Сборник содержит материалы избранных докладов участников международной

белі,  Оралдың  өңірі - Торғай  облысы,  Орал өңірің шет  аймақтары,    Оралдың  өңірі

жондардың бөлiгі  оңтүстiк -батыс  аймағы,  Ақтөбе  облысы  мен  Орал өңірінің оңтүстік -

шығыс аймағы, Жоғарғы -Ырғыз ауданына жатқызылады.

Әйтеке би  ауданы - Арал  теңізі  бассейніне  және  ішкі  ағынсыз өңірге  жатады.

Өзендер қар -жаңбырмен толығу басы болатын уақытша суағарл армен берілген Суы тұзды

және  ащы-тұзды  болатын  кішігірім  таяз өзендер  (сорлар)  көп.  Аса  ірі  көлдері Әйке,

Бұлақкөл, Қаракөл, Шалқар -Қарашатау, Соркөл (2).

Ауданның флорасы боз-бетегелі,  тырса-жусанды,  бетегелі-бозбен  берілген.  Астық

тұқымдастардан қылқұрт (тырса), бетегебоз басым. Торғай үстіртінің үлкен аудандарына

ксерофитті    алуан  шөптесін  бетегелі  далалар  жатады  (Stipa  lessingiana,  Festuca,  valesiaca,

Calatella  divaricata,  Crinitaria  tatarica,  Phlomis  agraria,  Tanacetum  аchilleifolia). Әдеттегі

бетегелі құрғақ дала,  бұлардың  құрамында  ксерофильді  бетеге – Лессинг  бетегесі  басым

болады, немесе бозды бетегелі сазды топыраққа және Торғай үстірті мен Теңіз жазығының

күңгірт топырағына тұстастырады.

Аймақтың

шалғынды  шөптері  арпабас,  шалғын  түлкіқұйрығы,  бид

айық,

айрауықтан тұрады; бұршаққаптардан жоңышқа, атбұршақ, мия және басқалары кездеседі.

Жоғарғы өсімдік қамыс  (Phagmites  australis),  және қамыс  (Sarpus  lacustris) қоға  (Tupha

angustifolia) одақтармен ұсынған, бидайықтың (Agropyron cristatum) шалғындары ж әне т.б.

Сирек кездесетін түрлерден - орман қойбүлдіргені (Fragaria L vesca), биік қарандыз (Inula

L helenium), гүлтәж (Gladiolus L imbricatus), Лессинг селеуі (Stipa Trin lessingiana. et Rupr),

украиндық селеу (Stipa P ucrainica. Smirn), Эфедра екімасақты (Ephedra L distachya), т.б.(3)

Сулы  аңғарларда  көлбақа,  сүйрік  тұмсық бақа,  тарбақа,  сужылан,  сарыбас  жылан,

батпақ және ортаазиялық тасбақалар таралған, орман алқаптарында жасыл бақа таралған,

түрлі-түсті  аусыл  кездеседі. Сүтқоректілерден кеміргіштер өте көп:  кіші  саршұнақ, түз

тышқаны,  аламан,  дала  алақоржыны,  суыр  және  басқалары.  Мұнда  елік,  аққоян,  орқоян,

байбақ,  қарсақ, сасық күзен,  шықылдақ таралған. Қызыл  кітапқа  енген  түрлерден:  дала

қыраны,  безгелдек,  жорға  дуадақ,  қарабауыр  бұлдырық, ақбас  тырна және  басқалары

бар.()

Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданы – Батысазия-Африкалық құс жолының бойында

орналасқан,  көктем  мезгілі  келген  сайын өзен -көлдері құс  базарына  айналатын

Қазақстанның бірден -бір  аймағы.  Ерте  көктемнен  күз  мезгіліне  дейін  Ырғыз,  Торғай,

Өлкейек,  Тереңсай, Әйке өзен -көлдері  маңында  миллиондаған құстар  репродукциялық

кезеңінің жұмыртқалау,  су  маңындағы  шөптерге, қамыс  арасына,  тастарға ұя  салып,

балапандарын өсіріп-баптап қыстауға  дайындайды.  Халықаралық маңызы  бар  негізгі

орнитологиялық аумақтарды заңды түрде ерекше қорғалымға енгізбесек, Қызыл кітаптың

қызыл  төрінен  орын  алған  (қызылжемсаулы қарашақаз,  аққұйрықты  субүркіт,  т.б.(4)

авифауна өкілдері мүлдем жойылып кетуі мүмкін.  Тереңсай -Әйке көлдері жүйесі аумағы

– су маңы және сулы -батпақты мекен биоценозын сақтап қалудың негізі (5).

Мұнда суда жүзетін және су маңы құстарының негізгі ұшу жолдарының бірі өтеді:

ұшып өтетіндерден  көкқаз,  көкүрек,  барылдауық  үйрек,  отүйрек,  бізүйрек,  шүрегей,

сүңгуір  шүрегей, қызыл  тұмсықты  сүңгуір үйрек,  сары айдар үйрек,  сұңқылдақ аққу,

сыбырлақ аққу және басқалары кездеседі (6).

Аумаққа далалық зерттеу жүргізу және  кешенді бағалау нәтижесі бетегелі, типтік -

бетегелі  және  түрлішөпті -бетегелі  дала  ландшафттарын  сақтауда,  аймақта  экологиялық

тепе-теңдікті ұста п  тұруда    жоғары  табиғи  потенциалын  және  аймақтың табиғат

қорғаудағы маңызын көрсетті.

Қарастырылатын аймақта :

- бетегелі, типтік-бетегелі және түрлішөпті -бетегелі дала телімдері;

- өте сирек жапырақты және қарағайлы төмпешікті ормандар;

-

құстардың

мекен  және

ұялау  орны  секілді  су

қойсаларындағы,

өзен

аңғарларындаығы тоғайлық ағаш -қамысты тоғайлар;

- сумаңы, суда жүзетін, сулы -батпақты құстардың мекен ету орыны;

- Қызыл  кітапқа  енген өсімдік

–Комарова  жоңышқасы,  Талиев  гүлкекіресі,

муғалжар жалаңаш м ақта, ятрышник шлемовидный, черепитчатый жуа, клейкая қандағаш;

- папоротник әйел кочедыжнигінің үшінші кезеңінің өсу реликтісінің облыстаығы

ең жалғыз орыны;

- Қызыл кітапқа енген жануарлар – дала бүркіті, жылан,  ақбас тырна,  безгелдек,

дуадақ, , са джа, қарабауыр бұлдырық, үкі, перевязка, сайғақ;

- аз санды суда жүзетін құстардың көктемгі ұшу жолдары;

- көптеген археологиялық ескерткіштерорналасқан.

Барлық параметр бойынша берілген аймақ ерекше қоғалатын табиғи аймақ құруға

сәйкес келеді.

Жоспардағы  «Озерный»  мемлекеттік  табиғи  заказнигін  (орнитологиялық)

ұйымдастыру  себептері – ұшып өтетін  және ұялайтын  авиафауна үшін  аса  маңызы  бар

ұшып өтетін маңызды трансконтинентальдық жолдағы батпақ -көл алқаптарын қорғау.

Сурет. Жобаланып оытрған аумақтың шекарасы

Егер қаралатын  аймақта  ерекше қорғалатын  табиғи  аймақ болмаса,  болашақта

антропогендік әсер өсімдіктеді  және  олмен  байланысты  жануар әлемін  жойып  жіберуі

мүмкін. Экожүйе өзінің қайталанбастығын, сиректігін жоғалтады.

Халыққа және табиғи ла ндшафттарға зиян келтірмей табиғат комплекстерін қорғау

және  дәстүрлі  шаруашылық  қолдануларын  жүргізуге  мүмкіндік  беретіндіктен,

қазіргі

кезде қаралатын аймақта қорғаудың бұл түрі ең тиімдісі болып табылады.

Аумақ ғылыми, экологиялық, туристтік, рекреац иялық және шектеулі шаруашылық

мақсатта қолданыла алады.

Озерный» ЕҚТА орнитологиялық учаскелерін қорғауға қажетті нұсқаулар:

- жасанды ұялардың көбею уческелер және жайылымдар;

- реттеу шаралары;

- сандық есептеу,  ЕҚТА  мекендейтiн  жас  пен  жыныстықты

анықтайтын

жануарлардың популяциясы;

- Қызыл  кітапқа  енген өсімдік

–Комарова  жоңышқасы,  Талиев  гүлкекіресі,

муғалжар жалаңаш м ақта, ятрышник шлемовидный, черепитчатый жуа, клейкая қандағаш;

- папоротник әйел кочедыжнигінің үшінші кезеңінің өсу реликтісінің облыстаығы

ең жалғыз орыны;

- Қызыл кітапқа енген жануарлар – дала бүркіті, жылан,  ақбас тырна,  безгелдек,

дуадақ, , саджа, қарабауыр бұлдырық, үкі, перевязка, сайғақ;

- аз санды суда жүзетін құстардың көктемгі ұшу жолдары;

- көптеген археологиялық ескерткіштерорналасқан.

Барлық параметр бойынша берілген аймақ ерекше қоғалатын табиғи аймақ құруға

сәйкес келеді.

Жоспардағы  «Озерный»  мемлекеттік  табиғи  заказнигін  (орнитологиялық)

ұйымдастыру  себептері – ұшып өтетін  және ұялайтын  авиафауна үшін  аса  маңызы  бар

ұшып өтетін маңызды трансконтинентальдық жолдағы батпақ -көл алқаптарын қорғау.

Сурет. Жобаланып оытрған аумақтың шекарасы

Егер қаралатын  аймақта  ерекше қорғалатын  табиғи  аймақ болмаса,  болашақта

антропогендік әсер өсімдіктеді  және  олмен  байланысты  жануар әлемін  жойып  жіберуі

мүмкін. Экожүйе өзінің қайталанбастығын, сиректігін жоғалтады.

Халыққа және табиғи ла ндшафттарға зиян келтірмей табиғат комплекстерін қорғау

және  дәстүрлі  шаруашылық  қолдануларын  жүргізуге  мүмкіндік  беретіндіктен,

қазіргі

кезде қаралатын аймақта қорғаудың бұл түрі ең тиімдісі болып табылады.

Аумақ ғылыми, экологиялық, туристтік, рекреац иялық және шектеулі шаруашылық

мақсатта қолданыла алады.

Озерный» ЕҚТА орнитологиялық учаскелерін қорғауға қажетті нұсқаулар:

- жасанды ұялардың көбею уческелер және жайылымдар;

- реттеу шаралары;

- сандық есептеу,  ЕҚТА  мекендейтiн  жас  пен  жыныстықты

анықтайтын

жануарлардың популяциясы;

- Қызыл  кітапқа  енген өсімдік

–Комарова  жоңышқасы,  Талиев  гүлкекіресі,

муғалжар жалаңаш м ақта, ятрышник шлемовидный, черепитчатый жуа, клейкая қандағаш;

- папоротник әйел кочедыжнигінің үшінші кезеңінің өсу реликтісінің облыстаығы

ең жалғыз орыны;

- Қызыл кітапқа енген жануарлар – дала бүркіті, жылан,  ақбас тырна,  безгелдек,

дуадақ, , саджа, қарабауыр бұлдырық, үкі, перевязка, сайғақ;

- аз санды суда жүзетін құстардың көктемгі ұшу жолдары;

- көптеген археологиялық ескерткіштерорналасқан.

Барлық параметр бойынша берілген аймақ ерекше қоғалатын табиғи аймақ құруға

сәйкес келеді.

Жоспардағы  «Озерный»  мемлекеттік  табиғи  заказнигін  (орнитологиялық)

ұйымдастыру  себептері – ұшып өтетін  және ұялайтын  авиафауна үшін  аса  маңызы  бар

ұшып өтетін маңызды трансконтинентальдық жолдағы батпақ -көл алқаптарын қорғау.

Сурет. Жобаланып оытрған аумақтың шекарасы

Егер қаралатын  аймақта  ерекше қорғалатын  табиғи  аймақ болмаса,  болашақта

антропогендік әсер өсімдіктеді  және  олмен  байланысты  жануар әлемін  жойып  жіберуі

мүмкін. Экожүйе өзінің қайталанбастығын, сиректігін жоғалтады.

Халыққа және табиғи ла ндшафттарға зиян келтірмей табиғат комплекстерін қорғау

және  дәстүрлі  шаруашылық  қолдануларын  жүргізуге  мүмкіндік  беретіндіктен,

қазіргі

кезде қаралатын аймақта қорғаудың бұл түрі ең тиімдісі болып табылады.

Аумақ ғылыми, экологиялық, туристтік, рекреац иялық және шектеулі шаруашылық

мақсатта қолданыла алады.

Озерный» ЕҚТА орнитологиялық учаскелерін қорғауға қажетті нұсқаулар:

- жасанды ұялардың көбею уческелер және жайылымдар;

- реттеу шаралары;

- сандық есептеу,  ЕҚТА  мекендейтiн  жас  пен  жыныстықты

анықтайтын

жануарлардың популяциясы;

- жануарлардың жыл сайынғы бағалау күйі;

- есептеуiн  жүргiзу  сирек  және  жоғалатын,  сонымен  бiрге кәсiпшiлiк  жануар,

жануартану институтының мамандарының қатысуымен;

- ауру жануарларға, өлімге жақын кездерде жануарларға көмектесу;

- түрлi шексіз тұтынудан қорғаныс түрлері;

- жануарлар мен құстарды қорғаныс аншлагын қондыру;

- жануарларды жемдеу астауларды құру жолымен;

- тұяқтылар орындарындағы шаруашылық қызметiнiң жүргiзуiне тыйым салу ;

- құстар ұялауы кезінде мал жайылымы мен бағудың тыйым салуы (7).

Бұл  мекен – үлкен  орнитологиялық  құндылық болып  табылады,  сондықтан

жоспардағы аумақта жергілікті маңыздағы ерекше қорғалатын табиғи аумақ құру, Рамсар

конвенциясына қосу  жөнінде ұсыныс  жасап  отырмын.  Болашақта  экотурис тік  және құс

базарына айналған аумақ болады деген үміттемін.

Әдебиет

1. Қазақ ССР атласы. 1 том. М., 1982.

2. Чибилёв  А.А.,  Дебело  П.В. Ландшафты  Урало-Каспийского  региона.  Оренбург:  Ин-т

степи.УрО РАН, Печатный дом «Димур», 2006. 264 б.

3. Айпеисова  С.А.  Редкие  и  исчезающие  растения  Актюбинской  области. Оқу құралы .-

Ақтөбе, 2011.- 165 б.

4. Барбазюк Е.В. Численность и распространение редких и краснокнижных видов птиц в

пределах ключевой орнитологической территории степного Зауралья (Шалқар – Жетікөль

көлді ауданы ) // Адандық экология мәселелері . -2007. - 1 шығ. – б. 106–109.

5. Барбазюк  Е.В.  О  некоторых  околоводных  и  водоплавающих  птицах  на  востоке

Оренбургской  области  в  2002  году  // Мәліметтер  Оралдағы,  Оралмаңы,  және  Батыс

Сібірдегі құстардың т аралуына. Екатеринбург: «Академкнига», 2002. Б. 18-22.

6.

Барбазюк  Е.В. Әйке  көлі  (Шығыс  Оренбуржье)  2003  ж.  мезгілінде  //  Мәліметтер

Оралдағы,  Оралмаңы,  және  Батыс  Сібірдегі құстардың таралуына.  Екатеринбург:  Баспа

Орал. ун-та, 2003. Б. 29-31.

7. Давыгора  А.В.,  Куксанов  В.Ф.  Заказник  на  степных  озерах:  опыт  создания  и

современные проблемы // Степной бюллетень. Күз -қыс 2006 ж. Новосибирск, 2007. № 21-

22. Б. 31-34.

АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ГЕОЖҮЙЕЛЕРІНІҢ

МИКРОГЕОЖҮЙЕСІНІҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ

Мендыбаев Е. Х.,  Жаксыгулова Г. М.

Ақтөбе қаласы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті,

жаратылыстану факультеті

gulmira_zhaksygulova@mail.ru

Ақтөбе қаласының  әртүрлі  аудандарында  зерттеу  жұмыстары  2014 -2015  жылдар

аралығында  жүргізілді.  Зерттеу  жұмыстарын  жүргізуге қаланың төрт  нүктесі  таңдалып

алынды: АҚ  «Ақтөбе  ферроқорытпа  зауыты»;АҚ  «Қамқор  локомотив»;Кірпіш  зауыты;

бақылау нүктесі ретінде қаладан 7 км қашықтықта орналасқан Қарғалы елді -мекені.

Ауа. Зерттеу әдістемесі  бойынша  аталған  аумақтардан  ПУ -4Э  ,  ГАНК-4

құралдары  арқылы  ауа үлгісі  алынып,  хром  (VI),  күкіртті  сутек,  күкірт  диоксиді,

формальдегид концентрациялары анықталды [1,2] (кесте 1).

Ластаушы зат

атауы

ШМК

мг/м

3

Зерттеу нысаны

АФЗ

маңы

Теміржол

маңы

Кірпішті

зауыты маңы

Қарғалы

елді-мекені

Хром (VI)

0,0015

0,084

0,048

0,075

0,005

Күкіртті сутек

0,008

0,075

0,071

0,398

0,022

Күкірт диоксиді

0,125

0,115

0,101

0,112

0,098

Формальдегид

0,035

0,016

0,010

0,008

0,002

Кесте 1. Зерттеу нысандарындағы ауа құрамындағы ластаушы заттардың

концентрациялары,  мг/м

3

Зерттеу 

нәтижелері 

бойынша 

ауаның

төменгі

қабаты 

хром 

(VI)

концентрациясымен  барлық бақылау  нүктелерінде  дерлік  шекті  мөлшерден  жоғары

дәрежеде ластанған. Ал ең жағымсыз экологиялық жағдай Ақтөбе ферроқорытпа зауыты

(56  ШМК)  маңында қалыптасқан.  Хроммен  ла стану  бойынша  келесі  орынды  Кірпішті

елді-мекені  алып  отыр.  Мұнда  атмосферадағы  хром  мөлшері  ШМК -дан  50  есе  жоғары.

Теміржол  маңының атмосферасында  хром  мөлшері  32  ШМК -ге  дейін  жетіп  отыр.  Ал,

бақылау ретінде алынған Қарғалы елді -мекенінің ауасында да хром ШМК-дан асып түсті,

мұндағы  хром  3,4  ШМК -ны құрайды. Қала  атмосферасының хроммен  ластануына  көп

үлесті  АҚ  ҰТК  «Казхром»  кәсіпорны - ферроқорытпа  зауыты  (63%)  және №4 қорыту

цехы  (29,2%)

қосып  отыр.  Зерттеу  нәтижелеріне  сүйенсек, қаланың барлық аумағы

хроммен ластанудың апатты жағдайында.

Хромнан  кейінгі  орынды    шекті  мөлшерден  жоғары  ластану  бойынша  күкіртті

сутек  алып  отыр.  Ауаның

күкіртті  сутекпен  (55  ШМК)  ластануының максималды

көрсеткіші  Кірпішті  елді -мекенінде  тіркелген.  Ақтөбе  ферроқорытпа  зауыты маңында

бұл  көрсеткіш    9,4  ШМК -ны құрайды.  Теміржол  маңы  мен Қарғалы  елді -мекені  де  бұл

көрсеткіштен қалыспайды,  бұл өндірістік  нысандарда  ауадағы  хром  ШМК -дан  асып

түсті.  Ақтөбе

қаласының

атмосферасына  күкіртті  сутекті  шығарушы  негізгі

кәсіпорындар  саны 24,  алайда қалдықтың басым  бөлігін  (99,9%)    6 өндіріс  нысаны

бөледі: ҰТК  «Казхром» - 48,9%,  ЖШС  «Ақтөбе  Таза Қала» - 44,4%,  АҚ  «Ақбұлақ» -

5,5% және ЖШС «ЛАД» - 0,9%, ЖШС «Ақтөбе мұнай өңдеу» - 0,1%.

Атмосферадағы  хром  мен  күкіртті  сутекке қарағанда  формал ьдегид  пен  күкірт

диоксиді  бойынша  техногенді  жүктеме өндірістік  аумақтың көп  бөлігінде қалыпты

деңгейден аспайды.

Су. Зерттеу нысаны болып Ақтөбе қаласының өндірістік аймақтары және бақылау

орны  маңындағы  жер  беті  суларының  үлгілері  табылады.  Ақтөбе қалас ының  өндірістік

нысандарынан,  бақылау  нүктесінен  зерттеу әдістемелері  бойынша  су үлгілері  алынды

[2,3,4,5].

№1 зерттеу аймағы: АФЗ маңынан 2 км қашықтықта орналасқан Елек өзені;

№2  зерттеу  аймағы: Кірпішті  зауыты  маңынан    2  км қашықтықта  орналасқан    Елек

өзені;

№3 зерттеу аймағы: бақылау ретінде алынған Қарғалы өзені.

Аталған аумақтардан зерттеу әдістемелері бойынша су  сынамалары  алынып, КФК

арқылы  судағы  хром  (VI)  концентрациясын,  атомды -абсорбциялық  әдіс  арқылы  кадмий

концентрациясы, флюорат арқылы судағ ы бор және мұнай өнімдерінің концентрациялары

анықталды (кесте 2).

Ластаушы заттар

ШМК

мг/дм

3

Зерттеу нысаны

Елек өзені

Кірпішті

зауыты маңы

Қарғалы

Хром (VI)

0,02

0,113

0,016

0,007

Бор

0,017

0,233

0,085

0,065

Кадмий

0,001

0,0095

0,00009

-

Мұнай өнімдері

0,05

0,035

0,015

0,01

Кесте 2. Зерттеу нысандарындағы жер үсті суының құрамында кездесетін ластаушы

заттардың мөлшері, мг/дм

3

Зерттеу  нәтижелері  бойынша  жер үсті  суларындағы  ластаушы  заттардың

көрсеткіштері төмендегідей:

Зерттеуге алынған су үлгілерінің ішінде ең ласы АФЗ маңынан ағып жатқан Елек

өзені болды.  Дәлірек  айтсақ, Елек өзенінің суындағы  хром

мөлшері  5,6  ШМК,  бор  13,7

ШМК,  кадмий  9,5  ШМК құрайды.  Ал  мұнай өнімдері  аз  мөлшерде  кездесті  (0,7  ШМК).

Келесі орында Кірпішті зауыты маңынан ағып жатқан Елек өзені болып табылады. Мұнда

хром  0,8  ШМК,  бор  0,5  ШМК,  кадмий  0,09  ШМК,  мұнай өнімдері  0,3  ШМК

құрайды.Бақылау ретінде алынған Қарғалы өзенінің суының құрамы салыстырмалы түрде

таза, яғни зерттеуге алынған төрт зат т а ШМК-дан аспады және кадмий мүлдем кездескен

жоқ.

Топырақ.Зерттеу  нысаны  болып  Ақтөбе қаласының топырақтары  табылады.

Ақтөбе қаласының өндірістік нысандарынан РД 52.18.191 -89 зерттеу әдістемесі бойынша

топырақ  үлгілері  алынды.  Зерттеу әдістемесі  бойынша  жоғары  горизонттағы  топырақ

үлгілері  анализге  алынып  (0-20,  20-40  см),  атомдық – абсорбциялық  әдіс  арқылы

топырақтың  құрамындағы  хром  (VI),  мырыш,  мыс,  никельдің концентрациялары

анықталды [6] (кесте 3).

Ауыр

металдарды

ң атауы

Терең

дік

ШМК

мг/кг

Бақылау нүктесі

АФЗ

маңы

Теміржол

маңы

Кірпішті

зауыты

маңы

Қарғалы

елді-

мекені

Хром (VI)

0-20

6,0

1245,12

238,03

401,30

99,47

20-40

1089,01

212,54

376,56

85,09

Мыс

0-20

33,0

164,490

79,324

89,626

54,221

20-40

132,453

54,093

77,543

43,932

Мырыш

0-20

23,0

238,230

399,660

95,417

49,061

20-40

199,89

389,66

81,454

28,554

Никель

0-20

4,0

61,05

82,910

52,050

35,614

20-40

59,46

78,56

45,12

31,344

Кесте 3. Зерттеу нысандарындағы топырақтың құрамындағы ауыр металдардың

орташа жылдық концентрациялары, мг/кг (құрғақ салмақта)

Топырақтың жоғарғы қабаты хроммен барлық бақылау нүктелерінде дерлік шекті

мөлшерден  жоғары  дәрежеде  ластанған.  Ал  ең жағымсыз  экологиялық жағдай қаланың

солтүстігі, әсіресе  Солтүстік – Батыс  ауданында  (207  ШМК) қалыптасқан.  Хромнан

кейінгі  орынды    шекті  мөлшерден  жоғары  ластану  бойынша  мырыш  алып  отыр.  Темір

жол  және  Ақтөбе  ферроқорытпа  зауыт  маңының топырақтары  мырышпен  ШМК -дан

айтарлықтай жоғарылаған (10 ШМК). Топырақтың мырышпен (17,3 ШМК) ластануының

максималды көрсеткіші  Теміржол  маңында  тіркелген.  Ал  салыстырмалы  түрде қолайлы

жағдай Қарғалы елді -мекенінде қалыптасқан, 2,1 ШМК -ны құрайды.

Қорытындылай келе,  зерттеуге  алынған өндірістік  нысандарының ішінде  ең

жоғары  ластанғаны  АФЗ  болып  табылады.  Мұнда  ауада хром  (VI)(56  ШМК),  күкіртті

сутек  (9,4  ШМК)  бойынша,  суда  хром  (VI)(5,6  ШМК),  бор  (13,7  ШМК),  кадмий  (9,5

ШМК)  бойынша,  топырақта  хром  (VI)(207  ШМК),  мыс  (5  ШМК),  мырыш  (10  ШМК),

никель (15,2 ШМК) бойынша ШМК-дан асып түседі.

Әдебиеттер:

1. РД 52.04.186-86 «Руководство по контролю загрязнения атмосферы»

2. ПНД Ф 14.1:2:4.36-95 Методика выполнения измерений массовой концентрации бора в

пробах  природных,  питьевых,  сточных  вод  флуориметрическим  методом  на  анализаторе

жидкости "Флюорат-02";

3. СТ РК ИСО 18412-2008  Качество воды. Определение содержания хрома (VI);

4.  СТ  РК  ИСО  8288-2005  Качество  воды. Определение  кобальта,  никеля,  меди,  цинка,

кадмия и свинца;

5.  ПНД  Ф  14.1:2.4.128-98Методика  выполнения  измерений  массовой  концентрации

нефтепродуктов в  пробах  природных,  питьевых,  сточных  вод  флуориметрическим

методом на анализаторе жидкости "Флюорат-02";

6. РД 52.18.191-89 Методика выполнения измерений массовой доли кислоторастворимых

форм  металлов  (меди,  свинца,  цинка,  никеля,  кадмия)  в  пробах  почвы атомно-

абсрбционным анализом;

ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ЭНЕРГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ – ТҰРАҚТЫ ДАМУДЫҢ НЕГІЗГІ

ЖОЛДАРЫНЫҢ БІРІ

Жаппарова Б.К., Ташимова А.С., Алмат С.Қ.

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті,

Ақтөбе қ., Қазақстан

zhapparova@rambler.ru

Жасыл экономика бұл экономикалық теориядағы жаңа бағыттардың бірі. Ол табиғи

ресурстарды «табиғи капитал» ретінде қарастырады. Қазіргі таңда дүниежүзінің көптеген

елдері жасыл экономика принципін қабылдаған. Осы мемлекеттердің экономикалық даму

саясаты өнеркәсіптік өндіріс өсімін  оңтайландыруға  және қоршаған  ортаға үнемді

көзқарасқа негізделеді.

Күннен-күнге өсіп  келе  жатқан  энергетикалық сұранысты қанағаттандыру үшін

көмірсутегі  шикізатын  көптеп  пайдалану  ауаны  ластап, қоршаған  ортаның тепе -теңдігін

бұзды.  Жаһандық

жылыну

үрдісінде  көмірсутегі  шикізатынан  шығатын  зиянды

қалдықтардың да әсері  мол. Ғалымдардың болжамынша,  осы  жүзжылдықтың соңына

таман  ауаның температурасы  6,4  градус  жылынып, әлем дік  мұхиттардың деңгейі  58

сантиметр  көтеріледі  екен. Қазірдің  өзінде құрлықтарды  басып  жатқан  топан  су  соның

салдары. Сондықтан, әлем сарапшылары энергетикалық қуат шикізаттарына дәстүрлі емес

табу  мәселесін  күн  тәртібіне  батыл қойып  отыр. Қазір  көмірсуте гі  шикізатына  дәстүрлі

емес  ретінде қарастырып  отырған  биоотын,  жел  және  күн қызуынан  алынатын  энергия

әлемде өндірілетін  электр қуатының  2 пайызын ғана құрайды.  Осы  реттен  келгенде

Қазақстанның дәстүрлі емес энергия көздері бойынша әлеуеті аса зор.

Энергия – дүниежүзілік  экономиканың көкейкесті  мәселелерінің бірі.  Соңғы

кездері,  дәстүрлі  емес  энергия  көздері әлемдік  деңгейде  талқыланып, ғаламдық маңызға

ие  болуда.  Оның басты  артықшылығы – сарқылмастығы  мен  экологиялық тазалығы.

Атмосфераға үлкен көлем де зиянды газдардың бөлінуіне алып келетін мұнай және басқа

да қорларды өңдеумен  салыстырғанда,  дәстүрлі  емес  энергия  көздерін  пайдалану

ғаламшардың энергетикалық  қалпын өзгертпейді.  Дәл  осы қасиеттер,  жаңартылған

энергия  көздерінің шетелде  шалқып өркендеу інің және  жақын  онжылдықта  оптимистік

болжамның қалыптасуына ұйытқы болды. Қазақстан болашақты сақтау үшін энергияның

дәстүрлі емес түрлеріне көшу мәселесін көтеріп, әлемді залалсыз, табиғатқа да, адамзатқа

да  пайдалы  дәстүрлі  емес қуат  көздерін  дамытуды  н асихаттап,  елімізде  жасалып  жатқан

сол  бағыттағы  жаңа  технологияларды ұсынбақ.  Өзгелердің де  сондай  игі  бастамаларын

әлем алдында көрсетпек.

Дамыған  елдерде  энергия  беру өндірістік өнім  5  есе  кіріс әкеледі.  Бұл  мәселенің шешімі

екі  сұрақты қамтиды,  погресс ивті  технологияның белсенді  дамуы,  энерго – тиімді

процесстің жоғарылату тәсілі, дәстүрлі емес және жаңа энергия көздерін жаңғырту, соның

ішіндегі  күн  энергиясын  потенциалы өте  жоғары  және қол  жетімді  технологиялық және

техникалық  құрылғы.  Гелиоқондырғылар дың типті өлшемін  дамыту,  көптеген  бағытпен

жүреді,  солардың

бірі  гелиоколлектор  мен  гелиоқондырғыны  жаңғырту.  Бірақ,

қондырғының  қымбаттылығы  мезгілдік  жұмыс,  жылдық  өнімділігі  және  пайдалы әсер

коэффициенті  төмен.  Біз  күткен  эффектіні  бермейді.  Осы  сұрақты  шешу үшін

гелиоқондырғының жылу  насосын қолданады,  бұл қондырғының тиімділігі  БҰҰ

оқымыстылары,  мемлекеттер  мен  алыс  мемлекеттердің

зерттеу  нәтижелерімен

нақтыланады.  Гелиоқондырғыларды  жылу  насостарымен қолдану үлкен қызығушылық

тудырады.  Күн  энергиясы қол  жетімді  энергия  көзі  болғаныменен, қондырғыларды

пайдалану  жоғары  капиталды  және  көптеген  тұтынушыларға қол  жетімсіз.  Бұның негізгі

орын  шарты  бар – өндірісте  аз  орын  алады,  энергияны  пайдалану  мезгілдік  сипаттамаға

тән.  Жаңғыртылған  белгілі  теориялар ға актуалды  зерттеулер  жүргізу  және  жаңа

конструктивті – технологиялық гелиоқондырғылар  мен  жылу  насостарын  жасау  бұл

мәселенің шешімі  болып  табылады. Жылу  насостарымен  байланысты  басқа  да  маңызды

сәттерді атап кетуге болады. Бұл энергия көзін сақтау, экол огияны жақсарту материалды

және  адамдық ресурстарды үнемдеу.  Жаңа  технология  байланыстар,  суыту  мен  жылыту

орталығындағы  энергияны  білу  микроклиматтың тұрақтануы,  тез  бұзылатын өнімдердің

сақталуы  болып  саналады.  Энергия  сақтау  технологиясы  бүкіл әлемде  ше шілмейтін

мәселе және сауда экономикасының түрі. Жаңа әлемдегі энергетикалық және экологиялық

саясат,  түпкілікті  жоғарғы  энергия  сақтау  көзі  болып  табылады.  Толық  ұлттық

бағдарламалар қабылданып  және  дамыған  елдерде  орындалып  жатыр,  экологиялық

тазаортада өркендеу,  энергетикалық мемлекеттер қауіпсіздігін қадағалау,  сонымен қатар

ауру адаптациясын болдырмау.

Қазақстанда  дәстүрлі  емес  жаңартылатын  энергетиканы  дамытудың  2020 жылға

дейінгі  жоспарын  бекіткені  белгілі. Қазақстанда  2013 -2020  жылдарға  арналған  дәс түрлі

емес және жаңартылатын энергетиканы дамыту шаралары жоспары бойынша 2020 жылға

қарай  біз  жаңаратын  энергия  көздері  1040  МВт қуат  көлемінде  болады  деп  күтудеміз.

Оның ішінде  13  жел  стансасы  (793  МВт),  14  ГЭС  (170  МВт),  сондай-ақ  4 күн  электр

стансасы (77  МВт)  жасақталады  деп  есептелуде. Қазақстанда  2050  жылға  дейін  барлық

энергия тұтынудың 50% -н энергияның дәстүрлі емес және жаңғыртылатын түрлерінен алу

жоспарлануда.  Еліміз  дәстүрлі  емес  энергия  көздерін  дамытудың  «жасыл»  жолына

көшуіне  Астанадағы  ЭКСП О-2017 қуатты  серпіліс  береді.  «Жасыл  экономика» - ең

алдымен,  инновация,  атқарылатын  іс -әрекетеріміз  соған  негізделетін  болады.  Егерде

қолданысқа  шығатын  дәстүрлі  емес  энергия  экологиялық тұрғыдан  тұрғындардың

сұранысын қанағаттандыратын болса, онда жаңа технология да дамитын болады. Энергия

тұтыну  адамзат  тіршілігінің міндетті  шарты  болып  табылады. Әлемдегі қазіргі  таңда

өндірістердің көбеюіне  және  жер  бетінде  адамдардың санының артуына  байланысты

энергияға  деген  сұраныс  артты,  осы қажеттіліктерді қанағат тандыру үшін  дәстүрлі  емес

энергияны өндіру қазіргі заманның талабы.

Қазақстанның географиялық орналасуы  солтүстiк  ендiкте  жатқанына қарамастан,

елдегi күн энергиясының ресурсы қолайлы климаттық жағдайдың арқасында тұрақты, әрi

жарамды  болып  табылады.  Соңғы  кездегі  дәстүрлі  емес  энергетика  бағытындағы

зерттеулердің болжамына  сүйенсек,  ХХІ ғасырдың ортасында  жаһандық энергетикалық

баланстағы  дәстүрлі  емес қуат  көздерінің  үлесі  30% -ға  дейін  жетеді  деп  күтілуде.  Ал

Еуроодақ дәстүрлі  емес  энергетика үлесін  2020 жылдары  20  пайызға,  2040  жылдары  40

пайызға жеткізуді көздеп отыр. Бұл ең алдымен, Жер бетіндегі күн сайын күрделеніп бара

жатқан  экологиялық апат қаупін  азайтуға  бағытталады,  күннен -күнге өсіп  келе  жатқан

энергетикалық сұранысты қанағаттандыру үшін  көпте п  пайдаланылатын  көмірсутегі

шикізаты  ауаны  ластап, қоршаған  ортаның тепе -теңдігін  бұзды.  Жаһандық жылыну

үрдісінде көмірсутегі шикізатынан шығатын зиянды қалдықтардың да әсері өте көп.

Қазақстан бірінші  болып  болашақты  сақтау үшін  энергияның дәстүрлі емес  түрлеріне

көшу  мәселесін  көтеріп, әлемді  залалсыз,  табиғатқа  да,  адамзатқа  да  пайдалы  дәстүрлі

емес қуат  көздерін  дамытуды  насихаттап,  елімізде  жасалып  жатқан  сол  бағыттағы  жаңа

технологияларды қолданысқа ұсынуда.  Астанада  «EXPO -2017»  көрмесі  «Болашақтың

энергиясы»  атты  тақырыпта ұйымдастырылуда.  Бұл  ең алдымен,  дәстүрлі  емес  энергия

көздерін  дамытуды қоса  алғанда,  энергетикадағы  сапалы өзгерістер  жолы  мен  оны

тасымалдау  тәсілдерін  іздестіруге  бағытталған.  Орнықты  энергиямен  жабдықтау

жаһандық негізгі мәселе саналады, оны шешу экономикалық өсімді қамтамасыз ету және

қоршаған  ортаға  жүктемені  біруақытта  төмендету  кезінде әлеуметтік  стандарттарды

арттыру үшін қажет. Қазақстанның бұл  тақырыпты  таңдауының  өз  негізі  бар.  Еліміз

дәстүрлі энергиялық ресурстар дың елеулі қорына ие бола отырып, дәстүрлі емес энергия

көздерін  пайдалану  жөніндегі  шараларды  дәйекті  түрде қабылдауда  және  «жасыл»

экономика құру  бағытын ұстанған.  Дәстүрлі  емес қуатты  пайдалану  мәселесін  көтеру

мемлекетіміздің тұрақты дамуының негізгі ж олдарының бірі.

Әдебиеттер

1. «Қазақстан -2050» стратегиясы, 2012 жыл, желтоқсан.

2. Кондаков А.М. Альтернативные источники энергии – М.: Прива. 2006 г.

3. http://zhebe.com/index.php/o-am/leumet/item/1207-bala..

4. http://if.iktu.kz/files/aba/Rspaev_Erjan.pdf

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: