ОЦЕНКА ПРИРОДООХРАННОГО ПОТЕНЦИАЛА СЕВЕРНОГО ПОБЕРЕЖЬЯ

595 

Малое Аральское море разделено на четыре бассейна, формирующие отдельные заливы: 

Большой Сары-Чаганак, бухты Бутакова и Шевченко, и средняя основная часть Малого Арала. 

Малое Аральское Море  - это небольшой и неглубокий водоем, который  до 1960-х годов был 

около 1/9 от всей морской территории. Около 42% Малого Аральского моря имеет глубину 10-

20 м, максимальная глубина составляла 29,5 м, средняя 13,3 м. Оставшаяся территория Малого 

Аральского  моря  составляет  почти  3200  км

2

  и  на  осушенном  морском  дне  в  небольшой 

депрессии имеет площадь 2400 км

2

 (часть пустыни Аралкум). 

К  северному  побережью  Аральского  моря  относят  участок  от  бывшего  залива 

Чернышѐва до бухты Большой Сары-Чеганак. Собственно район Малого Моря образуют бухты 

Большой Сары-Чеганак, Бутакова, Шевченко с прилегающими полуостровами и побережьем. 

Климат.Ландшафты Приаралья, относящиеся к югу Туранской плиты, располагаются в 

пределах  Арало-Балхашской  области  континентальной  северо-туранской  климатической 

пустынной  зоны  [1].  Климат  Северного  Приаралья  носит  характерные  черты  резко 

континентального  со  значительными  колебаниями  годовых  и  суточных  температур  воздуха: 

Годовая  амплитуда  средних  месячных  температур  достигает  30-40  °С.  Продолжительность 

солнечного сияния достигает 2500 - 2900 часов в год [2]. Годовой радиационный баланс здесь 

положительный и составляет почти 180-190 kДж/cм². Наибольшие величины альбедо (70-80%) 

характерны  для  зимнего  периода,  когда  лежит  устойчивый  снежный  покров,  снижаясь  летом 

до  20-30%  Среднегодовая  температура  находится  в  пределах  6,8-7,5°С,  средняя  температура 

января  -13,5°С  и  июля  26,8°С.  Абсолютный  максимум  температуры  отмечается  43°С  и 

абсолютный минимум температуры -42°С.  Среднегодовая величина осадков изменяется от 90 

мм  до 160 мм. Потенциальная же возможность испарения влаги (испаряемость) достигает 900-

1100 мм/год [3]. 

 

Ветровой 

режим 

характеризуется 

преобладанием 

ветров 

северо-восточных 

направлений.  Средняя  скорость  в  казахстанской  части  Приаралья  4,5-5,5  м/сек,  в  районе 

Кызылорды – 6-7 м/сек.  В летний период усиливается роль ветров западных румбов, особенно 

в дельте Сырдарьи. Среднее число дней с ветрами более 15 м/сек составляет 15 [4].  

Характеристика  почв.Бурые  пустынные  почвы  распространены  на  территории 

Приаралья,  севернее  р.Сырдарьи,  вдоль  северного  побережья  Аральского  моря.  Верхний 

гумусовый  горизонт  слабосвязный  бесструктурный,  с  непрочной  корочкой.  Содержание 

гумуса  около  1,5%.  В  горизонтеВ  наблюдается  накопление  илистых  частиц.  Высокое 

содержание карбонатов отмечается на глубине 25-25 см, а гипса и легкорастворимых солей – с 

60 см. Часто бурые почвы встречаются в комплексе с солонцами и в сочетании с солончаками 

и лугово-бурыми почвами.  

Формирование  почвенного  покрова  осушенной  полосы  определяется  пустынными 

климатическими условиями, способствующими быстрой его аридизации и во многом зависит 

от литологии донных отложений и характера береговой линии. Пустынный климат определяет 

повсеместное  развитие  процессов  засоления.  Последующий  характер  аридного  воздействия 

способствует  их  рассолению  и  направленности  почвообразующего  процесса  по  зональному 

типу. Выделяется два эколого-генетических ряда [5]. Для грунтов легкой литологии развитие 

эколого-генетического  ряда  почв  сопровождается  проявлением  дефляционных  процессов. 

Происходит ряд стадий почвообразования: солончаки маршевые → солончаки приморские → 

приморские почвы → приморские почвы с навеянным песчаным чехлом → песчаные почвы. 

На  грунтах  тяжелой  литологии  формируется  следующий  эколого-генетический  ряд: 

солончаки  маршевые  →  солончаки  приморские  →  солончаки  корково-пухлые  →  солончаки 

отакыривающиеся → такыровидные почвы.  

Флора. Список растений  осушенного дна Аральского  моря и прилегающих побережий  

c площадью 60.000 км² насчитывает около 400 видов [6, 7, 8]. Этот список не включает флору 

чинков  и  плато.  Кроме  того,  кластерный  участок  представляет  только  фрагмент  территории 

Аралкума.    При  инвентаризации  список  видов  растений  на  данную  территорию  составит  по 

всей  вероятности  свыше  200.  Наиболее  богатыми  видами  семействами  являются 

Chenopodiaceae,  Asteraceae,  Brassicaceae,  Polygonaceae.  Для  этой  территории  характерны 

596 

региональные 

эндемы 

(Climacopteraaralensis, 

Elaeagnusoxycarpa, 

Artemisiapauciflora, 

Chondrillabrevirostris),  казахстанские  эндемы  (Atriplexpungens,  Petrosimoniahirsutissima, 

Astragalusbrachypus, A.ninae, Artemisiasemiarida, A.quinqueloba, A.aralensis. 

Флора  планируемого  кластера  ООПТ,  таким  образом,  репрезентативно  представит 

разнообразие растительного мира северных пустынь и побережий Малого Арала.  

Растительность.  Растительность  кластерного  участка  представляет  разные  типы 

экосистем.  Осушенное  дно,  не  заселявшееся  ранее  наземными    растениями  и  животными,    с 

1960  года  развивается  как  новая  пустыня  Аралкум,  которая  активно  заселяется 

многочисленными  организмами.  Осушенное  дно  является  наибольшей  площадью  в  мире,  где 

протекает первичная сукцессия. Непроизвольно человек стартовал масштабный эксперимент и 

создал  естественную  лабораторию,  значение  которой  в  биосферных  исследованиях  трудно 

переоценить. Флора и растительность бывшего побережья – Аральских террасс и дюн – очень 

комплексны. Эта комплексная растительность (включающая галофиты, псаммофиты, тугайные 

виды – небольшие деревья и кустарники дельт и речных пойм) является источником семенного 

материала  для  формирования  новых  растительных  сообществ  на  осушенном  дне. 

Растительность чинков имеет довольно пѐстрый характер и является рефугиумом прежде всего 

для  семейства  крестоцветных.  Растительность  плато  зональна  и  сложена  биюргуновыми, 

солянковыми и полынными сообществами. 

2.

 

Границы и зонирование 

 

Зонирование  предлагаемого  кластера  национального  парка  будет  осуществлено  на 

основе  оценки  существующих  данных  по  биоразнообразию  и  проведенных  полевых 

исследований.  Территория  ООПТ  включит  континентальные  части  котловин  Тще-Бас, 

Шевченко,  Бутакова  с  прилегающими  плато  (шириной  1  км)  и  прилегающей  акваторией  (до 

глубины 2 м) а также полуостров Шубартарауз.  

Репрезентативность и уникальность данного региона.  

На  территории  ООПТ  репрезентативно  представлены  3  класса  экосистем:  зональные 

пустыни,  чинковые  экосистемы  и  совокупность  экосистем  осушенного  дна  Аральского  моря.  

Резко  выраженный  контрастный  характер  ландшафтов  ООПТ  (плато,  чинки,  осушка  и 

акватория), оригинальная пустынная флора и растительность, наличие эндемиков и богатство 

ископаемой флоры и фауны создают неповторимость данного участка природы. 

3.

 

Возможная категория охраны 

Необходимое  значение  имеет  смысл  предложение  -  придать  данному  кластерному 

участку  самостоятельный  статус  ООПТ  в  силу  особенности  природных  условий  северного 

побережья, к примеру, статус национального парка. 

 Национальный парк – территория, предназначенная для охраны природы и отдыха. 

Создание национальных парков преследует две основных цели: 

• сохранение растительного, животного, ландшафтного многообразия 

• и одновременно использование природы для целей отдыха, туризма, 

образования и научных исследований. 

Человек  часто  идентифицирует  себя  с  природой  местности,  в  которой  он  вырос. 

Поэтому  одним  из  основных  предназначений  человека  является  забота  о  природе,  о 

сохранении ландшафтов и экосистем. Национальный парк защищает природу от уничтожения, 

способствует сбережению культурных и духовных ценностей региона, а также предоставляет 

человеку  возможности  для  самообразования,  научных  исследований,  отдыха  и  туризма. 

Территория  национального  парка  должна  быть  достаточно  большой,  чтобы  гарантировать 

сохранение  целых  экосистем  (лес,  река,  степь).  По  крайней  мере,  75%  общей  территории 

национального  парка  должны  быть  строго  управляемыми  только  для  первостепенных 

природоохранных целей и исключать любые другие формы использования земель. 

 

597 

Список использованных источников 

 

1.

 

Алисов В. Климат СССР. Москва. 1969. С.17-18. 

2.

 

Мячкова Н.А. Климат СССР. Москва. Издательство МГУ, 1983. С. 31-32. 

3.

 

Брекле З. И др.  Аралкум сделанная руками человека пустыня. Шпрингер. 2012. С.56-58 

4.

 

Брекле З. И др.  Аралкум сделанная руками человека пустыня. Шпрингер. 2012.65c. 

5.

 

Вухерер В., Распределение растительности в пустынных местообитаниях, Наука, Алма-

Ата, 1990, 244стр. 

6.

 

Курочкина  Л.Я.  и  др.  Растительность  осушенного  дна  Аральского  моря.  Наука.Алма-

Ата. 1983, С.91-144. 

7.

 

Кабулов  С.К.  Изменение  аридных  растительных  сообществ  под  влиянием  аридизации. 

ФАН, Ташкент, 1990, С.56-61. 

8.

 

Димеева  Л.А.  и  Кузнецов  Л.А.  Флора  побережья  Аральского  моря.  Ботанический 

журнал. Санкт-Петербург №8, 1999, С.39-52. 

 

 

 

 

 

 

УДК 574.581.5 

ТЕХНОГЕНДІ АПАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАРДАПТАРЫ 

 

Нурманова А.Д., akjarkin_00@mail.ru 

Ш.Уәлиханов атындағы Кӛкшетау мемлекеттік университеті 

С.Сәдуақасов атындағы Аграрлы-техникалық институт, Кӛкшетау 

Ғылыми жетекшесі – А.Булашева 

 

Жаңа  технологиясыз  адамзаттың  ілгері  дамуы  мҥмкін  емес.  Техниканы  пайдалану 

кезінде,  сонымен  қатар,  оның  технологиялық  есеп  ауытқуы,  кемшіліктермен  ақаулықтары 

болуы мҥмкін.  Апаттардың арасындағы адам қҧрбандарының саны жағынан жетекші орынды 

техногенді  апаттар  алады.    Егер  техногенді  және  табиғи  апаттарды  салыстырсақ,  табиғи 

апаттар  жайлы    қазіргі  кезде  адамзат  жорамалдауды  ҥйренді,  ал  техногенді  апат  тап  басыңа 

жай  тҥскендей  болады.  Саны  жағынан  техногенді  апаттар  табиғи  апаттарды  басып  озды. 

Чернобыльдік АЭС -  әлемдегі ең ірі техногенді апаттардың символы. 

ООН мәліметтер бойынша, техногенді апаттар - апатқа ҧшырағандардың саны жағынан 

дҥлей  апаттардың  ішінен  ҥшінші  орында.  Бірінші  орында  гидрометеорологиялық  апаттар, 

мысалы, су тасқыны және цунами, екінші орында  –геологиялық (жер сілкінісі, сел ағындары, 

вулкандардың  атқылауы және т.б.) 

Техногенді  апаттар    адамдардың  жаңа  технологияны  ойлап  тапқаннан  кейін  ізінше 

пайда  болды.  Ҧқсас  оқиғалар  -  технологиялық  ілгерілік  ҥшін  тӛленбей  қалмайтын  ӛтем. 

«Технологиялық  (техногенді)  апат»  мағынасы  толық  шешілмеген  сӛз  тіркесі.  Белгілі, 

технологиялар - бҧл аяқ киім, кӛлік және электроэнергия ӛндірістеріндегі әдісі ғана емес. Егер 

осы  тҥсініктің  барлық  жалпы  анықтамаларын  қоссақ,  арнайы  әдебиеттерде  шашыраңқы  мол 

мәліметтерден технологиялар деп  – кӛпшлікпен мақҧлданған, әлеуметтік нәтижелілігіне және 

білім      жағдайына  шартталған,  қоғаммен  қойылып  бекітілген    мақсатқа  жету  әдісі.  Осы 

мағынада,  технологиялар  адамзаттың  пайда  болған  кезеннен  басталды,  сондықтан 

антропологтардың  тас  немесе  қола  дәуіріндегі  технологиялар  деп  бекер  айтылуы  емес. 

Шынында,  технология  мекендеу  ортасына  ҥстемдік  ететін    барлық  жандылардың    табиғи 

ілгерілеуіне және минималды болса да, тіршілік ҥшін кҥресте қысым кӛрсетуін жалғастырып 

598 

жатыр.  Демек,  технологиялық  апаттар  тек  қана  біздің  дәуірде  ғана  емес  сонымен  қатар 

бҧрынғы ӛткен ғасырда да болған. 

 Технологиялық  жҥйелердің ауытқулардан туған технологиялық  апаттарды  -  катаклизм 

деп  атайды.  Бҧл  ретте  тек  қана  кездейсоқ  және  кездейсоқ  емес  ауытқулар,  онымен  қоса 

ақаулықтар  және  сынықтар  ескеріліп,  ойда  болмаған  және  жағымсыз  зардаптардың  штаттық 

қызмет  кӛрсетуі  де  кіреді.  Мҧндай  анықтама  бірден  әскери  әрекеттердің  бҧзушы  зардаптары 

секілді, диверсиялармен террорлық әрекеттерді, осы жҥйелердің жҧмысына әдейі жаман оймен 

тудыратын басқа да бақытсыздықтарды  еңгізбейді. Негізгі себебі кемені металмен қаптағанда 

шегелеу  жҧмысының  сапасыздығынан  болған  «Титаниктің»  апаты  -  бҧл    техногенді  апат. 

Камикадзе-ланкестік әрекетінен болған, 2001 жылдың 11 қыркҥйегіндегі апат -  технологиялық 

апат санына жатқызбайды. 

Технологиялық  апаттарды  әдетте  табиғи  апаттарға  қайшыластырады,  бірақ  бҧл  да 

дәлелділік  талап  етеді.  Сонында,  барлық  апаттар,  адамзаттың  және  басқа  да  әрекеттерінің 

салдарынан  туындайды.  Технологиялық  (техногенді)  апаттар,  сонымен  қатар,  ӛз  негізінде 

әлеуметтік  себептерге  ие,  яғни  техникалық  жҥйелер  адамдармен  қҧрастырылатындықтан, 

дайындалатындықтан  және  басқарылатындықтан,  олар  әлеуметтік  негізгі  мақсаттарды 

қамтамасыздандырады.  Нәтижесінде,  энергетикалық,  ядерлі,  инфрақҧрылымдық,  кӛліктік, 

экологиялық және әуе апаттары мен қирауларды адамдардың ӛздері қҧрастырған және жасаған 

элементтерін жасауда және функционерлеуде кҥрделі  жҥйеде элементтердің қатынастарының 

келісілмеушілікті  тудырады.  Бҧл  апат  тҥрінде  техниканың  дамуы  бойынша  барлық  кҥрделі 

қызметтерді  адам  факторы  атқарады,  ол    инженерлік  есеп  ауытқуында,  қызметкерлердің 

қателесінде,  қҧтқару  қызметінің  нәтижелі  кӛмек  кӛрсетпеуінде  анық  байқалады.  Техникалық 

жҥйенің  кҥш-қуаты,  кӛлемі  ҧлғаюымен  -  адамдардың,  материалдарды  және  экологияны 

жоғалту тәуекелділігін арттырады – бҧл технологиялық ілгерілікке тӛленетін ӛтем. 

«Табиғи»  және  «технологиялық»  апаттарды  шектеудің  ӛзі,  минимум  тҥрде  бірден 

мҥмкін емес. Кей мамандар табиғи және технологиялық катакализмнің апаттық  зардаптарын 

ған  айтуды  жӛн  кӛріп,    олардың  болуына    мҥлдем  қарсылық  білдіреді.  Осы  ойға  сәйкес  кез-

келген апат ең алдымен  осындай бақытсыздықтан адамдарды қорғау міндеттелген әлеуметтік 

қҧрылымдардың  толықтай  жоқтығынан  немесе  әлсіздіктің,  осалдылықтың  әсерінен  дамиды. 

Сонда  да  технологиялық  және    табиғи  апаттарды  терминологиялық  бӛлу  жеткілікті  тҥрде 

жалпы кӛпшілік мақҧлдаған. Ол кӛптеген халықаралық қҧжаттарда  айқындалған. 

Халықаралық Апат  Індетін Зерттеу Орталығы Center for Research on the Epidemiology of 

Disasters (CRED)  бірнеше онжылдықтар бойы тҥрлі апаттардың дерекқорын жинауда. Егер ол 

ең  болмағанда  осы  тӛрт  белгілердің  біреуінде  сәйкес  келсе  онда    ол  апат  деп  есептеледі:  10 

және одан да кӛп адам қаза тапқанда, 100 және одан да кӛп адам зардап шеккенде, жергілікті 

ӛкіметтер  тӛтенше  жағдайды  енгізі  туралы  жариялағанда  және  және  зардап  шеккенде 

мемлекетке  халықаралық  кӛмек  сҧрағанда.    Статистика  кӛрсеткендей  1970  жылдар  соңында 

әлемде  техногенді  апаттар  саны    тез  ҧлғайып  кетті.  Әсіресе,  транспорттық  апаттар  кӛбейіп, 

соның  ішінде,  теңіз  және  ӛзендегі  транспорттар.  Сонымен  қатар,  басқа  континенттерге 

қарағанда,  Еуропа  және  Солтҥстік  Америка  елдері  мықты  транспорттық  және  ӛндірістік 

инфрақҧрылымға ие болса да,  осы апаттарда зардап шеккендердің  кӛбісі  Африка және Азия 

елдерінде тҧрып жатыр. 

ООН  мен  Халықаралық  Апат    Індетін  Зерттеу  Орталығының  қҧжаттарында    кӛбінесе 

техногенді  апаттарды    негізгі  ҥш  тҥрге  бӛледі:  «индустриальды»  (химиялық  зақымдар,  

жарылыстар,  радиациялы  зақымданулар,  басқа  да  себептермен  шақырылған  апаттар),  

«транспорттық» ( әуедегі, теңіздегі, теміржолдағы апаттар және т.б.) және  «аралас» (басқа да 

объектілерде болатын). 

Swiss Re сақтандыру компаниясыныңы санағы бойынша 2006 жылы 213 техногенді апат 

болған.  Оқиға  апаттық    ӛлшемді  қабылдау  ҥшін  және  осы  компанияның  дерекқорына  енгізу 

ҥшін  келесі  белгілерге  сәйкес    болуы  керек:    залал  аз  дегенде  80$  млн-ды  қҧрауы  (  әуе 

апатында – 32,2 $ млн, транспорттық -16 $ млн. жағдайында),  ең аз дегенде  20 адам із тҥссіз 

жоғалып немесе қаза табуы, 50-і жаралы болуы; 2 мыңы- баспанасынан айырылуы керек. 

599 

2006 жылы ең кӛп  апаттар теңіз транспортында (53 жағдай), жолаушылар кемесінде (43 

жағдай),  ірі ӛрттер және жарылыстар (42 жағдай),  ӛнеркәсіп ӛндірісіндегі апаттар (21 жағдай), 

әуе апаттары (18).  Жалпы есептегенде 2006 жылғы  техногенді апаттар 8,7 мың ӛмірді  алып 

кетті, кӛбінесе барлық запа шеккендердің ӛмірін теңіздегі апаттар (3,9 мың), әуе апаттары (940 

тан астам), сонымен қатар ӛрт пен жарылыс әсері (900 ден аса) . Бҥтіндей техногендік апаттан  

4$ млрд  залал келтірді. 

Risk  Management  Solutions  консалтингілік  фирманың  деректеріне  сәйкес  соңғы 

онжылдықтарда  ірі  техногендік  апаттардың  саны  табиғи  апаттардың  санынан  артады,  бірақ 

табиғи катакализмдер  әлдеқайда ҥлкен залал келтіреді.  Әдетте табиғи апаттан келетін  шығын 

мӛлшерінен  техногенді  апаттан  келетін  залал  20%  дан    артпайды.  Қызық,  2003-2006 

жылдардағы техногенді апат саны табиғи апаттан асып тҥсті. Осының ӛзінде, егер адам азды-

кӛпті болса да табиғи апаттарға бейімделсе,онда  қҧрбандардың саны периодты тҥрде азаяды,  

олай болса техногенді апаттардан болатын ӛлім-жітім саны да тҧрақты ӛсуде. 

Қазақстанның  техногенді  қауіпсіздік    мәселесі  мен    жағдайы.Қазіргі  уақытта  совет 

одағының елдері  сапалы жаңа ӛз қауіпсізідігіне шақырулармен  кездесіп жатыр.Соның ішінде  

кӛкейкестілердің  болып  инфрақҧрылымдық  шақыру  бірі  отыр.    Бҧл  жерде  Совет  Ҥкіметінің 

инфрақҧрылымының    ескіруі  салдарынан,  ең  тӛтенше  апат,  бҧрынғы  ғарысдың  аяғына 

қарағанда аз уақыттың ішінде он шақты есе кӛсеткіш кӛрсеткен ірі кӛлемде техногенді апаттар 

пайда болып жатыр. 

Бҧл байланыста совет одағының елдерімен бірге біртипті  қҧрылымдарға ие  Қазақстан 

алдында  ҧлттық  қауіпсіздік  жағдайына  әсер  ете  алатын    техногенді  апаттардың  саяси 

зардаптары ӛткір сҧрақ ретінде қойылады. Басқаша сӛздермен, біздің ел, басқа да ТМД елдері 

сияқты барлық қлда бар  мемлекеттік-саяси, нормативті-басқарушы және ғылыми-техникалық 

арсеналды нәтижелі қолдана отырып, осы шақыруға дайын болуымыз қажет. 

Берілген  контекстте  Қазақстанның  Ҧлттық  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етідің 

бағыттарының  бірі  қауіпті  экономикалық  және  әлеуметтік  зардаптарды  жоюға,  техногенді 

апаттардың  мҥмкіншілігін  тӛмендетуге,  тҧрақты  экономикалық  ӛсуге  бағытталған 

қабылданған қажетті шаралар болып табылады. Қазақстан шекарасындағы  аймақтық, салалық 

,  нормативті-басқарылатын,  әлеуметтік-саяси  және  ғылыми-техникалық  мәселелерді 

техногенді қауіпсіздікпен  қамтамасыз етуін анықтау ерекше ҥлкен мәнге ие. 

Сондықтан  қазіргі  мақала  шеңберінде    біздің  еліміздегі  техногенді  қауіпсіздікті 

мақсатты  тҥрде  зерттеу,  сонымен  қатар  осы  сферадағы  негізгі  мәселелерді  айқындау 

кӛрсетілген. 

Ең кӛп техногенді сипаттағы ТЖ саны  Қазақстанның ӛндірістік обылыстарында болды, 

соның  ішінде    Шығыс  Қазақстан  және  Қарағанды  облысы.  Жоғарғы  техногендік 

қолайсыздықтың негізгі себебі ең алдымен, осылардың осы аймақтағы ӛндіретін апаттылыққа 

бейімделген Қазақстандағы кәсіпорынның негізгі массасының концентрациясы. Осы себептен 

елдің  ірі  ӛндірістік  орталығында  Палодар  облысында  кӛптеген  техногенді  ТЖ  жағдайлары 

болды. 

Техногенді  қолайсыздықтың  жоғары  кӛрсеткіші  тҧрғындары  тығыздығымен 

тҥсіндірілетін  Оңтҥстік  Қазақстан  және  Алматы  облысы  сияқты  ауыл  шаруашылық 

обылыстарында байқалады. Техногенді ТЖ саны жалпы тӛмендеуі еліміз бойынша 2001 жылы 

Алматы және Оңтҥстік Қазақстан обылыстарында ӛсе бастады. 

Техногенді  ТЖ  бойынша    қолайлы  обылыстар  қатарына  Қызылорда,  Батыс  Қазақстан, 

Ақтӛбе,  Атырау  және  Маңғыстау  секілді  аз  тҧрғынды  обылыстары  кіргізуге  болады.  Бірақ 

Каспийлік  шельфте  мҧнайды  қазу  және  белсенді  ӛңдеумен  байланысты  Атырау  және 

Маңғыстау  обылыстарындағы  соңғы  жылдағы  техногенді  жағдайлар  тез  нашарлап  кету  

мҥмкіндігі де бар. 

Техногенді қолайсыздықтың кӛрсеткіштерінің топ бастаушыларына Алматы қалаcы да 

кіреді,  ол    тҧрғындардың  тығыздығымен  және    тармақты  және  кҥрделі  қалалық 

инфрақҧрылымның бар болуымен тҥсіндіріледі. 

600 

Техногенді  ТЖ  ӛзіне  ӛзі    Қазақстан  аймақтарындағы  техногенді  қауіпсіздігі  жағынан 

қолайсыздық деңгейі және қолайсыздықтың  болуы  куәландырады. 

Қазақстандағы  техногенді  қауіпсіздік  жағдайы  толықтай  кҥрделі  тынышсыздыққа 

шақыруын жалғастыруда. Бірінші кезекте бҧл Қазақстандағы адамдар қорынна техногенді  ТЖ 

тигізеді.  Айтарлықтай  маңызы  бар  бҧл  жерде  техногенді  ТЖ  кезінде  елдің  экономикасына 

алып  келетін  тікелей  материалды  зардабы  да бар.  Осылай,  тек  1999-2000  жж,  2001  ж  он  айы 

кезінде    техногенді  ТЖ  әсерінен  Қазақстанның  экономикасына    7,3  млрд,  тенгеден  астам  

шығынға  алып  келді.  Бірақ,  эксперттердің  ойы  бойынша  шынында  шығын  мӛлшері  кейбір 

объективті  себептерге  байланысты  кей  кездері  кҥнделікті  тәжірбиеде  кӛрсетілетіннен 

әлдеқайда жоғары болуы мҥмкін. 

Қиын  техногенді  жағдайлардан  қҧралатын  маңызды  негативті  Қазақстанның 

экожҥйесіне  келтіретін  орны  толмайтын  шығындар  ретінде  айтуға  болады.  Елімізідің 

шекарасында  тҧрғындардың  денсаулығына  жағымсыз  әсер  ететін  және  тірішілік  әрекет 

қауіпсізідігіне қауып тӛндіретін  техногенді ТЖ әсерімен атмосфераның және су қорларының 

ластануы,  ҥлкен  кӛлемде  шӛлейттену  және  қҧнарлы  жерлердің  нашарлауы,  флора  мен 

фаунаның байлықтарының азаюы және т.б. жағдайлар болып жатыр. 

Толықтай,  бақыланып  отырған  позитивті  қарқынға  қарамастан  техногенді  қауіпссіздік 

тәуекел потенциалы еліміздің аймағына қатысты тҥрленетін баға жоғары деңгейде қалып отыр. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-1Техногендік сипаттағы тӛтенше жағдайды топтау 

 

Техногендік сипаттағы тӛтенше жағдай  

Хи

м

иялық қ

ауіп

ті об

ъе

кт

ілерде

гі апатт

ар

 

 

Р

ади

ац

иялық 

қа

уіп

ті об

ъек

тілерде

гі апатт

ар

 

 

Ӛрт жә

не

 жа

рылы

с қ

ауі

пі б

ар об

ъек

тілерде

гі 

 

 а

па

тт

ар а

па

тт

ар 

 

 

К

ӛлі

кт

егі апатт

ар (те

м

ір жол, а

вток

ӛлі

к, 

 

әуе

, с

у ж

ән

е м

ет

ро)

 

 

Ги

дроди

на

м

ик

алық қ

ау

іп

ті об

ъек

тілерде

гі 

 

ап

ат

та

р 

 

К

ом

м

ун

аолды жә

не

 эле

кт

р жҥй

ес

ін

де

гі 

 

ап

ат

та

р 

601 

Қорыта келгенде, техногендік сипаттағы тӛтенше жағдай адамның ӛндірістік қызметіне 

байланысты  және  ол  қоршаған  ортаның  ластануы  және  де  ластамайтын  жағдайда  болуы 

мҥмкін.  Қоршаған  ортаны  ластауы  ӛндіріс  орындарының  апаты  әсерінен  радиоактивті 

химиялық  және  биологиялық  қауіпті  заттардың  ауаға  тасталуына  байланысты.  Радиоактивті 

заттарды  тастау  қаупіне  жататын  апаттарына  атом  станцияларындағы  ядролық 

қондырғылардағы,  атом  кемелеріндегі  және  тағы  басқа  апаттары  жатады.  Химиялық  зиянды 

заттарды тастау қаупіне жататын апаттарға химиялық ӛндірістер мен обьектілердегі химиялық 

улану  заттар  қоймаларындағы  апаттар  және  сол  сияқтылар  жатады.  Биологиялық  зиянды 

заттарды тастау қаупіне жататын апаттарға ӛндіріс орындары мен зерттеу орталықтарындағы 

бактериалдық  қҧралдарды  даярлау,  жасап  шығару,  ӛндеу  және  тасымалдау  кездегі  апаттар 

жатады.  

Қоршаған  ортаға  зиянды  заттар  тастамайтын  тӛтенше  жағдайларға  жарылыс,  ӛрт, 

ғимараттардың қҧлауы және т.б. апаттар жатады.  

Техногендік  сипаттағы  тӛтенше  жағдайдың  пайда  болу  әсері.  Қазіргі  кезде  қоршаған 

ортаға  және  адамға  тікелей  зияны  бар  ӛндіріс  орындары  кӛптеп  саналады.  Бірақ  ондағы 

технологияның  деңгейі  бақылау  және  жҧмыс  жҥргізуі,  сонымен  қатар,  орындау  тәртібінде 

талапқа  сай  емес  жағдайлар  кездесуде.  Оның  ҥстіне  бҧл  жағдайды  экономикалық  кризиспен 

экологиялық  проблемалар  қиындатып  жіберді.  Ӛндіріс  орында  болып  жатқан  апаттар  мен 

катастрофаны  талдап  кӛргенде  олардың  орнын  алатын  жағдайлары  технологиясы  ескі, 

техникалары  ӛзіндік  ресурстарын  тауысқан  ӛндіріс  орындарында  кӛп  кездесетіні  анықталып 

отыр. Сонымен қатар қауіпті ӛндірістердің мекен жайларға жақын орналасуы да ӛзінің әсерін 

беруде.  

 

 

ӘОЖ  581.5 

жүктеу/скачать 15,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: