü  Krali  taç  giyme  törenine  katilmayi  reddetmistir.  Babasi 

gibi Ilhanli'ya tâbiydi. 

      II. Sargis (1268-1285): 

       I.  Baka'nin  oglu.  Zamaninda  ülkesinin  bagimsizligi  elinden  alinarak  Tiflise 

tâbi kilindi. 

      I. Gorgora (1334-1361): 

      II. Sargis'in oglu. Parlak V. Giorgi tarafindan 1334'te Atabek unvani verilerek 

Tiflis'e tâbi kilindi. 

II.Baka (1361-1391): 

I. Gorgora'nin oglu Karakoyunlulara tâbi oldu 

Ivane (1391-1444): 

II. Baka'nin oglu. Karakoyunlulara tâbi oldu. 

Akbugra (1444-1451): 

Ivane'nin oglu.Karakoyunlulara tâbiydi 

II. Gorgora (1451-1466): 

II. Baka'nin oglu. Gürcü Krali VIII. Giogri'yi maglup ederek hapse atmis, ülkesini 

bagimsizliga kavusturmustur. 

Bahadir (1466-1475): 

II.  Gorgora'nin  oglu.  Mesketya  kilisesini  Gürcistan  katolikoslugundan  ayirdi  ve 

kilise mülklerine el koydu. 

Manuçahr (1475-1487): 

II. Gorgora'nin oglu. Uzun Hasanin saldirilarina maruz kaldi. 

III. Gorgora (1487-1498): 

Akbugra'nin oglu. Zamaninda, Akkoyunlu hücümlariyla ülkede birlik kalmamisti. 

I. Keyhüsrev (1498-1500): 

III. Gorgora'nin oglu. Iki yil ülkeyi idare etti. 53 yasinda öldu. 

Mirza Çabuk (1500-1516): 

Keyhüsrev'in  oglu.  Atabek  yurdu'nda  birligi  sagladi.  Yavuz  Selim'le  isbirligi 

yaparak Bati Gürcistan'i Osmanli'ya Ezdirdi. 

IV. Gorgora (1516-1545): 

Keyhüsrev'in  oglu.  Safevilere  bagli  olan  bu  Atabekin,  Osmanli  kuvvetleriyle 

Çoruh boyunda savasip Sah Ismail'e kactigini, sonra imeret Kralina tutsak duserek 

hapishanede öldügü belirtilmektedir. 

II. Keyhüsrev (1545-1573): 

IV. Gorgora´nin oglu. Atabek olmadan Önce on yil Istanbul'da kalmistir. 

V. Gorgora (1573-1578): 

II.Keyhüsrev'in  oglu.  Osmanli  Fethiyle  1578'de  kendisine  Oltu  Sancakbeyligi 

verildi. 

II. Manuçahr/Mustafa Pasa (1578-1582): 

II.  Keyhüsrev'in  oglu.  Çildir  Eyaletinin  ilk  Beylerbeyisi  Mustafa  Pasa.  Sonra  bir 

iftira  yüzünden  kaçip  Safevilere  sigindi.  Manuçahr/Mustafa  PAsanin  azliyle 

Bagratli  Ailesinden  Giogri/Yusuf  Sinin  Pasa,  1582'de  Ahiska  Beylerbeyligine 

tayin edildi. 

III. Manuçahr(1614-1625): 

II. Manuçahr'in oglu. Çildir-Ahiska Beylerbeyisi ve ilaveten Kars Muhafizi. 

III. Baka/Sefer Pasa (1625-1652): 

II.  Manuçahr'in  oglu.  Evliya  Çelebî'nin  ziyaretinde,  Çildir  Beylerbeyisi  bulunan 

Sefer pasa'nin türbesi Ardanuç'tadir.  Onun zamaninda Atabek Yurdu'nda Türklük 

fikri  ve  Islam  dini  Kuvvetlendi.  Evliya  Çelebi,  Ahiska'yi  ziyaretinde  onunla 

görüstü. Ömer Pasa: 

 

II.Keyhüsrev´in oglu. 1652'de Ahiska VAlisi olmus ve azledilmistir. 

I. Yusuf Pasa (1635-1647): 

Sefer Pasa'nin oglu olup Çildir Beylerbeyisidir. 

Rüstem Pasa (1647-1663): 

      Ömer  Pasa'nin  oglu  Çildir  Beylerbeyisidir.  Gürcü  kaynaklarinda  verilen  son 

Atabektir.  Onun  Beylerbeyliginde  Atabek  ülkesinin  halki  topluca  müslüman 

olmustur.  Gürcü  kaynagi,  "bundan  sonra  Müslüman  olan  Ahiska  pasalari, 

Ahiska'da 1829 Rus istilasina kadar oturdular" demektedir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 4,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: