Сборник материалов международной научной конференции кипчаки евразии: история, язык и
жүктеу/скачать 4,03 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ КЫПЧАКОВ В КЫРГЫЗСТАНЕ Жумалиева С.Ч.
- KIPÇAKLARIN ANADOLU’DAKİ İZLERİ
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - А., 1999. 2. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. - М.-Л., 1959. 3. Кумеков Б.Е. Некоторые итоги и проблемы кипчаковедения. Евразийское сообщество. - А., 1997. 4. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. –Алматы: Ғалым, 1991.
5. Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. – М.: Наука, 1975.
ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ КЫПЧАКОВ В КЫРГЫЗСТАНЕ Жумалиева С.Ч. Кыргызский национальный университет им. Ж.Баласагына г. Бишкек, Кыргызстан Кыргызстан – горная страна на северо-востоке Средней Азии, отличающаяся не только богатством и разнообразием природы, но и своеобразием протекающей здесь жизни, соединившей традиции и современность, живое фольклорное творчество профессиональные формы нового искусства, взращенные на эпической мощи и таланте народа создателя героического эпоса «Манас». Как известно, кыргызы – один из древнейших народов Азии, и его история уходит в глубину тысячелетий. Этноним «кыргыз» встречается в письменных китайских источниках в III в. д.н.э. он является наследником и приемником культур многих народов, некогда населявших огромную, территорию от Тянь-Шаня до Центральной Азии и Южной Сибири. Процесс формирования племен, образовавших кыргызскую народность, протекал в течение длительного времени на огромной территории, хронологические и географические координаты, связанные с их именем, исключительно широкие. После обретения независимости Кыргызской Республики с усилением национального самосознание кыргызского народа, особую актуальность приобрела проблема этнической истории кыргызского народа, а именно этнические связи кыргызов с другими народами Средней Азии и Южной Сибирии. Сегодня исследования древней и средневековой истории кочевников приобретают важное значение в связи с предложением Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева в 1994 году о концепции интеграции и политического обустройства государств, существующих на постсоветском пространтсве, по модели Евразийского Союза [9]. В этом отношении Президент Кыргызской Республики Алмазбек Атамбаев также поддерживает идею Евразийского Союза путем создания единого экономического пространства с Россией, Казахстаном, Беларусью и другими бывшими советскими республиками [3]. В этом контексте исследование проблем кочевой цивилизации Центральной Азии является важным аспектом отечественной истории древних и средневековых этносов Евразийского континента. В связи с вышеизложенным особую актуальность приобретает изучение особое внимание уделяется вопросам взаимоотношений кыргызов с кыпчаками племенами. Установлено, что среди кыргызских племен встречаются множество племен кыпчакского происхождения, тогда как, среди кыпчаков роды кыргызского происхождения, встречаются весьма редко.
Исторический путь пройденный кыргызским народом был труден и порой трагичен, но глубокие корни народа позволили ему сохраниться. Советский период и его политика интернационализации также способствовали нивелированию национального самосознания. “Следствием этого явилось неприятие собственно изначальных принципов кочевого бытия, духовных ориентиров, что привело к снижению национального достоинства народа” [5, с. 89]. Негативные изменения, происходящие в обществе сегодня, экономическая и социальная нестабильность, рост бедности, снижение культуры ведет к трагедии многовековой культуры кыргызов, влечет за собой конфликт традиционного типа мышления и нового уклада жизни. У молодежи проявляется тенденции к смене нравственных ориентиров. Поэтому , когда рушатся нравственные устои кыргызской культуры, с особой актуальностью встает вопрос о возрождении духовных, исторических ценностей кыргызов. Единственным выходом из сложившейся ситуации является стремление найти ответы на вопросы современности через обращение к своем национальным корням и мудрости предков. Полное забывание прошлогго, по мнению нашего великого писателя Чингиза Айтматова, может привести к “духовному манкуритизму”. Память, по убеждению писателя , - это мира человеческой личности, ее духовности. Человек, у которого нет памяти, нет истории, нет духовной биографии, запечатленной в образах искусства – древних мирах, легендах, классике, языке обречен на духовную нищету, он не готов к воприятию сложнейшей современной жизни [6, с.52]. Поэтому важно сегодня осознать свою идентичность. В этом отношении исследование и идентичности кыргызов актуально в связи с национальным возрождением, становлением суверенного государства, масштабами социальных изменений, которые в настоящее время претерпевает наша страна. В этом контексте этнические связи кыргызов с кыпчаками были отражены в трудах известных исследователей этнической истории кыргызов так как С.М. Абрамзон, Я.Р.Винников, Н.А. Аристов, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, Л.Гумилев, Ч.Ч. Валиханов и др. С.М. Абрамзон и Л.Гумилев отмечают взаимодействиях различных факторов: культурных, экономических, политических для создания ядра будущего народа. Так С.М. Абрамзон отмечает что этническая история кыргызов складывалась в многообразных связах с этническими процессами, протекавшими в Центральной Азии на степных просторах современного Казахстана; она не может рассматриваться без учета этих связей [1, с.25]. Таким образом, история кыргызов, связана с племенами союзами саков, усуний, гуннов, тюрков. Диссертационная работа Мехмет
Кылдыроглу [8]
посвящена комплексному исследованию основных этапов становления и развития этнополитических связей кыргызов и кыпчаков во второй половине IX-XVI вв. В диссертации обстоятельно исследована роль кыпчакских племен в процессе становления кыргызского народа и выявлены кыпчакские компоненты в родоплеменном составе кыргызов. В результате сопоставительного анализа более шестидесяти этнонимов кипчакского происхождения в этническом составе кыргызского народа установлено, что межэтнические связи кыргызов и кыпчаков начинаются еще в IX в., когда на политическую арену Центральной Азии вышли Кыргызский и Кимакский каганаты, и завершились, в основном, в эпоху Золотой Орды и государства Моголистан. Труды этих исследователей внесли большой вклад в узучение истории кыргызов и кыпчаков. Несмотря на изучение различных аспектов истории кыргызского народа, отдельные проблемы этнических связей кыргызов с другими народами и племенами до сих пор остаются недостаточно разработанными. Проблема участия кыпчакских племен в становлении кыргызского народа до настоящего времени не стала предметом специального исследования. Отдельные аспекты языковых и этнических связей кыргызов и кыпчаков были рассмотрены в статьях отечественных и зарубежных тюркологов. Помнению большинстве тюркологов в результате длительных кыргызско-кыпчакских связей, язык древних кыргызов испытал сильное влияние кыпчакского языка. Однако это заяление вызвало дискуссию со стороны видных историков Кыргызстана и России. Тесные взаимосвязи между кыргызскими и кыпчакскими племенами начались в эпоху древних тюрков и достиглы своего пика в период Золотой Орды и государства Моголистан. В гуще ранних народов, таких как гунны, скифы, усуни и множество других населявших огромные территории центра Евразийского континента, образовались и племя кыпчаков тюркоязычнего происхождения. Они были, как и многие другие народы, кочевниками. Кыпчаки были известны как отличные воины. Легионы из них служили в войсках Чингисхана, в армиях завоевателя Тамирлана. Отдельные народы во время междоусобных войн заключали договоры с племенами кыпчаков и те принимали участие во многих сражениях. С середины VII века, со времени падения в 745 году Второго Восточного тюркского каганата, в бассейн реки Иртыш начинается формирование кимако-кыпчакского союза племен – это Срошкинская культура и в это же время на данные территории начинается проникновение значительной группы енисейских кыргызов. Наиболее активный период проникновения древних кыргызов - это вторая половина IX века, когда ставка перемещается из Отукена в район Тану – Ола. Происходит мирное проникновение и постепенная интеграция, происходит формирование новой этнической общности. Ближе к Алтаю и Джунгарии – древние кыргызы , ближе к Иртышу – кыпчаки. Этноним новой общности «кыргыз» объясняется стремлением выделится из кимако- кыпчакских племен. Последствии Кыргызы в связи с ослаблением Могольского государства и тимуридских государств, начинают заселять предгорья Тянь-Шаня и Восточного Туркестана в период XVI века. В XV веке они уже проникают в Фергану. На этот этап приходится заселение кыргызами земель в Кыргызстане и Восточном Туркестане. Так, по мнению ученых исследователей складывалась судьба Восточных кыпчаков и их потомков – кыргызов и алтайцев. Необходимо отметить, что в 1926 г. когда проводилась перепись населения, народностей кыпчаки не были выделены отдельно. Это же случилось и в последствии в 1989 г., когда проводилась Всесоюзная перепись населения. Кыпчаки в числе различных национальных меньшинств, проживающих в Кыргызстане, так и не были зарегистрированы. Кыпчаков сегодня можно найти среди других местных народов: узбеков, казахов, уйгуров и др. в которых они «растворились» после упадка своего государства о чем свидетельствует заключение в своих исследованиях Ч.Ч. Валиханова о племенах: кыпчак, мундуз, кытай. Исследователь справедливо их относил к древним этнокомпонентам в формировании кыргызского народа. Предложения ученого Ч.Валиханова сегодня подкрепляются положениями современных исследователей о южносибирском и центрально-азиатском происхождении этих племен и их участии в формировании кыргызского народа. Кыргызско-кыпчакские взаимосвязи рассматриваются также народных эпосах и сказаниях. В современной исторической науке широко используются эпосы в изучении истории народов, у которых письменность была слабо развита. Труды исследований С.М. Абрамзона на материалах фольклорных памятников тюркских народов доказывающей, что у кыргызов и кыпчаков существовали тесные этнополитические связи. То что, имя кыпчак встречаются в таких эпосах как «Огуз-наме» и «Манас», говорит о том, что кыпчаки играли немаловажную роль в истории многих народов Центральной Азии. Как показывают материалы письменных источников и устного народного творчества, в результате длительных и интенсивных этнических контактов между кыргызами и кыпчаками многие племена и роды кыпчакского происхождения вошли в состав кыргызского народа. Сведения о кыргызах и кыпчаках можно встретить и в сочинении XVI века «Хан-Наме», написанные на персидском языке. В этом сочинении Буян-хан показан предводителем монгольских племен, под которым, как привило, подразумевались тюркоязычные племена Средней Азии. Сегодня роды древних кыпчаков перемешались с различными тюркоязычными народами. Кыпчаки по национальности принадлежать к титульной нации того государства, где проживают с давних исторических времен, но свой род они называют “кыпчаками”. Роды кыпчаков встречаются среди кыргызов, казахов, узбеков, туркменов, каракалпаков и некоторых других народностей с тюркоязычными корнями. Больше всего их проживает в современном Кыргызстане. Многие из них обосновались в южных областях: Джалал-Абадской, Ошской, Баткенской. Племя кыпчаков с давних пор делится на свои “внутренние” роды. Винников Я.Р. перечисляет родо-племенной состав и расселение кыпчаков на территории Южной Киргизии. Кыргызы имели десять основных подразделений: тору айгыр, ходжа-шукур, омонок, джаманан, кармыш, ширден, ахтачи, жартыбаш, таз-кыпчак, алтыке, кызыл-аяк. Компактными группами они расселены в трех пунктах: 1. в северо восточной части территории Баткенского района; 2. на территории сельсоветов Джида, Чокатюбе и Беговот Сузакского района Джалал-Абадской области и территории кишлаков Кызылтокой Аимского района и Фазылман, Дехканчек, Коштепе, Ходжашукур, Кампыррават, Абдуллаби Ворошиловского района Андижанской области Узбекской ССР; 3. На территории Кишлаков Джекенды, Чолок, Карамык, Батманкуль, Шве, в долинах Кульдуксу Беркесу Чон Алайского района Ошской области[4, с.59]. Абрамзон С.М. отмечает что, среди северо-кыргызских этнических групп, связанных происхождением с племенами, локализовавшимся на территории Южной Киргизии представлена группа кыпчак. В настоящее время кыпчакцами по происхождению называют несколько больших групп, проживающих в Чуйской долине , Прииссыкулье и Тянь-Шанской области. Большинство представителей этих групп кыпчакцев уже не помнить своих подразделений[2, с.86].. Исходя из вышеизложенного, можно сделать вывод, что кыпчаки, как этнос не сложились, и в дальнейшей этнической консолидации как период не сформировались. Это произошло вследствие потери политического влияния после присоединения Туркестанского края к России и они, зависимости от расселения, были ассимилированы с казахами, кыргызами, узбеками.
1.
Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Фрунзе, 1990. 2.
экспедиции. Т.IV. – М., 1956. 3.
Атамбаев А.Ш. У нас общее прошлое, и я вижу будущее Кыргызстана в Евроазийском союзе. // Известия 17.11.2011. 4.
экспедиции. Т.I. – М., 1956. 5.
Жоробекова Э.Ж., Токтосунова А.М., Токтосунова Г.И. «Наследие кыргызов в контексте культурного разнообразия». – Бишкек. 2008. 6.
7.
Мурат Аджи «Полынь половецкого поля». – Москва, 1994. 8.
Мехмет Кылдыроглу. Этнополитические связи кыргызов и кыпчаков во второй половине IX-XVI вв. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Бишкек – 2007. 9.
Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. – М., 1994.
KIPÇAKLARIN ANADOLU’DAKİ İZLERİ Kıpçaklar Türk halkları içinde önemli bir yere sahiptir. Bugün tarih sahnesinde bir devletleri olmamasına rağmen dil bakımından Türk halkları üzerinde büyük etkileri vardır. İki büyük Türk lehçesinden birisi Kıpçak lehçesidir. Bugünkü Türk halklarının önemli bir kısmı Kıpçak lehçesinde konuşmaktadırlar. Anadolu'da çoğunlukla Oğuz boyları yerleşmiştir. Ancak bu başka boyların Anadolu’yu mekân tutmadığı anlamına gelmez. Tarihin değişik dönemlerinde doğudan (Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan üzerinden) üzerinden, batıdan (Balkanlardan) ve güneyden (Mısır, Suriye üzerinden) Kıpçak boy ve oymakları Anadolu'ya gelmişler ve bazı bölgeleri mekân tutmuşlardır. Bildirimizde Kıpçakların Anadolu'ya gelişleri ilk yerleşim yerleri, bugünkü izleri hakkında tarihi kaynaklardan, yer adaları ve etnik adlardan yola çıkılarak bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: Kuman, Kıpçak, Çortan, Kubasar, Balta, Kongur, Ciğe, Durut, Uzun Kıpçaklar Türk toplulukları içinde önemli bir yere sahiptir. Türk toplulukları genelde iki lehçede konuşurlar, bunlardan biri Oğuz Türkçesi diğeri de Kıpçak Türkçesidir. Kuzeyde ve Orta Asya’da yaşayan Türk topluluklarının büyük çoğunluğu Kıpçak Türkçesi konuşmaktadır. Türk halkları üzerinde bu kadar etkili olmalarına rağmen bugün belli bir cografyayı vatan edinmiş bir Kıpçak grubundan bahsedilemez. Tarihte de Mısır Memluk Devleti, Delhi Türk Sultanlığı, Gürcistan ve Doğu Anadolu’nun bir bölümünde kurulmuş Kıpçak Atabekler Hükümeti 65
dışında bir devlete sahip olamamışlardır. Fakat hemen hemen bütün Türk boyları içinde Kıpçakları görmek mümkündür. Kıpçakların eski dönemlere ait tarihleri karanlıktır. Çünkü onlardan ne Yenisey ne Orhun Yazıtları ne de Çin kaynakları bahseder. Kıpçaklarla ilgili malumatlar IX-XI. yüzyıllarda hâkimiyet kurmuş olan Kimekler hakkında verilen bilgilerde yer almaktadır(20;21). O bilgilerde Kimeklerin batıdaki bir kolu olarak zikredilirler. Kimekler de tıpkı Kıpçaklar gibi Çin kaynaklarında ve Yazıtlarda geçmez. Onlarla ilgili ilk somut kaynak İbn Hurdadbih’in eseridir(24, 268; 34, 365). Ancak Rus âlimi S.G. Klyaştorny Uygurlara ait Şine Usu Yazıtındaki bir ifadeden (17,79-80) yola çıkarak Göktürkler zamanındaki Sir Tarduşların Kıpçaklar olduğunu iddia eder. Bununla birlikte Sir Tarduşların yok olduklarına dair Çin kaynaklarında yer alan bilgi bu görüşü zayıflatmaktadır (27, 111,140-141). A.N. Berştam da onların Çin kaynaklarında Hunlar tarafından hâkimiyet altına alındıkları kaydedilen Kyueşeler
65 1118’de Gürcü Kralı II. David’in daveti üzerine Kafkaslara gelen Kıpçaklar kendi beyleri idaresinde İlhanlılara tabi ve Bagratlılar’dan ayrı bir Ortodoks Atabekler Hükümeti kurdular. Bu hükümet Bayburt, İspir, Tortum, Livana (Yusufeli-Artvin), Oltu, Ardanuç gibi Yukarı ve Orta Çoruk boyları ile Kür boyunun Göle, Ardahan, Ahıska ve Ahılkelek ile Azgur kesimlerini içine alıyordu. ( Gökbel A., Kıpçak Türkleri, İstanbul 2000, s.311.
olduğunu ileri sürer (6, 154). M.Ö. 336 yılına ait Gürcü kroniğinde Buntürki ve Kıpçaklar birlikte zikredilirler (9,33). Aynı devirde Pliny Kıpçakların bölgede yaşadıklarına dair bilgi vermektedir. Makedonyalı İskender’in zamanına ait bilgilerde de Derbent Kuman Geçidi olarak kaydedilmiştir. Gene bu dönemde Merv’in kuzeyinde bulunan Kafkas Dağlarında Kuman adlı bir halkın yaşadığı zikredilmiştir (22, 359-373). Bu bilgilerden başka o dönemde Kuman ve Kıpçaklarla ilgili kayıt yoktur. Kısacası Kıpçakların IX. asırdan önceki durumları ile ilgili bilgiler tartışmalıdır, bu konuda net bir bilgi şu ana kadar elde edilememiştir. Onlarla ilgili bir başka bilinmez ise Kıpçak/Kuman meselesidir. Kıpçaklar son zamanlara kadar Kumanlarla aynı halk olarak sanılıyordu. Değerli Hocamız Prof. Dr. Kumekov’un çalışmalarıyla Kuman ve Kıpçak etnik gruplarının ayrı olduğunu öğrenmiş olduk (22, 62-75; 4,39-55). Ayrıca onları başka milletler dış görünüşlerine göre kendi dillerindeki sözlerle tanımlamışlardır. Mesela: Ruslar Polovets, Bizanslılar Koman/Kuman, Almanlar Walven, Ermeniler Khardes, Arap ve Farslar Kıfçak, Hıfçak gibi. Bizim bildirimizin konusu ise Anadolu’ya gelen Kıpçaklar veya Anadolu’da onlara ait izlerdir. Anadolu’ya hem Kuman hem de Kıpçak boy ve oymakları gelmişlerdir. Ancak onların boy ve oymaklarının hangisine ait olduğunu ayırt etmek son derece güçtür. O dönemin kaynakları onları hem Kuman olarak hem de Kıpçak olarak tasvir ediyorlar. Kuman ve Kıpçakların bugünkü Anadolu topraklarına geliş güzergâhı Gürcistan, Balkanlar üzerinden Kıpçakların ise Mısır ve İran üzerindendir. Kumanlar Gürcistan’a Kafkasya üzerinden gelmiştir. 1118 yılında 45.000 ailelik bir Kuman kitlesinin Gürcü Kralının hizmetine girdiği ve 1118–1124 yılları arasında Kuman Hanı Atrak zamanında Ardahan, Göle, Oltu, Tortum, Şavşat,
kurdukları akrabalık ilişkileri Gürcistan başta olmak üzere Azerbaycan, Ermenistan, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’deki siyasi yapıyı değiştirmiştir (28,120). Bölgeye Kıpçak göçü sonraki zamanlarda da devam etmiştir. Gürcistan, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’e ikinci büyük göç Kuman başbuğu Sevinç’in idaresinde yapılmıştır. Latinlerin Bizans’ı işgal ettiği dönemde Kumanların büyük bir kitlesi aileleriyle birlikte Trabzon civarında askeri bakımdan önemli yerlere yerleştiler. Bu göç hareketi yerleştirme politikası Anadolu’nun batı taraflarına kadar yayıldı. Mesela, Bafra bölgesindeki Kumanos ve civar köyler Kumanlar tarafından kurulmuştur. Kuman göçü Batı Karadeniz’de bulunan Kastamonu ilinin ilçesi Tosya ve çevresine kadar yayılmıştır. Bugün Tosya’da Ciğe adlı bir köyle
boylarından birisi olduğu sanılmaktadır (7,36, 143-144). Bunlardan anlaşılıyor ki Kumanlar Artvin’den Kastamonu’ya kadar Karadeniz bölgesinin önemli bir kısmına ve az sayıda olmak üzere İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Ege bölgesine yerleşmişlerdir. Anadolu’nun değişik yerlerinde Kuman adlı kasaba ve köyler vardır. Mesela: Diyarbakır Silvan’da Goman(Kuman) köyü, Tunceli’nin Mazgirt ilçesinin Koman/Kuman köyü, Siirt’in Garzan ilçesinde Comanı/Kuman köyü, Ordu’nun Ulubey ilçesinde Kumanlar köyü, Bartın Merkez İlçede, Kayseri Pınarbaşında, Osmaniye Bahçe’de, Sivaz Yıldızeli gibi yerleşim birimleri ve Kahraman Maraş’ın Göksun ilçesi yakınındaki Koman Dağı Kuman adını taşımaktadır. Sivas’ın Hafik, Doğanşar İlçelerinde ve Hakkarinin Sıvın kasabasının
da birer Kıpçak adlı köyü bulunmaktadır. Malatya’nın Pötürge İlçesinin bir köyünün adı da Kimek’tir (25, 237, 242, 376). Ayrıca Trabzon ve çevresinde değerli araştırmacı Mehmet Bilgin’in tespit ettiği Kumanlarla ilgili şu yer adları bulunmaktadır: Aşağı Kumanit (şimdi Aşağıçavuşlu/Sürmene), Yukarı Kumanit (şimdi Yukarıçavuşlu/Sürmene), Kumanit (şimdi Kumludere/Of) (7, 172, 187; 1,130), Kumanondoz Mahallesi(12,375)/Yaylası (Tonya Kalınçam köyü güney doğusunda), Komana Deresi (Vakfıkebir’in doğusunda), Komandere Vamenli (şimdi Ortaköy/Vakfıkebir), Komandere Raşî (şimdi Rıdvanlı/Vakfıkebir), Komandere Kadahor (şimdi Akköy/Vakfıkebir), Komandere Habel (şimdi Açıkalan/Vakfıkebir), Kumanovacık Yaylası (Espiye), Kumanyurdu Yaylası (Tirebolu), Koman Deresi/Alucra Koman Tepesi ve Koman Köyü(12, 374). Kıpçakların adı da Anadolu’da birçok yerleşim yerinde yaşatılmaktadır: Adana, Aksaray, Akşehir, Ankara, Aydın, Sivrihisar, Yozgat, Çankırı (Kıvçak), Çorum, Bursa, Afyon, Karaman, Kadirli, Kalecik (Kıvcak) Kayseri, Kırşehir, Konya, Kütahya, Maraş, Manisa, Sivas, Tekirdağ illerinde Kıpçak adı yer adı olarak muhafaza edilmiştir. Kastamonu ve çevresinde çok sayıda Kıpçak boy ve kişi adına rastlanmaktadır: Tay Boga,
Aday, Alperi
(Elböri), Bugay/Buğay, Bucuray/Bucuru/Bucura, Bulağu, Bolağu, Bolaçu, Canbay, Çoray, Derenay, Dolay, Munay, Manay, Somay, Somatay, Semetey, Daday/Tatay, İt-oğlu, Kapaklı, Oraklu, Taraklı, Kara-berk, Kay-apa, Kıpçak/Kıfçak, Köçet/Küçet/Göçet, Mamu, Mama, Saru Boğa, Taman, Targılca ve Targıllu, Taysı, Uran/Oran/Ören(33, 106- 115). Yukarıda zikredilen Kay-apa adı Rus yıllıklarında Kayaepiçi biçiminde yer almaktadır. Kayapa adı Edirne bölgesinde de yer adı olarak tespit edilmiştir. Saru Boga ismi de Kıpçak çevresinde yoğun olarak kullanılmaktadır. Saru, Kırgız boyları arasında yer almaktadır. Aynı zamanda Isık-Göl’ün kuzeyinde bir yerleşim biriminin adı Saru’dur. Saru veya Sarı Kıpçakların diğer bir adıdır. Çünkü Mervezi ve Gerdizi’nin eserlerinde bu ad Şarı biçiminde geçmiştir. Kimekler ve Kıpçaklar alanında değerli çalışmaları olan Hocamız Sayın Prof. Dr. Bolat Kumekov onların boyları hakkında Arap ve Fars kaynaklarında yer alan bilgileri ortaya çıkarmıştır (21). Bu boylardan özellikle Batı Deşt-i Kıpçak boylarının izlerini Anadolu coğrafyasında görmek mümkündür. Bunlardan Curtan (Çorton, Krg./ Şortan, Kazak./ Djurtan Arb./ Çortan) boyu Altay Türklerinden başlayarak Kazak, Kırgız, Başkurt, Macar(2,11-20, 133-142) 66
halklarının içinde de yer almakla birlikte Gürcistan üzerinden Anadolu’ya kadar gelmiştir. Bugün bile bu boya mensup kişiler Gürcistan’da bulunmaktalar. Gürcistan’da kalan Çortanlar Hristiyanlık dininde kalmışlar, Anadolu topraklarına geçenler ise Müslüman olmuşlardır. Bunlardan bir grubun da mübadele yıllarında Yunanistan’a göç ettikleri bilinmektedir. Çortan/Çoron/Cordon boy adı Anadolu’da bazı yer adlarında da muhafaza edilmiştir. Erzurum’un en eski mahallelerinden birisinin adı Çortan’dır. Artvin’in Arhavi ilçesinde Cordan köyü,
66
Halasi Téka 18, Adatok Kiskunhalas történetéhez, Szerkesztette: Szakál Aurél, Kiskunhalas 1996: 11-20, Emine Yılmaz, “Kumanların Kökeni” (Çeviri), Bir, Türk Dünyası İncelemeleri 9-10, Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı, İstanbul 1998: 133-142.
Cordan Yaylaları, Cordan deresi Çaykara Dağönü köyü Cordanlı Mahallesi, Gümüşhane Yağmurdere Bucağı Güngören Köyü Cordan tarlalarının(7, 173) isimleri Cordan boyunun izlerini taşır. Cordan boyunun sözü edilen yerlere sahip olduğunu veya buralarda yaşadıklarını gösterir. Tapu Tahrir Defterlerinde Yusufeli-Demirkent (Erkinis) Bucağında Osmanlı fethi öncesi Cortan/Yortan Beğ’e ait mülklerden söz edilmekte ve bunların Tımar sahiplerine gelir olarak verildiği kaydedilmektedir(7,143). Batı Karadeniz’de Çortan/Cordan boyu Yortan biçiminde Kastamonu ve çevresinde boy ve yer adı olarak da bulunmaktadır (33,202) 67 . Trabzon ve Rize çevresinde Gürcistan Kumanlarının lideri olan ve Tamara zamanında Genelkurmay başkanlığı yapmış olan Kubasar’ın boyunun yaşadıkları yerlerle onlara ait mülk isimleri de mevcuttur. Kubasar Beyin torunları İkizdere’ye bağlı Cimil başta olmak üzere Pazar, Çamlıhemşin, Rize ve Sürmene’nin Cimilit köyünde yaşayanlar ve Osmanlı döneminde de tımar ve nüfuz sahibi oldukları bilinen Kumbasaroğullarıdır. Ayrıca Gümüşhane’nin Yağmurdere kasabasına bağlı Buğalı veya Boğalı köyünde bulunan Kubasar Tepesi de bu sülalenin bıraktığı yadigârlardandır. Bugün de Kubasar ailesi Kumbasar olarak bilinmekte ve bölgenin köklü ailelerinden biridir. Sürmenenin Yağmurlu / Cimilit köyünde bir mahallenin adı da Kumbasar Mahallesidir. Bu mahallenin sakinleri 2-3 yüzyıl önce İkizdere ilçesine bağlı Cimil köyünden gelmişlerdir (7, 163,173). Kongur veya Konguroğlu boyu da Kumanların Doğu, Batı Kuman ve Kıpçakları içinde çok yaygın olarak bulunmaktadır. Kongur’a Altaylarda Kazaklarda, Kırgızlarda, Özbek ve Türkmenler içinde rastlanmaktadır. Kongur etnik adı yer adı olarak da oldukça geniş bir coğrafyada yayılmıştır. Kongur ya da
Değirmenderesi koyağında bulunmaktadır(7, 144). Erzurum’un Hınıs İlçesinin bir köyü Kongur adını taşımaktadır. Kongur adına Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’da rastlanmaktadır. Bulgarların önemli sülalelerinden olan Şişman 68 ’a da Doğu Karadeniz’deki Kuman boyları arasında rastlanmaktadır. Şişman Bulgar hanlarından birinin adıdır. Bugünkü Bulgarların içinde de bu etnik ada rastlamak mümkündür. XV ve XVI. Asırlara ait Trabzon bölgesi Osmanlı Tahrir defterlerinden Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir 52 numarada bulunan 1515/16 tarihli Trabzon Sancağı Mufassal Tapu Tahrir Defterinde yer alan kayıtlarda Sürmene nahiyesine bağlı Zavli köyünde 9 hanenin Kuman olduğu belirtilmiştir(7,166,169). Bunlardan biri Şişman’dır. Şişmanoğulları ise Rize’den Samsun’a kadar geniş bir sahada yayılmışlardır(7, 175). Kumanların Batı Deşt-i Kıpçak’taki tespit edilen boylarından bir diğerinin adı Durut/Türüt/Türütoğlu’dur(7,141-142) 69 . An-Nuveyri(30,540-541) ve İbn Haldun eserlerinde Türüt’ü Durut biçiminde zikrederler. Hatta İbn Haldun Durutların Türklerden Tatarların Moğollardan geldiğini kaydeder(29,451,542).
67 Yortan Cemaati (Tosya-Araç) Yortan Köyü (Araç-Borlu-Boyovası-Çerkeş) Yortancık Köyü (Sinop) Yortan Divanı ve Köyü (Yenice) Yortan Yaylağı (Tosya) Yortan-ı Aluç Köyü (Boyovası) Cevdet Yakupoğlu Kuzeybatı Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi. Ankara 2009. s.202) 68 Bu sülale 1330-1686 yılları arasında hüküm sürmüştür. 69 Ünlü halk müziği sanatçısı İsmail Türüt bu boydandır. Durut boyu mensuplarına da özellikle Trabzon’un doğusundaki Değirmendere koytağında rastlanmaktadır. Rus yıllıklarında yer alan Durut-aba etnik adı da bu Türüt/Durut’la ilgilidir(23,382). Balta etnik adı da Doğu ve Batı Deşt-i Kıpçak boyları arasında bulunmaktadır. Bu boyun mensuplarına Kazak, Kırgız, Başkurt, Özbek ve Türkmen boy ve oymakları arasında rastlamak mümkündür. Doğu Karadeniz bölgesinde Balta adlı sülale ve yer adları da vardır(7, 178). Sivas’ın Şarkışla İlçesinde bir köyün adı Balta’dır. Artvin’in Zeytinlik Bucağına bağlı köylerde Terteroğlu aile adı vardır. Bunlar Kuman Beyi Terter’den ismini almışlardır(7, 176-177). Sarallar da bölgede yaygın olarak bulunan bir başka Kuman oymağıdır. Bölgede genellikle Artvin, Rize ve Trabzon illerinde yerleşmişlerdir. Günümüzde Of ilçe merkezi, Solaklı deresi koyağında ve Sürmene ilçesinde Saral adını taşıyan çok sayıda aile yaşamaktadır. Saral sözünün Sarı etnik adından geldiği görülmektedir. Sarılar bilindiği gibi başta Altay, Kırgız, Kazak, Türkmen, Başkurt boyları olmak üzere hemen hemen bütün Türk boyları arasında bulunan bir boydur. Mehmet Bilgin bu sözü Sarı + el / il> Sarı'nın İli> Sarıali'nin il’i biçiminde anlamlandırmıştır. Bize göre de böyle olmalıdır. Ardeşen / Işıklı Ortaalan köyü halkının tamamı Saral ailesinin mensuplarından oluşmaktadır. Artvin Zeytinlik Bucağı Yukarı Maden (Yukarı Hod) köyünün güney doğusunda da Saralet mezrası, Manisa Gördes'de de Sarallar köyü vardır (8,16,28). Doğu Karadeniz bölgesinde Kuman boylarından ismini alan bir yerleşim yeri de Borçka ‘dır. Borçka ismini bir Kuman boyu olan Borçoğlu (Macar kaynaklarında Borçsol, Rus kaynaklarında Burceviçi) den almaktadır(7.177). Ortaçağ Arap kaynaklarında An-Nuveyri’nin eserinde Burcoğlı(30,540-541) biçiminde bu boyun adı yer almaktadır. Burç aynı zamanda bugünkü Kazak boyları arasında da bulunmaktadır. Borçka da Kuman yerleşim yerlerindendir. Kuman adı ve Kumanlarla ilgili yer ve su adlarına Karadeniz’in büyük bir kesiminde rastlamak mümkündür. Özellikle Tranbzon ve Rize çevresi ile Giresun, Ordu ve Samsun’da Kuman adı yaygındır. Dağıstan, Yukarı-Kür Çıldır ve Çoruk boylarında adına rastlanan Kuman oymaklarından biride Kumar ya da Komar oymağıdır. Bölgede bulunan Komarit (Komarlar anlamında, şimdi Barış köyü / Of), Komara (şimdi Yalıncak köyü / Trabzon) köy isimleri bu oymağın bir kolunun da Trabzon bölgesinde yerleşmiş olduğunu göstermektedir(7,177). Bu boya Kumar ve Kamar biçimlerinde Anadolu’nun değişik yerlerinde boy ve yer adı olarak da rastlanmaktadır. Değerli araştırmacı Mehmet Bilgin bölgede rastlanan Kuman kökenli yer ve aile adlarını şöyle sıralamaktadır: Ayaz/Ayazoğlu, etnik adına Kırgız boyları içinde de rastlanmaktadır. Balaban / Balabanoğlu, etnik adı ve sülale adı da Oğuzlar ve Kıpçaklar arasında yaygındır. Memluklar tarafından kurulan Delhi Türk Sultanlığının en güçlü hanlarından birisi Balaban(1266-1290)’dır. Balaban Anadolu’da Türkmen oymakları içinde oldukça yaygındır. Ancak bu Balabanların Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’da bulunanlarının Kıpçaklarla ilişkisi bulunabilir. Balaban Sivas’ın Darende ilçesinde, Edirne’de, Kırklareli’nde ve Mardin Merkez İlçeye bağlı köylerin adıdır. Barkan, Buğa / Boğalıoğlu, Çakan, Çora, Kaba / Kabaoğlu, Kaban / Gabanlar, Kaçmaz, Kara, Karaca, Karaduman, Kepenek, Koç, Koçali/Koçalioğlu, Koçkar, Kolbas, Külünkoğlu, Tepret / Tepretoğlu, Tolun, Toruntay, Ulaş, Yulaç (7,178) gibi Kumanlarla ilgili sülale ve yer adları da Karadeniz’deki diğer isimlerdir. Yakın dönemde Kafkaslardan Anadolu’ya göçlerle 1859 Ağusto’undan 1861 Ağustos’una kadar iki yıllık dönem içinde Kırım Tatarları ve Nogaylarla birlikte onların içinde bulunan Kıpçak boyuna mensup çok sayıda kişi gelmiştir(5,50- 539) 70
Balkanlara inen ve Bizans’a saldıran Peçenekleri Bizans’ın daveti ile yenip dağıtan Kumanların bir grubu 1094 de Edirne’ye kadar bütün Balkanları istila etmiş ve daha sonra da Bizans’la savaşmış ve Bizans’a yenilmişlerdi. Kuzeyde ise iki yüzyıl kadar yaşayan Kumanlar,1238-39 kışında Moğollara yenilmiş ve dağılmak zorunda kalmışlardır. Bu tarihlerde Balkanlara inen Kumanlar Bizans tarafından tımarlar ve askeri görevler verilerek Trakya’da, Makedonya’da ve Anadolu’da Menderes vadisinde iskân edilmişlerdi. Dağılan Kumanların bir kısmı Macaristan’a geçerken bir kısmı da ya Moğollara katılmış ya da Moğolların sürüklediği doğulu Kumanlar ve diğer Türk unsurlarına katılmıştır. Batıda Bizans, Macaristan, Bulgaristan, Romanya ve Rusya hattında önemli roller oynayan Kumanlar doğuda da Gürcistan’ın altın çağını yaşamasını temin etmiş, Trabzon Krallığında ve Mısır’a kadar uzanan sahada etkinliklerini sürdürmüştür. Bu kavimler ard arda ve batıya doğru olan göçlerinde Doğu Avrupa da ve Balkanlarda günümüze uzanan birçok milletin oluşmasına katkıda bulunurken, Bizans ile olan mücadelelerinde Bizans tarafından çeşitli oyunlarla birbirlerine kırdırılmış yenilenlerin bakiyeleri Balkanlar da ve Anadolu da çeşitli yerler iskân edilerek Hıristiyanlaştırılmış ve askeri hizmetlerde kullanılmıştır. Moğol tehdidinin başladığı yıllarda Eflak ve Buğdan da oturan Kumanlar arsında Katolikliği yayma çalışmaları başlamış ve 1227 de Kumanların hakanı Borç ve 15.000 Kuman Hıristiyan olmuştur. 1088-1091 yılları arasındaki olaylarda Peçenekler’in; İpsala, Enez/Meriç Ağzı, Hayrabolu, Babaeski, Çorlu, Çatalca’da oldukları ya da bu civarda Bizans ile savaştıkları bilinmektedir. Bunun yanı sıra Kuman-Kıpçaklar ise Enez’de saptanabilmektedir(18, 213-258). 1189-1242 yılları arasında Kuman-Kıpçaklar’ın farklı yıllar arasında Dimetoka kalesi ve kentine, Filibe ve Edirne’ye -her biri kısa süreli de olsa- hükmettikleri görülmektedir. Yine aynı dönemde Kuman- Kıpçaklar’ın özellikle Ulahlar ve Bulgarlar’la işbirliği hâlinde Makedonya ve Trakya’ya seferler düzenleyip Çorlu ve İpsala’da Bizans’a karşı savaştıkları -hatta İstanbul surları önlerine kadar geldikleri- belirlenmiştir. O dönem kuzeyden gelen Moğollar’ın baskısıyla kaçan Kuman topluluğu, Bizans hizmetine alınmıştır. Trakya’da ve Teselya’da göçebe olarak yaşayan 10,000’lerce Kuman’ın varlığından söz edilmektedir. Hatta 1241/1242 yılında (bir kısmı Hristiyanlaştırılıp) bir bölümü Trakya ve Makedoya’ya, geri kalanlarıysa
70 Osmanlı Tahrir defterlerindeki kayıtlara göre 23 Ağustos 1859’da Kırım’dan Kıpçak kabilesinden 47 hane 183 kişi, 25 Ekim 1859’da Kıpçak kabilesinden 116 hane ve 618 kişi, 26 Ekim 1859’da Kıpçak kabilesi Hoca Ahmet oymağından 12 hane 53 kişi, 2 Şubat 1861’de gelen ilk kafilede Minkat ve Peştun kabileleri ile birlikte Kıpçak kabilesinden de 215 hane ve 1191 kişi Anadolu^ya Adana ve çevresine iskan edilmiştir.
Anadolu’da Frigya Bölgesi’yle Menderes Vadisi’ne köylü olarak yerleştirilmişti. Menderes’e yerleştirilmelerinin nedeni herhâlde Selçuklular’ın Menderes Havzası’na yönelik akınlarının durdurulmasıydı ki bu formülün etkili olduğu söylenmektedir (32,13;31, 78-79;3,9,11). Kıpçakların Kırım-Sinop yoluyla Kastamonu’ya getirilip çevreye yerleştirildiğini tarihi kaynaklar kaydetmiştir. Çobanoğullarının Kıpçak Türkleri ile olan münasebetleri de yine etnik ve ağız özellikleri açısından önemli bir yer teşkil eder. Moğolların Kırım ve bu bölgedeki Kıpçak ilini istila etmesi sonucu bölgede büyük bir karışıklık çıkmış bunun neticesinde önemli bir liman şehri olan Sudak Rusların eline geçmiştir. Selçuklu Sultanı I. Alâddin Keykubat bu durum karşısında Kırım’a yapılacak sefer için Hüsameddin Çoban Bey’i görevlendirmiştir. Deniz aşırı bir sefer olması ve Selçukluların Sinop’ta kurduğu deniz kuvvetlerinin ehemmiyetini göstermesi bakımından bu savaşın ayrı bir önemi daha vardır. Hüsameddin Çoban Bey’in büyük bir başarıyla gerçekleştirdiği bu sefer, Sudak’ın alınmasıyla bitmemiş Rus Meliki ve Kıpçak Hanını vergiye bağlanmasıyla neticelenmiştir. Hüsameddin Çoban daha sonra beraberinde kıymetli hediyeler ve Kıpçak köleleri ile önce Sinop’a oradan da Kastamonu’ya dönmüştür (36,38-39). İşte bu gelişmeler Kastamonu ve yöresi ile Kırım’da yaşayan Kıpçakların ilişkilerinin geliştirilmiş olabileceğini gösterir. Ayrıca Kastamonu’ya hâkim Türklerin birçok ülkeyle denizcilik münasebetlerinde bulunması Evliya Çelebi’nin H.1050’de yaptığı Karadeniz gezisinde de not alınmıştır. Zeynep Korkmaz’ın tespit etmiş olduğu Bartın ve yöresindeki Kıpçak dil unsurları ile Kastamonu’nun özellikle kıyı kesimlerindeki Kıpçakça özellikler, bölgeye Mısır ve Kırım Kıpçaklarının yerleşmiş olabileceğini göstermektedir(19). Kıpçaklar 1250 yılında Mısır Memluk Devletini kurduktan sonra Anadolu’daki beyliklerle ilişkilere girmişler, zaman zaman beyliklerin daveti zaman zaman da kendileri Anadolu’ya girmişlerdir. Güneydoğu Anadolu, Akdeniz ve İç Anadolu’da Memluklar tarafından yapılan ve tamir ettirilen birçok eser bulunmaktadır. Mısır Memluk Devletinin 1517’de Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim tarafından yıkılmasından ve Halifeliğin Osmanlı’ya geçmesinden sonra Anadolu topraklarına özellikle Kilis ve çevresine Kıpçak yerleşmeleri olmuştur. Kilis’in Musabeyli İlçesinin Gündeğer Köyünün eski adı Kaman’dır(37). Kaman bilindiği gibi Kuman boylarından biridir. Hatta bazı araştırmacılara göre Kuman adının bir başka söyleniş biçimidir. Kazak, Kırgız, Özbek boyları arasında yaygındır. Beş Kaman ve Közkaman biçiminde Manas Destanında ve Kırgız boyları arasında da yer almaktadır. Anadolu’da Kırşehir ilimizin büyük ilçelerinden birinin adı da Kaman’dır. Bundan başka Kayserinin Pınarbaşı, Bartın Merkez, Osmaniye’nin Bahçe, Sivas’ın Yıldızeli ilçerinde de Kaman adlı köyler mevcuttur. 1333’te ölen Arap yazarı En-Nuveyri Kıpçakların on bir boyu arasında Kara Börklü kabilesinden bahseder. Karabörklü bilindiği gibi Karakalpak ve Karapapak adalrı ile özdeştir. Bugünkü Özbekistan’ın özerk bölgesi olan Karakalpakistan halkı bunlardır. Karapapak veya Karabörklülere Anadolu’nun özellikle Kars ve çevresi, Ağrı, Erzurum, Muş, Amasya ve Tokat’ta rastlanmaktadır. Sivas’ın Ulaşlı ilçesi Acıyurt Köyü sakinlerinin tamamı Karabörklü veya Kapapapaktır. |