Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

503 

Академик  А.Е.Ферсман  30-жылдары  техногенез  терминін  адамның  техникалық  іс-

әрекеті,  инженерлік,  химиялық,  ауылшаруашылықтық,  тау-кен  техникалық  процестер 

нәтижесінде  қалыптасқан  геохимиялық  және  минералогиялық  процестердің  жиынтығы  деп 

қарастырған.  Кейіннен  Р.К.  Ба-ландин  техногенез  терминінің  толық  анықтамасын  беріп,  оны 

адамның  іс-әрекеті  нәтижесінде  биосфераның,  жер  қыртысының  қайта  қҧрылу  процесі  деп 

атаған.  Ландшафттарға  әсер  етуші  техногендік  процестерді  ғылыми  тҧрғыдан  зерттеу 

геотехникалық жҥйелер концепциясы пайда болғаннан кейін қарқынды бағыт алды. Дегенмен, 

жақын  араға  дейін  табиғи  ортаның  ластануын  зерттеу  салалық  бағытта  болды:  бір  немесе 

бірнеше компонентке әсер етуші факторларды, мысалы, жер беті ағын суларына, ауа қабатына, 

ӛсімдіктің физиологиялық және биохимиялық ӛзгеруіне т.б. әсер ететін факторларды анықтау. 

Қазіргі уақытта біртіндеп комплексті бағыт алуда. 

Дегенмен, әлі де болса ландшафттарға әсер етуші техногендік процестерге комплекстік 

физикалық  географиялық  талдау  жасауға  арналған  еңбектер  жеткіліксіз.  Т.В.  Звонкованың 

басқаруымен  Курск  магнитті  аномалиясы  аймағында  темір  рудасын  ӛңдейтін  ӛнеркәсіптің 

табиғи  ортаға  әсер  ету  ерекшелігі  зерттелген.  Қиыр  Шығыста  тау-кен  ӛнеркәсібінің  ортаға 

тигізер  әсері  мен  табиғи  комплекстердің  даму  тенденциясын  болжау  Ю.Г.  Симонованың 

жетекшілігімен  ӛткізілді.  Ф.Н.  Мильков  басқарған  Воронеж  университеті  ғалымдарының 

еңбектері  антропогендік  ландшафттар  модификациясынШығыс  ғылыми  география 

институтының  және  Қазақстан  Республикасының  топырақтану  ғылыми  институтының 

ғалымдарының еңбектерінен кӛрініс тапты [2]. 

ЮНЕСКО-ның  "Адам  және  биосфера"  жобасы  бойынша  әр  тҥрлі  бағыттағы 

мониторингтер: биосфералық, геохимиялық, экологиялық және ландшафттарды ҧйымдастыру 

қарастырылған.  Мониторингті  ҧйымдастырудың  методологиялық  негізі  әлі  толығымен, 

бірыңғай  шешімін  таппады.  Ӛйткені  территорияны  таңдап  алғанда  территорияның 

ландшафтық-географиялық ерекшелігі есепке алынбай, ізденіс ӛткізілетін аймақтың шекарасы 

ғылыми дҧрыс анықталмайды. 

Территорияның ландшафттық қҧрылым ерекшелігін есепке алмау ғылыми нәтижелерді 

қате тҥсіндіруге, талдауға негіз болды. Мысалы, ӛнеркәсіп қалдықтары бірдей тҥскеннің ӛзінде 

ландшафттардағы  техногендік  ӛзгеру  зонасының  пішіні  бедердің  тілімденуіне  байланысты 

ӛзгермелі  екені  айқын.  Ландшафттың  морфологиялық  қҧрылымында  беткейлік  тау 

комплекстері  басым  болса,  оған  әсер  етуші  техногендік  фактордың  ролі  жазық 

ландшафтарымен  салыстырғанда  жоғары.  Табиғи  комплекстердің  ӛзгеру  деңгейі 

территорияның  ландшафттық  фонын  корсететін  болғандықтан,  техногендік  фактордың  және 

табиғи процестердің нәтижесінде пайда болған ӛзгерістерді бӛліп қарастыру керек. 

Кез  келген  мониторинг  біртҧтас  табиғи  қҧрылым  —  ландшафт  шеңберінде  ӛткізілгені 

дҧрыс.  Сондықтан  бақылау  жҥргізілетін  территорияда  алдымен  ландшафттық  тҥсірілім 

ӛткізілу  керек,  ал  бақылау  параметрлері  ӛткізілетін  мониторингтің  мақсатына  байланысты 

ӛзгеріп  отырады.  Салалық  мониторинг  нәтижелері  бір-бірімен  сәйкес  келмейді  және 

территорияның  табиғи  ерекшелігі  туралы  толық  мәлімет  бермейтіндіктен,  экологиялық 

нормалауға негіз бола алмайды. 

Табиғи  комплекстердің  техногендік  ластану  деңгейін  анықтауда  қолданылатын  негізгі 

әдіс — ландшафттық индикация. Территорияның ландшафттық қҧрылымы да ӛздігінен табиғи 

орта индикаторы болып табылады, ал оның вертикальдық және горизонтальдық қҧрылымының 

ӛзгеруі  техногендік  ластану  қарқындылығын  керсетеді.  Ландшафттық  индикацияның  маңызы 

оның  морфологиялық  қҧрылымына  карай  ластану  деңгейіне  баға  беру,  анықтау.  Әсіресе 

ландшафттардың  биотикалық  компонентінің  ӛзгеру  деңгейін  айқын  анықтауға  болады.  

Сондықтан  техногендік  стационарлар    ҧйымдастыру  -картаға  тҥсіру  мен  оны  жіктеуге 

бағытталған.  Жартылай  стационарлық  ізденістер  нәтижесінде  топырақ  қабатының 

биологиялық,  физикалық  және  химиялық  процестерінің,  ортаның  геохимиялық  жағдайының 

мҧнай  мен  кӛмір  ӛндіргенде  ӛзгеруіне  Н.  П.  Солнцеваның,  К.  Н.  Дьяконовтың  т.б.  еңбектері 

арналған.  Ландшафттардың  жекелеген  компоненттерінің  жылу  электростанцияларының 

әсерінен ӛзгеру  механизмі  мен ӛсімдік жамылғысының динамикалық трансформация деңгейі, 

504 

осыған байланысты ландшафтық-геохимиялық кӛрсеткіштердің эволюциясы В.Г. Волкова мен 

Н.Д. Давыдованың еңбектерінде қарастырылды [1]. 

Қазақстан  территориясы  бойынша  геожҥйелердің  табиғи  даму  тенденциясына 

техногенез  факторларының  әсер  ету  ерекшелігі  мен  оның  салдарына  талдау  жасап,  табиғи 

ландшафттарды  тиімді  пайдалану  мен  оның  экологиялық  ахуалын  жақсарту  шараларына 

арналған ғылыми, комплекстік еңбектер жоқтың қасы. 

А.И.  Перельманның  антропогендік  ландшафтарды  белгілі  бір  жҥйеге  келтіруде 

пайдаланған  геохимиялық  принципі  материяның  қозғалыс  формасына  негізделді  және 

ландшафттардың  дамуын  тӛмендегідей  кезеңдерге  жіктеді:  абиогенді  (тек  механикалық  және 

физикалық-химиялық  миграция),  биогендік  (биологиялық  миграция  қосылады),  техногендік 

(техногендік  миграция  қосылады).  Біздің  тҥсінігімізше,  техногендік  комплекстердің  пайда 

болуы,  ең  алдымен,  техногендік  заттардың  шоғырлану  қарқындылығына,  яғни  техногендік 

миграция  кӛлеміне  байланысты,  кейіннен  ландшафт  шеңберіндегі  техногендік  заттардың 

миграциялық  сипаты  зоналық  және  региональдық  факторларға,  әсіресе  техногендік, 

механикалық  және  биологиялық  миграциялардың  қарқындылығының  қарым-катынасына 

тікелей байланысты. 

Техногенез  қалдықтарының  шоғырлану  қарқындылығы  заттардың  миграциялық 

ерекшеліктеріне, миграция тҥрлерінің қарым-қатынасына да бағынышты. Егер техногендік зат 

ағыны  табиғи  зат  ағынынан  басым  болса,  онда  геожҥйелерде  техногендік  қалдықтардың 

шоғырлануы кҥрт ӛседі, сӛйтіп геохимиялық аномальды аймақтар қалыптасады. 

Сонымен, техногендік фактордың әсері ландшафттардың қҧрылымының нашарлауынан, 

техногенез модификацияларының пайда болуынан және ондағы жекелеген компоненттер мен 

элементтердің трансформацияға ҧшырауынан кӛрініс табады [3]. 

Геокешендердің дамуына техногенез факторларының тигізер әсері. 

Ландшафттарға  техногенез  факторларының  тигізер  әсерін  анықтау  геотехникалық 

жҥйелер концепциясы пайда болған соң қарқындап дами бастады. Табиғи комплекстер табиғи-

техникалық  жҥйелер  қҧрамында  техникалық  элементтердің  тікелей  әсер  етуі  нәтижесінде 

ӛзгереді. Табиғи комплекстер мен ӛнеркәсіп объектілері арасындағы байланыс табиғи, табиғи-

техникалық  және  техникалық  жҥйелер  арқылы  іске  асады.      Мҧндай    жағдайда    табиғи  

элементтердің    қҧрылымыӛзгереді,  ӛйткені  табиғи  элементтер  толығымен  немесе  жекелеген 

компоненттері  жасанды  тҥрлермен  ауысады.  Табиғи  процестер  бәсеңдейді  немесе  керісінше 

ҥдейді. 

Техногенез  қалдықтары  әр  тҥрлі  болғандықтан,  табиғи  ортадағы  ыдырауы  олардың 

шығу  тегіне  және  ортаның  ландшафттық-геохимиялық  ерекшелігіне  байланысты.  Ӛйткені 

бірде техногенез қалдықтары ортада ҧзақ уақыт сақталады, сӛйтіп сандық мӛлшері ӛсіп, табиғи 

жҥйенің  тҧрақтылығынан  артып  кетеді.  Мҧндай  жағдайда  олар  биологиялық  айналымға 

қатысып, тірі организмдерге зиянды есер тигізеді. Келесі жағдайда сандық жағынан да сапалық 

жағынан  да  бірдей  техногендік  қалдықтар  табиғи  геохимиялық  процестер  нәтижесінде  тез 

ӛңделіп,  улы  қасиеті  жойылып,  ҥлкен  аймаққа  таралады.  Ал  кейбір  жағдайда  бастапқыда 

қозғалмалы  болған  техногендік  қалдықтар  белгілі  бір  ландшафтық-геохимиялық 

тосқауылдарда  тҧрақты  инертті  формаға  ауысады  да,  миграциялық  ағын  шеңберінен  шығып 

қалады,  яғни,  биологиялық  айналымға  қатыспайды.  Мҧндай  жағдайда  табиғи  ландшафт 

техногенез қалдығынан тез тазарады, тҧрақтылығы артады. Яғни, техногенез қалдықтарының 

ыдырау  немесе  шоғырлану,  ӛзгеру  мен  айналымға  қатысу  қасиеті  ландшафтық-геохимиялық 

жағдайдың табиғатына байланысты [1]. 

Қҧрлықтар  мен  мҧхиттардағы  табиғи  ландшафтық-геохимиялық  жҥйелердің  (ЛГЖ) 

жиынтығын  қҧрылымы  мен  даму  ерекшелігіне  қарай  бірнеше  болжамалы  топтарға  жіктейді. 

Болжаудағы  негізгі  мақсаты  —  техногенез  заттарының  тірі  организмге  тигізер  әсерінің 

деңгейін  анықтау.  Кез  келген  типке  жататын  ландшафтық-геохимиялық  жҥйелер  мына 

кӛрсеткіштер бойынша ҧқсас болу керек: 



 

геохимиялық  тҧрақтылық  деңгейі,  яғни  геохимиялық  процестердің  ӛздігінен  орнына 

келуі мен техногенез қалдығынан тазаруы; 

505 



 

егер  техногенез  қалдықтары  нормадан  артық  болса,  онда  техногендік  геохимиялық 

ауытқулар  (аномалиялар)  және  олармен  байланысты  топырақ  пен  ӛсімдік  жамылғысындағы, 

жер асты, жер беті суларындағы, биоценоздар ӛнімділігіндегі ӛзгерістер ҧқсас болу керек. 

Технобиогеомалар  белгілі  бір  географиялық  заңдылыққа  бағынады,  сондықтан  да  оларды 

картаға тҥсіріп, ландшафтық-географиялық аудандастыруға мҥмкіншілік бар. 

Технобиогеомалардың  геохимиялық  тҧрақтылығын  анықтайтын    табиғи    факторлар  

бойынша    топтастырғанда    есепкеалынатын  кӛрсеткіштер:  а)  атмосферадағы,  топырақ 

жамылғысы  мен  су  кӛздеріндегі  минералдық  және  органикалық  заттардың  химиялық  ӛзгеру 

жылдамдығы;  б)  геохимиялық  тосқауыл  тҥрлеріне  байланысты  заттардың  химиялық  айналу 

жылдамдығы; в) техногенез қалдықтарының ЛГЖ шеңберінен шығу жылдамдығы; г) олардың 

жер  беті,  жер  асты  суларымен  және  ауа  ағынымен  таралу  ерекшелігі.  Кез  келген  химиялық 

айналым  жылдамдығы  ЛГЖ  шеңберіне  келіп  тҥсетін  энергия  шамасына  байланысты. 

Сондықтан химиялық процестердің жылдамдығын есепке алуда тӛмендегідей орташа жылдық 

кӛрсеткіштер ескерілу керек: 1) кҥннің жиынтық радиациясы мен оң температураның жиынтық 

мӛлшері;  2)  ультракҥлгін  радиация  мӛлшері;  3)  фотосинтез  кезінде  ассимиляцияланған  және 

жыл  ішінде  ӛсімдік  шіріндісі  арқылы  топыраққа  жиналған  энергия  мӛлшері  (биохимиялық 

процестердің энергия кӛзі); 4) найзағайлы кҥндердің саны. 

Сонымен, табиғи жҥйелердің тҧрақтылығын анықтайтын факторларды 3 топқа топтастыруға 

болады: 

I.  Техногенез  қалдықтарының  ЛГЖ  шеңберінен  шығуы  мен  ыдырау  қарқындылығын 

анықтайтын  факторлар.Атмосфера  қабатынан  техногенез  қалдықтарының  шығуы  мен 

ыдырауын анықтайтын кӛрсеткіштер: 



 

жауын-шашын мӛлшері (жыл мезгілдері бойынша); 



 

жел жылдамдығы (жыл мезгілдері бойынша); 



 

су ағыны (жыл мезгілдері бойынша); 



 

жауын-шашын мен буланудың қарым-қатынасы. 

Топырақ    жамылғысы    мен    ағын    сулардан    техногенез 

заттарының шығуы мен миграция жылдамдығын анықтайтын корсеткіштер: 



 

аймақтың (территорияның) географиялық орны; 



 

топырақ жамылғысының механикалық қҧрамы. 

II.   Техногенез   заттарының   метаболизм   қарқындылығын анықтайтын факторлар: 



 

заттардың ыдырауындағы энергия кӛрсеткіштері; 



 

кҥн радиациясының жиынтығы, кДж/жылына; 



 

нӛл градустан жоғары температура жиынтығы; 



 

ультракҥлгін радиация мӛлшері; 



 

жылбойғы найзағайлы кҥндердің саны; 



 

органикалық 

заттардың 

ыдырау 

жылдамдығы, 

фотохимиялық реакция қарқындылығы. 

III.  Техногенез  қалдықтарының  немесе  олардың  метаболиттерінің  ландшафттарда  жиналу 

қарқындылығын  анықтайтын  факторлар.  Топырақ  жамылғысында  техногенез  заттарының 

жиналу қарқындылығын анықтайтын кӛрсеткіштер: 



 

қышқылды-сілтілі реакция; 



 

тотығу мен қайтып орнына келу; 



 

геохимиялық орта сипаты (ашық, жабық т.б.). 



 

геохимиялық тосқауыл; 



 

топырақтың минералдық қҧрамы; 



 

техногендік айналымға қатысушы алғашқы элементтердің мӛлшері [2]. 

 

Қолданған әдебиеттер тізімі 

1.

 

Джаналеева Г.М. «Антропогенное ландшафтоведение», Алматы, 2001. 

2.

 

Глазовская  М.А.  «Геохимия  природных  и  техногенных  ландшафтов  СССР»,  Москва, 

1988 

506 

3.

 

Қуанышбаев С.Б., Ахметова Э.Б. «Ландшафттану», Қостанай, 2012. 

 

 

АНТРОПОГЕННАЯ ТРАНСФОРМАЦИЯ ГЕОСИСТЕМ ВОСТОЧНО- 

КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ 

 

Кабдрахманова Н.К.,

musabayeva_mn@enu.kz

 

Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана 

Научный руководитель - д.г.н., профессор М.Н.Мусабаева  

 

Проблемы  взаимодействия  общества  и  природы  в  последние  десятилетия  находятся  в 

центре внимания мировой науки. Экологическая безопасность признана главным компонентом 

национальной  безопасности  в  Республике  Казахстан.  В  Восточном  Казахстане 

многочисленные  предприятия  минерально-сырьевого  комплекса,  транспортная  сеть,  и 

селитебные  ландшафты  изменили  первоначальный  облик  геосистем  -  местами  вплоть  до 

техногенных  форм  рельефа.  Восточно  Казахстан  относится  к  зоне  повышенного 

антропогенного 

прессинга. 

Актуальность 

изучения 

антропогенной 

трансформации 

окружающей среды не вызывает сомнений. 

В Республике Казахстан с каждым годом становится все больше регионов, где состояние 

окружающей  природной  среды  приближается  к зоне  экологического  риска,  что  делает  жизнь 

людей  крайне  опасной.  Механизм  воздействия  промышленности  на  природную  среду 

необходимо  знать,  чтобы  предвидеть  экологические  последствия.  Такие  отрасли 

промышленности,  как  черная,  цветная  металлургия  и  теплоэнергетика  служат  источниками 

токсичного  потока  химического  загрязненная  в  атмосферу,  термического  и  химического  -  в 

природные  воды,  происходит  и  химическое  загрязнение  почвы  –  главной  депонирующей 

системы.  Под  антропогенными  воздействиями  мы  понимаем  деятельность,  связанную  с 

реализацией  экономических,  военных,  рекреационных,  культурных  и  других  интересов 

человека,  вносящую  физические,  химические,  биологические  и  другие  изменения  в 

окружающую природную среду[1].  

Проблема  взаимоотношений  человека  с  окружающей  средой  является  не  новой.  Она 

наиболее  актуальна  для  районов  длительного  хозяйственного  использования,  где  природная 

среда в значительной степени трансформирована и находится в критическом состоянии. Одним 

из таких объектов является Восточно Казахстанская область. Большую часть региона занимает 

геосистема, относящаяся к степному типу, представленная ландшафтами межгорных котловин, 

пологоволнистых  междуречий  и  низкогорных  ландшафтов.  Широко  представлены  и 

интразональные геосистемы, развитые по долинам рек [2].  

Современный  облик  описанныхгеосистемВосточного  Казахстана  трансформирован  и 

далек от своего естественного состояния в результате разнообразного спектра антропогенных 

воздействий, вызванных структурой современного хозяйства.  

Область  имеет  высокий  потенциал  по  природным  ресурсам,  и  соответственно  здесь 

развивается  индустрия,  ведущие  предприятия  Казахстана  в  горнодобывающей  отрасли 

находятся на территории региона. Это создает дополнительные экологические проблемы [3].  

В  результате  деятельности  промышленных  предприятий  происходит  нарушение  и 

деградация земель. Площадь нарушенных земель составляет около 13,938 тыс. га. 

 В  области  сохраняется  из  года  в  год  примерно  одинаковый  относительный  уровень 

нарушенных  и  отработанных  земель.  Большая  часть  этих  земель  приходится  на  Семейский 

регион.  Рекультивация  производится  преимущественно  предприятиями,  добывающими 

россыпное золото. 

 Негативное  воздействие  на  качественное  состояние  земель  области  определяется 

процессами  их  загрязнения.  Основными  загрязняющими  веществами  являются  тяжелые 

металлы,  радионуклиды,  нефть,  нефтепродукты.  Естественными  природными  источниками 

поступления  тяжелых  металлов  в  почвы  являются  вторичные  литохимические  аномалии 

507 

цветных,  редких  и  благородных  металлов,  которые  непосредственно  связаны  с  рудными 

полями, зонами рассеивания, геохимическими барьерами. 

 В  области  основными  источниками  загрязнения  почвенного  покрова  являются 

предприятия  цветной  металлургии  и  горнодобывающего  комплекса,  отрасли  сельского 

хозяйства. 

 Почвенный  покров  области  загрязняется  соединениями  цинка,  меди,  марганца,  кадмия, 

свинца, мышьяка. По данным многолетних исследований загрязнения почв в северо-восточной 

части 

области 

выделена 

Восточно-Казахстанская 

биогеохимическая 

провинция, 

характеризующаяся значительным техногенным накоплением целого ряда тяжелых металлов. 

Аномальные  площади  охватывают  территории  Шемонаихинского,  Глубоковского  и 

Зыряновского  административных  районов.  Общая  площадь  загрязненных  территорий 

достигает 30 тысяч квадратных километров [4]. 

 Техногенное  загрязнение  почв  особенно  проявлено  на  территориях  городов. 

Установлено,  что  значительная  часть  территорий  городов  Усть-Каменогорск,  Семей,  Риддер 

загрязнена  тяжелыми  металлами  с  концентрациями,  превышающими  ПДК,  а  площади  с 

суммарным накоплением более 16 занимают большую часть городов. 

 Селитебные  зоны  города  являются  урболандшафтами  с  антропогенными  нарушениями 

почвенного покрова необратимого характера. Общая площадь таких механических нарушений 

земель занимает более половины территории. 

Площадь  рекультивированных  земель  в  Восточно-Казахстанской  области  за  2009  г. 

составила  231  га.  Однако  темпы  рекультивации  на  предприятиях  области  по  отношению  к 

имеющимся  площадям  отработанных  нарушенных  земель  продолжают  оставаться 

недостаточными и должны быть подвергнуты мониторингу. 

 Таким  образом,  можно  отметить,  что  основную  часть  территории  области  занимают 

земли запаса и земли, занятые под сельскохозяйственное производство, однако большая доля 

земель  подвержена  нарушению  и  деградации  в  связи  с  деятельностью  промышленных 

предприятий. 

Техногенное  воздействие  на  ландшафты  проявляется  объемами  добычи  полезных 

ископаемых,  разработками  карьеров,  рудников,  вспомогательное  строительство,  а  также 

линейно-техногенное  воздействие  на  ландшафты.  Удельный  вес  ландшафтов  региона  по 

степени  техногенного  воздействие  распределяется  следующим  образом:  площади  сильной  и 

средней  нарушенности  примерно  в  сумме  достигают  48%,  площади  с  низко  степью 

нарушенности  составляют  14%,  остальные  38%  приходятся  на  участки  очень  низкого  и 

незначительного техногенного воздействие[5]. 

 

Список использованных источников 

 

1.

 

Чигаркин  А.  В.  Геоэкология  и  охрана  природы  Казахстана  /  А.  В.  Чигаркин.-  Алматы.:  

Казахский университет, 2003. – С.338 

2.

 

Официальный сайт города Усть-Каменогорска 

www.city.ukg.kz

. 

3.

 

Экологический паспорт Усть-Каменогорска. – Усть-Каменогорск . - 2005 

4.

 

Козыбаева  Ф.Е.  Тяжелые  металлы  в  системе  почва,  растения   в  условиях 

техногенезаЗыряновского  горно-рудного района ВКО // Сб. Актуальные проблемы экологии: 

Матер. V Международной биогеохимической школы - Семипалатинск, 2005. -  С.127-129 

5.

 

Искаков  Н.А.,  Медеу  А.Р.  Республика  Казахстан.  Том  3.  Окружающая  среда  и 

экология.Алматы, 2006. – С. 518 

 

 

ӘОЖ 504.73 (574.53) 

 

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН СУ ҚОРЛАРЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

 

508 

ҚабдрахмановаН.Қ., musabayeva_mn@enu.kz 

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана 

Ғылыми жетекші - г. ғ. д., профессор М.Н.Мусабаева  

 

Еліміздің су қоры ҧлттық байлық болып табылады. Оны қорғау мемлекеттің және жалпы 

халықтың  міндеті.  Сондықтан,  су  қоры  есепке  алынып,  саны,  сапасы  қадағаланып,  су  қорғау 

және тиімді пайдалану шараларын жоспарлап қадағалап отыруымыз қажет. Су шаруашылығы 

– экономиканың тҧрақтылығын, халықтың тiршiлiгін қамтамасыз етіп  және қоршаған табиғи 

ортаның жағдайын анықтайтын негiзгi салалардың бiрi. 

Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының су ресурстарына бай және сумен 

кӛбірек  қамтамасыз  етілген  аймағына  жатқызылады,  ол  оның  табиғи-климаттық  жағдайымен 

анықталған. Облыстың су қоры - ӛзендер, кӛлдер, батпақтар, тоғандар және мҧздықтар. Тҧщы 

судың  сомалық  қоры  облыс  тҧрғындарының  біреуіне  шаққанда  жылына  шамамен  50  мың  м

3

 

қҧрайды, бҧл әлемдік стандарт бойынша жоғары кӛрсеткіш болып саналады[1]. 

Ӛнеркәсіп  орындарының  кӛбеюіне  байланысты  жер  беті  нысандарының  тоқтау  суларға  

және қоқыс лақтыруының кӛрсеткіші ҧлғайғандығы байқалады. Ӛндірістің ластау факторлары 

су  сапасына  басты  қауіп  тӛндіреді.  Бҧл,  атап  айтқанда,  тау-кен  ӛндірісі  және  бҧрыннан  келе 

жатқан  ежелгі  ластау  факторлары  және  кәсiпорындар  мен  iрi  жылу  энергетика  орталықтары 

ӛзен жҥйесінің ӛте тығыз аймағында орналасуы. Соның ішінде Қазақстан тәуелсіздік алғанға 

дейін Кеңес Одағы әскерлері пайдаланған Семей ядролық сынақ алаңы. 

Жер  асты  суларының  эксплутациондық  қоры  6273,6  мың.м

3

/тәулігіне,  соның  ішінде 

шаруашылық  саласына  199,5  мың.м

3

/тәулігіне,  ӛндірістік-техникалық  304,8  мың.м

3

/тәулігіне 

жҧмсалады. Шығыс Қазақстан облысында жер асты суларының эксплуатациондық қорларымен 

2  ҥлкен  орын  ашылды  олардың  қоры  500-1000    мың.м

3

/тәулігіне  қҧрайды.  Ӛнеркәсіптер  жер 

асты  суларына  жақын  жерлерде  орналасқан,  сол  себепті  ең  негізгі  ластаушы  кӛздері  болып 

табылады. Осындай нысандарға тау кен ӛнеркәсіптері, жекелеген кәсіпорындар және қалалық 

агломерациялар жатады[2]. 

Сонымен  қатар  облыстағы  су  нысандарының  тау  кен  ӛнеркәсібінің  қалдықтары 

менластануының бірден бір себебі,ерте кездерде де су қорғау жолақтарында және ӛзендердiң 

маңайында    орналасқан  тау  жыныстарының  қалдықтары,  қалдық  қоймаларының  кӛп  болуы. 

Мысалы,  ҤМЗ  қоймасы,  Согра  және  Ӛскемен  жылу  электр  орталықтарының  ҥйінділері, 

металлургиялық ӛндірістің шлактар террикондары, қалдықтарды кӛмуге арналған полигондар 

және  істен  шығарылған  кеніштер  және  тау  кен  кәсіпорындарының  шахталары  жатады.  Су 

қоймаларының  негізгі  ластанулары  шахталық  сулардың  жеткiлiксiз  тазаланғанынан  және 

мҥлдем тазаланбағандығынан болады. 

Атап  айтсақ  су  нысандары  АҚ  «Казцинк»;  «ШығысКазмедь»  филиалы;  «Қазақмыс» 

корпорациясы;  «AES Ӛскемен ЖЭО» АҚ; «Ӛскемен Водоканал»; «Семей Водоканал»; «Ҥлбі 

металлургиялық  зауыты»          АҚ,  Лениногор  қорғасын  зауыты;  Березов  кені;  Зырян  зауыты 

секілді  ӛндіріс  орындарының  сарқынды  лас  суларымен  ластануда.  Су  қҧрамында  қорғасын, 

мырыш, сынап, т.б. ауыр металдар шекті мӛлшерден асып кетуі жиі байқалады [3]. 

Ӛткен  жҥз  жылдықтың  40-50  жылдарында  полиметалл  кен  орындарын  ашық  әдiспен  

ӛңдеу  нәтижесінде  баланстан  тыс  кендер  және  аршу  жыныстары  жан-жақты  зерттеудiң 

нәтижесiнде ӛзен алқаптарында фильтрсіз жинала берді. Қалдықтарда жиналған атмосфералық 

ылғал металлдармен қаныққан кҥкірт қышқылына айналып, олар жер асты суларына  тҥсті. Бҧл 

дегеніміз  ӛндірістік  кәсіпорындардың  газ  тәрізді,  сҧйық  және  қатты  қалдықтары  ластаушы 

заттармен  су  желісіне  тҥседі.  Ертіс  ӛзені  болса  Кенді  Алтай  шегінде  ауыр  металдардың  аса 

ластануына  ҧшырайды.  Кенді  Алтайда  12,5  мың  шаршы  километрден  асатын  ауданда  ірі 

биогеохимиялық аумақ қалыптасқан. ШҚ гидрометеорология орталығының соңғы 30 жылдағы 

бақылауларының  кӛрсеткіштері  Қазақстан  қарамағындағы  Қара  Ертістің  суының  азаю 

тенденциясын  белгілеген,  әсіресе  бҧл  Бҧқтырма  бӛгенінің  жағдайына  әсерін  тигізді. 

Гидрометеорология  орталығында  жҥргізілетін  су  ресурстарының  мемлекеттік  мониторингі 

деректері  бойынша,  Ертіс  ӛзенінің  жағдайы  2-3  сапа  класымен  бағаланады:  егер  Боран 

509 

ауылында  су  сапасы  «таза»  деп  танылса,  Ӛскемен  қаласының  маңында  «біркелкі  ластанған» 

болуда.  

Ертіс  ӛзенінің  суы  «ӛте  қатты  ластанған»  су  тобына  жатады.  Химиялық  кӛрсеткіштер 

бойынша  ӛте  қатты  ластанған  ӛзендер  Бреска,  Красноярка,  Глубачанка,  Тихая,  және  Ҥлбі 

(Тишинский кен  орны).  Ҥлбi  ӛзенiнiң  жоғарғы  деңгейде  мырыш  пен,  марганец  пен  ластануы 

жағдайлары  №2  Тишинский  кенiшiнiң  қалдықтарын  улы  элементтерiнiң  сілтісіздендіру  мен 

байланысты.  №2  Тишинский  кенiшiнiң  қалдықтары  1967-1977  жылдар  аралығында  арнайы 

дайындықсыз Ҥлбі ӛзенінің аңғарына тӛгіліп отырды [4]. 

Судың  ластану  индексі  бҧл  ӛзендер  бойынша  соңғы  15  жылда  ӛте  тӛменгі  кӛрсеткішті 

беріп отыр. Сынап және мырыштың орташа жылдық концентрациясы ҥнемі мӛлшерден асып 

кетеді. Шығыс Қазақстан облысының территориясындағы бақылауға алынған сулардың сапасы 

әртҥрлі  бағыттарда  ӛзгеріп  кетті.  Соңғы  жылдары  Красноярка  және  Уба  ӛзендерінің 

экологиялық  жағдайы  жақсарды  (сапасы  2-3  класс  таза  және  ластанған).  Керсінше  суының 

ластануы    Ертіс,  Ҥлбі,  Глубочанка,  Бреска,  Тихая    ӛзендерінде  байқалады  –  сапасы  3  класс 

ластанған. Негізгі ластау ошақтары  Ҥлбі, Глубочанка ӛзендеріне жақын орналасқан [5].  

Ӛскемен,  Шемонайха,  Риддер,  және  т.б.  қалалар  ластанған  суларды  шаруашылықта 

қолданып  отыр.  Шығыс  Қазақстан  облысында  ластанған  сулардың  72%  қауіпті  және  ӛте 

қауіпті деңгейде ластанған деп сипатталынады. Қазіргі кезде кҥн сайын Ертіс ӛзенінен алынған 

су  жеті  ингредиент  бойынша  (ауыр  металдар,  синтетикалық  заттар  және  т.б.)  тексеріледі.  17 

ингредиент  бойынша  әр  он  кҥн  сайын,  ал  23  ингредиент  бойынша  жылына  бір  рет  кӛршілес 

Қытай мамандарымен ақпарат алмасады.  

Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарын тиімді пайдалану, экологиялық жағдайдын 

тҧрақтандыру ӛз маңыздылығына ие.  

 

Қолданған әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Ганженко  Г.Д.,  Ахметов  М.А.,  Бенсман  В.А.  Исторические  загрязнения  и  их 

воздействие  на  водные  системы  в  Восточно-Казахстанской  области,//  Материалы 

международного  экологического  форума  –  Восточно  Казахстанской  области,  г.  Усть-

Каменогроск, 2010. – С.200 

2.

 

Чурсин А.С. Загрязнение атмосферы г. Усть-Каменогррска, пути решения // Материалы 

международного  экологического  форума  –  Восточно  Казахстанской  области,  г.  Усть-

Каменогроск, 2010. – С.95 

3.

 

Саиров С.Б., Квитко Н.А., Неб Т.Г., Лищенко М.П. Динамика качества поверхностных 

р. Ертис и Ульбы в черте г. Усть-Каменогорска в период за 2005-2009гг., г. Усть-Каменогроск, 

2010 – С.12 

4.

 

Экологические проблемы и охрана поверхностных вод трансграничного бассейна реки 

Иртыш  //  Экология  Восточного  Казахстана:  проблемы  и  решения:  Справочно-

информационный вестник. – изд-во ВКГУ. 2002. - С.40 

5.

 

Омаров  М.Н.,  Жаркинов  Е.Ж  Загрязнение  окружающей  среды  ВКО  промышленными 

выбросами.- Алматы, 2009.- С.147 

жүктеу/скачать 15,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: