МОЛЕКУЛЯРНАЯ ИНФОРМАЦИЯ КАК КЛЮЧЕВАЯ СУБСТАНЦИЯ

представлений,  не  являясь  при  этом  физической  величиной,  но  с  точки  зрения

современной науки именно информационные структуры составляют основу самой жизни,

играя роль одной из ключевых субстанций нашего мира. Информация, хотя и пользуется

для  своего  воплощения  различными  материально-энергетическими  средствами,  тем  не

менее,  всегда  выступает  в  качестве  отдельного  спутника  и  независимого  природного

явления.

Еще Роберт Винер - математик и философ, основоположник кибернетики и теории

ИИ  в  1954г.  писал:  «Информация - есть  информация,  а  не материя  и  не  энергия.  Тот

материализм, который не признает этого, не может быть жизнеспособным» [6].

Несмотря  на  то,  что  информация  является  нематериальной  категорией,

существовать  и  воспроизводиться  она  может  только  на  основе  различных  материально-

энергетических  носителей,  предполагая  наличие  системы,  где  она  может  кодироваться,

генерироваться и передаваться.

Информация,  особенно  генетическая  обладает 

уникальным  свойством

-

способностью  бесчисленное  количество  раз  передаваться  из  поколения  в  поколение,

путём простой смены своих материальных носителей. В нашем организме нескончаемым

потоком идут процессы обмена веществ и энергии, с возрастом в нашем теле не остается

ни  одного  соединения,  с  которыми  мы  появились  на  свет  при  рождении,  неизменным

остаётся  только  наше  «Я»  и  та  генетическая  информация,  благодаря  которой  мы

существуем и развиваемся!

Напрашивается  вывод,  что  информация  не  зависит  от  свойств  своего  носителя

(вещества),  в  то  время  как  судьба  вещества  полностью  зависит  от  информации,  которая

записана  в его  структуре  или  информации,  которая  загружается  в  данную  структуру  во

время биосинтеза.

Почему-то долгие годы ученые видели только материальную часть этого процесса,

не замечая главного – путей передачи программ наследственной информации при помощи

так называемого «молекулярного алфавита». Молекулярный алфавит представлен самыми

элементарными  формами  органического  вещества – мономерами,  а  переносчиками

информации являются специальные сигнальные молекулы, в структурах которых она уже

записана. Удивительно, то что при построении любых биологических молекул и структур

используются  те  же  материальные  носители,  которые  применяются  для  передачи

молекулярной  информации.  Возможно  поэтому,  молекулы  из  которых  состоит

биоорганическое вещество одновременно подчиняются не только физико-химическим, но

и информационным закономерностям.

Все  технические  информационные  системы  нашей  планеты  работают  благодаря

правильно сформированной системе унифицированных узлов и логических элементов, но

всё живое на Земле, от микроорганизмов до гигантских млекопитающих, также состоит из

одинаковых  «строительных  блоков» – стандартного  набора  более  чем  трёх  десятков

биохимических  элементов.  Этот  типовой  набор  и  представляет  собой  молекулярный

биологический алфавит, необходимый не только для построения живых организмов, но и

для кодирования и программирования молекулярных структур и функций живой материи

[4].

Молекулярный алфавит включает в себя:

- восемь нуклеотидов, – «четыре из них играют роль кодирующих единиц ДНК, а

другие четыре используются для записи информации в структуре РНК;

- двадцать  стандартных  аминокислот,  которые  кодируются  в  ДНК  и  служат  для

матричного построения белковых молекул;

- несколько жирных кислот, необходимых для построения липидов;

- моносахара.

Каждый  биологический  элемент – это  химическая  буква  или  символ,  имеющийв

своем  составе  функциональные  атомные  группы,  которые  определяют  химические

свойства  элемента  и  служат  входными  и  выходными  цепями,  с  помощью  которых

элементы,  используя  определенные  программы,  могут  ковалентно  соединяться  друг  с

другом,  образуя  длинные  молекулярные  цепочки.  При  этом,  каждый  элемент  (мономер)

имеет  еще  и  свою  индивидуальную  боковую  атомную  группу  (или  группы),  которая  в

живых  системах,  как  предполагают  ученые,  используется  в  качестве  элементарного

информационного химического сигнала.

Например, 

сообщения 

в 

цепи 

ДНК 

или 

РНК 

кодируются 

в 

виде

последовательности  нуклеотидов,  а  носителями  генетической  информации  являются

азотистые  основания - «боковые»  атомные  группы  нуклеотидов.  Соответственно,  и  в

полипептидной  цепи  белка  эти  сообщения  записывается  в  виде  последовательности

аминокислот, где носителями информации (единичными сигналами) являются их боковые

R-группы. [2]

Алфавит  живой  материи  состоит  из  более  30  химических  букв  и  символов,  с

помощью которых кодируется биологическая информация. Причем, для «автоматизации»

процессов  кодирования  и  перекодирования  биологической  информации  в  живой  клетке

применяются  свои  молекулярные  биопроцессорные  системы,  такие  как  аппаратные

устройства  репликации, транскрипции  и  трансляции  генетической  информации.  А

«теоретической  и  технологической»  основой  применения  молекулярной  базы  служат

универсальные  законы  и  принципы,  которые,  следует  отнести  к  закономерностям

«молекулярной биохимической логики и информатики» и которые только начала изучать

современная наука.

Все  химические  буквы  и  символы  живой  природы - это  натуральные  дискретные

единицы  молекулярной  информации,  именно  поэтому  живая  природа,  пользуясь

биологическими элементами, способна к построению и реализации любых биологических

структур  и  функций.  Ясно,  что  для  модульного  кодирования  и  функционального

программирования  биологических  молекул  и  структур  в  живой  клетке  широкое

применение находят  базовые  унифицированные  биологические  элементы.  Информация  в

живой молекулярной системе всегда передается с помощью «набора химических букв или

символов 

(статистический 

уровень), 

упорядоченных 

использованием 

кода

(синтаксический  уровень),  для  передачи  значащего  сообщения  (семантический  уровень),

которое вызывает ответную реакцию (цель)».

Интересно, что кроме передачи сообщений все биологические элементы обладают

еще  и  универсальной  природной  способностью  к  выполнению  различных - химических,

энергетических, программных и других биологических функций.

К таким функциям можно отнести:

- использование  биологических  элементов  в  качестве  строительных  блоков,  с

помощью которых осуществляется физическое построение различных макромолекул;

- использование  биологических  элементов  как  информационных  единиц

-

химических  букв  или  символов,  с  их  помощью  в  сигнальные  молекулы  записывается

молекулярная информация;

- использование биологических элементов, как составляющих молекулярного кода,

с  помощью  которых  идёт  кодирование,  преобразование,  передача,  а  впоследствии, -

воплощение и реализация генетической информации;

- с  помощью  биологических  элементов  создаются  программы  и  алгоритмы

структурного  преобразования,  а  позже  программы  функционального  поведения

различных биологических макромолекул;

- обеспечение клетки потенциальной и свободной химической энергией.

Толькопри  использовании  молекулярного  алфавита  у  живой  клетки  появляется

возможность  хранить,  передавать  и  преобразовывать  информационные  сообщения.

Загруженные  в  макромолекулы  (с  помощью  аппаратных  средств  и  молекулярного

алфавита), 

информационные 

программы 

определяет 

структуру, 

форму, 

класс

биоорганического соединения, потенциальную и свободную энергию химических связей.

Очевидно,  что  все  загадки  биологической  формы  материи  кроются  не  только  в

системной  организации,  но  и  в  таком  уникальном  явлении,  как  слияние  в  одно

структурно-функциональное  целое  трёх  важнейших  её  составляющих - органического

вещества, химической энергии и молекулярной информации.

Поэтому  информация,  точно  так  же,  как  и  химическая  энергия,  обнаруживает

полное  сродство  с  живым  веществом  на  его  элементарном  уровне.  Можно  сказать,  что

триединство  вещества,  энергии  и  информации  является  основным  фактором,

обеспечивающим  существование  живой  материи.  Причем,  информация,  внедрившаяся  в

структуру  биоорганического  вещества,  стала  той  организующей  и  системной  силой,

которая гарантировала эволюцию биоты нашей планеты по различным ступеням развития.

К  сожалению,  феномен  триединства  довольно  долго  создавал  для  исследователей

иллюзию,  что  в  живой  материи,  кроме  вещества,  ничего  нет,  поэтомуреально

существующие  информационные  процессы  постоянно  «ускользали»  от  их  внимания.

Отсюда,  как  результат  наблюдается  мировоззренческое  отставание  и  топтание  на  месте.

Возможно,  это  следствие  господствующего  влияния  культа  физико-химического

направления, традиционно доминирующего в молекулярной биологии.

Именно информация является главной движущей силой развития живой материи, и

биосферу нашей планеты регулирует именно она, возможно, в кодированной форме.

Литература

1.  Калашников.  Ю.Я. «Информация - гениальное  изобретение  живой  природы».  Дата

публикации: 

13 

июля 

2007г., 

источник: 

SciTecLibrary.ru; 

Сайт: 

http://new-

idea.kulichki.com/, дата публикации: 05.05.2007г.

2. Ленинджер. А.Основы биохимии. Пер. с англ. в 3-х томах – М: Мир, 1985.

3.  Калашников.  Ю.Я.  «Единство  вещества,  энергии  и  информации – основной  принцип

существования  живой  материи».  Дата  публикации:  30  июня  2006г.,  источник:

SciTecLibrary.ru; Сайт:http://new-idea.kulichki.com/, дата публикации: 07.12.2006г.

4.  Калашников.  Ю.  Я. «Ферменты  и  белки  живой  клетки – это  молекулярные

биологические автоматы с программным управлением». Дата публикации: 30 июня 2006г.,

источник: SciTecLibrary.ru; Сайт:http://new-idea.kulichki.com

5.Станишевская  Н.Б.  Формирование  антибиотикорезистентности

у  биопленочных

бактерий.  /  Н.Б. Станишевская В  сборнике: Образовательная  среда  сегодня  и  завтра

Сборник  научных  трудов  IX  Международной  научно-практической  конференции.  под

общей редакцией Г.Г. Бубнова, Е.В. Плужника, В.И. Солдаткина. 2014. С. 349-350.

6.  Калашников.  Ю.  Я.  «Информационное  управление  клеточными  процессами».  Дата

публикации: 22.02. 2007г., источник: SciTecLibrary.ru; Сайт: http://new-idea.kulichki.com

МӘРТӨК АУДАНЫНДАҒЫ ҚОЯНТӘРІЗДІЛЕР  ОТРЯДЫНЫҢ

БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ

Сырымбетов С.Т., Джампейсов А.С.

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Ақтөбе қ. Қазақстан.

ssssserim@mail.ru

Қазақстан

аумағында  835  омыртқалы  жануарлар  түрлері,  онын  ішінде:

сүтқоректілер – 178,  сүтқоректілердің  140  (78,6%)  қорғалатынын,  22  түрі Қазақстан

Республикасының Қызыл кітабына енгізілген, осылардың өзі Қазақстанның бірегей фауна

мен  флоралық биотүрліліг ін  сақтауды  және  табиғи  экожүйенің барлық кешендерінің

тұрақты күйін қолдауды қамтамасыз ете алмайды.

Бұрынннан  кәсіпшілік  маңызы  бар  жануарлар үшін  негізгі қауіпті  браконьерлік

тудырады. Өйткені  көптеген  жануарлар үшін өздері  мекендейтін  ареалдары  мен өр істеу

жолдары анық, браконьерлерден қашып құтыла алмайды, ал олар қауымдалысты жаппай

қырады.  Сонымен  бірге  олар  көбейу  кезінде қырып, қауымдалыс  негізіне  кедергі

келтіреді.  Маңызды  мәселелердің

бірі -мекендеу  аймағының

тарылуы.  Көптеген

жануарлардың мекенд еу  ареалы  шектеулі  (көбейу  немесе өрістеу),  егер  бұл  телімді

адамдар  игерсе,  онда  берілген  түр  түгелдей  ығыстырылып,  алдағы  уақытта

жоғалады.Қазақстанда  бұл  процесс  басқасымен қатар  жүруде,  бір  жағынан өндіріс  пен

тұрмыс  нысандарына  берілетін  жерлер  көлемі

өсуде  (кен  орындары,  тұрғын үй

инфрақұрылымы), екінші жағынан ауыл шаруашылық жерлері қысқаруда.Соның әсерінен

жануарлар

үйренген 

мекендерін 

тастап 

кетеді,өрістеу 

жолдарын

өзгертеді,бұл

қауымдалыстың  қысқаруына әкеліп  соқтырады.  Сонымен  бірге  техногенді  ф акторлардан

басқа, құрғақшылық, қатал қыс, жұқпалы аурулардың таралуы сияқты табиғи құбылыстар

да жануарлар әлеміне әсерін тигізеді.

Қазақстан аймағының көпшілік бөлігінде әртүрлі шөпті және дақылды дала орын

алған. 

Сондықтан 

жануарлар

әлемінің

негізгі

ядросын 

шалғынды-далалы

шөпқоректілер құрайды.  Осылардан  кездесетіні қоянтәрізділер отрядының өкілдері:

кәдімгі ақ қоян мен орқоян, дала шақылдағы .

Мәртөк ауданындакездесетін қоянтәрізділер отрядының систематикасы:

1. тип: желілілер – хордовые – Chordata

тип тармағы: омыртқалылар – позвоночные – Vertebrata

класс: сүтқоректілер – млекопитающие – Mammalia

ортяд: қоянтәрізділер – зайцеобразные – Legomorpha

тұқымдас: қояндар – зайцевые – Leporidae

туыс: қоян – зайцев – Lepus

түрі: ақ қоян – заяц беляк – Lepus fimidus

2. тип: желілілер – хордовые – Chordata

тип тармағы: омыртқалылар – позвоночные – Vertebrata

класс: сүтқоректілер – млекопитающие – Mammalia

ортяд: қоянтәрізділер – зайцеобразные – Legomorpha

тұқымдас: қоянда р – зайцевые – Leporidae

туыс: қоян – зайцев – Lepus

түрі: ор қоян – русак – Lepus europaeus

3.  тип: желілілер – хордовые – Chordata

тип тармағы: омыртқалылар – позвоночные – Vertebrata

класс: сүтқоректілер – млекопитающие – Mammalia

ортяд: қоянтәрізділер – зайцеобразные – Legomorpha

тұқымдас: шақылдақтар – пишуховые – Ochotonidae

туыс: шақылдақ – пишуха – Ochotono

түрі:  дала шақылдағы – степная пишуха –

Ochotono pusilla

Қоянтәрізділер отрядын  ХХ ғасырды ң бас  кезіне  дейін  кеміргіштер  отрядына

жатқызып  осы  отрядтың бір  тармағы  ретінде қарастырды.  Тек  1912  жылы  Джидлей

қоянтәрізділерді толық зерттеп, олардың кемірушілерге тек сырт пішіні ұқсайды, оларды

басқа  отрядқа  бөлу қажеттігін  айтады.  Бұл  көзқарас қаз

іргі  кезде өзінің толық шешімін

тапты.

Қоянтәрізділердің кемірушілерден  басты  айырмашылығы  олардың жағында  кемірушілер

сияқты  1  жұп  емес,  екі  жұп  күрек  тіс  орналасқан. Қоянтәрізділердің  2 -ші  жұп  күрек  тісі

шамалы  дамыған.  Олар  1-ші  жұп  күрек  тістерден  кейі н  орналасқан.  Сонымен қатар

қоянтәрізділердің таңдай  сүйегінде  де  ерекшеліктер  бар.  Олардың таңдай  сүйектері  сол

жақ және  оң жақ азу  тістердің арасында  көлденең көпір  тәрізді  орналасқан.  Ал

кемірушілерде таңдай сүйегі тұтастай алып жатыр [1].

Қоянтірізділердің қарындары екі бөлікті: 1-ші бөлігінде астың бактериальды ашуы

болады, 2-ші бөлігінде, яғни шекке шығатын жерде ас пепсин көмегімен қорытылады.

Ал ұқсастықтары  екі  отряд өкілдерінде  де  ит  тістері  болмайды.  Азу  тістері  мен

күрек тістерінің арасында ашық жер болады, оны диастема деп атайды.

Қоянтәрізділердің тістері  белгілі  бір ұяда  орналаспаған, өмір  бойы өседі.  Соған

байланысты  олар қатты  заттармен қоректенеді.  Мәселен,  ағаш  бұтақтары,  ағаш қабығы,

талдар  және  т.б.Қоянтәрізділер  отрядының  өкілдерін ің дене  мөлшері  12 -70  см-ге  дейін

жетеді. Көбінің құлақтары ұзын, артқы аяқтары алдыңғы аяқтарымен салыстырғанда ұзын

болады.  Тырнақтары  жақсы  дамыған. Құйрықтары қысқа,  тері  жамылғысынан әзер

көрінеді. Табандарында қалың түктері болады.Қоянтәрізділердің д ене жамылғысы әртүрлі

болады.  Кейбіреулерінде қатты, қылшықтәрізді.  Көбінің түстері  сұр,  кейде  бурыл,  ақ.

Көптеген өкілдері жыл маусымдарына байланысты түстерін өзгертеді.

1. Ақ қоян – заяц беляк – Lepus fimidus

Маусымдық және  тәуліктік  белсенділігі : Ақ  қояндардың тәуліктік  белсенділігі

Қазақстанда  аз  зерттелген.  Негізінен  бұлар  іңір қараңғысында  және  түнде  белсенді

тіршілік  етеді.  Жатақтарына  таң алдында  тынығуға  жатады.  Ауа -райы қолайсыз  болған

күндері олар жатақтарынан тек күн ашылғанда ғана шығып қорек тенеді. Бірақ бұл күндері

басқа күндер сияқты түні бойы жортпайды.

Ақ  қояндар  тез  көбейетін  жануарлар қатарына  жатады.  Олар  жылына  2 -3  рет

көбейеді.  Алғашқы  күй -ойнақ ақпанның аяғы  мен  наурыздың басында.  2 -ші  күй-ойнақ

сәуірдің аяғында,  3 -ші  күй-ойнақ маусымның  2-ші  жартысында  басталады.  Буаз  болу

мерзімі 50 күнге созылады. Әр көбейген сайын 3 -10-ға дейін көжек береді. Жаңа туылған

көжектің салмағы 130 -160 гр шамасында болады. Негізінен көжектердің салмағы, туылған

көжектердің санына байланысты [2].

Егер жаңа туылған көжектердің саны көп болса, салмақтары азая түседі. Көжектер

өте  тез өседі.  20-25  күнде  бұлардың салмағы  537  гр,  ал  40 -50  күнде  салмағы  1950  гр

шамасына  жетеді.  2-ші  және  3-ші ұрпақтары  тез өседі. Қазан  айында  2 -ші  және  3-ші

ұрпақтар 1-ші ұрпақпен бірдей болады.

Ақ қояндар көжектер кезінде арнайы ін қазбайды, олар белгілі бір жасырын жерде

көжектейді.  Көжектеу  уақыты  10  минутқа  дейін  созылады  (Н.Д.Григорьев,  1940).

Көжектерінің кіндігін  аналық  қоян  тісімен  кесіп,  тез  арада қағанағын  жеп қояды.

Бұл

көжектер үшін де, аналық қоян үшін де пайдалы (Н.А.Мантейфель, 1935).

Көжектегеннен  кейін  көжегін  емізеді  де,  көп  алысқа ұзамай  сол  маңда  болады.

Олар күніне 1-2 рет көжектерін сүтпен қоректендіреді. Ақ қоянның сүті өте нәрлі болады,

құрамында  12%  ақ уыз,  15%  май  болады.  Көжектерді  30-35  күнге  дейін  сүтпен

қоректендіреді. 8-10 күннен кейін көжектер шөп жей бастайды, бірақ қосымша сүтпен де

қоректеніп отырады.

2. Ор қоян.

Маусымдық және  тәуліктік  белсенділігі:  ор қояндар  негізінен  іңір қараңғысында

және түнде белсенді тіршілік ететін жануарлар. Бірақ күн -ойнақ кезінде оларды күндіз де

кездестіруге  болады.  Ал  күн -ойнақ уақытынан  кейін  олар  жатақтарынан  тек  кешкі  сағат

17-18-ден  кейін  шығады  (Фадеев,  1966).  Біздің мәліметтеріміз  бойынша  жаз  кезінде  күн

қатты ыссы  болағн  күндері  олар  жайылымға  сағат  19 -дан  кейін  шыға  бастайды.  Ор

қояндар  жайылымнан  таңғы  сағат  6 -7-лерде  оралады.  Күз  айларында қолайсыз  ауа -райы

күндері  олардың тәуліктік  белсенділігі  тез өзгереді.  Ашық күндері  олар  жайылымға

күндегідей 17-18 сағатта, ал жаңбырлы күндері 1 -2 сағат ерте шығады.

Қыста ор қояндар  жатақтарынан  сағат  17 -18-де,  ал қар  жауғанда  жатағынан

шықпайды. Қатты  аязды  күндері  жайылымға  сағат  16 -17-де  шығып,  ертеңгі  8 -10-да

жатағына қайтып оралады.Ор қояндар тез көбейетін жа нуарлар қатарына жатады. Бұларда

шағылысудың басталуы  ауа -райына  және  таралған  ауданына  байланысты әртүрлі

болады.Жаңа туылған көжектердің салмағы 100 -150 гр, көзі ашық, денесін түк басқан, 7 -8

күнде көк шөп тістеп, 10 -15 күнде олар толықтай шөппен қоректе не бастайды, бұл кезде

көжектер әрі сүтпен де қоректенеді.

3. Дала шақылдағы

Олардың дауыстарын  көктемнің соңында  және  жаздың кез -келген  уақытында

естуге  болады.  Дала  шақылдақтарында  көбею  кезеңі  ерте  басталады.  Бұл  кезде  олардың

белсенділігі  жоғарылайды және  даланы  кезіп қаңғып  кетеді.  Көктемде қар үстінен

қаңғыбас  аталық шақылдақтардың  2 -3  шақырымға  дейін  кездескен.  Жылына  2 -4  рет

көбейеді. Әр көбейген сайын 3 -13-ке дейін өсім береді.

Балалары қызыл  шақа,  денесі  жалаңаш  болып  туылады. Салмағы  бар  болағ ны  6-7

гр болады. Көжектерінің кішкене ғана тырнағы және жаңадан шығып келе жатқан тістері

болады.  Жаңа  туылған  көжек өте әлсіз,  бірақ ересек  шақылдақтардың дыбысына ұқсас

«цив»  деген  дыбыс  шығарады.  Туылған  алғашқы  күні  олардың арқасы  мен  бүйірі ғана

қарайып  шыға  бастайды.  Ал  4 -ші  күн  дегенде  түгінің түсі  сұрға  айналады  және құлағы

ашылады. Көжектердің салмағы күніне 1 -1,5 гр өседі. 5 күндік көжектің салмағы 12,5 -15

грамға,  мұртшасының  ұзындығы  1  см,  артқы  аяғының табаны  1,7  мм, құлағы  6  мм -ге

өседі. Көздері 9-10 күнде ашылады. Осы уақытта олардың азу тістері жарып шығады және

дене  түгінің жамылғысы  4 -5  мм-ге  жетеді.  10  күннен  кейін  олар  шөппен қоректене

бастайды және 15-20 см биіктікке жақсы секіре алады, бірақ әлі де болса сезім мүшелері

толық жетілмеген. Шөппен қоректенгеннен  кейін  олардың салмақтары  тез өсе  бастайды.

Енесінің сүтімен  20 -21  күндей қоректенеді.  Кейіннен өз  бетімен  тіршілік  етуге

көшеді.Қоянтәрізділер табиғатта  және  халық шаруашылығында  белгілі  маңызы  бар

жануарлар. Ақ қояндардың терілері х алық шаруашылығындағы бағалы шикізат көзі [3].

Дала  шақылдағының ауыл  шаруашылығында  зияны  көп  емес.  Тек  саны өскен

жылдары ғана  жайылымдарға  зиянын  тигізеді.  Бұлардың терілері  онша  мықты  емес,

түктері ұзын, әрі қалың болғанымен  тез  жыртылады  [3].  Бұлар  к өптеген жыртқыш

аңдардың – түлкінің,  қарсақтың, ақкістің және құстардың азығы  болады.  Сонымен қатар

бұлар жұқпалы ауруларды таратады.

Әдебиет

1. Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А. «Қазақстандағы жануарлар әлемі», Алматы, «Кітап» 2003.

13-24 бб.

2. Қадырбаева Х. «Терісі бағалы аңдар», Алматы, «Қайнар» 1982. 74-87 бб.

3. Дебело П.В., Булатова Қ.Б., «Животные Западно-Казахстанской области». 1999. 52-б.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: