Нозология бойынша аурушаңдық көрсеткіші

Энтеробиоз

Паразитарлы 

аурулар 

арасында 

85,4%энтеробиоз

құрайды.2014 

жылмен

салыстырғанда  аурушаңдық  1,25%  өскен.  Науқастар  саны  биылғы  жылы -1067 құраса,

2014  жылы  847  болған,  аурушаңдық көрсеткіші - 129,1(2014ж-105,6).  14  жасқа  дейінгі

балалар  арасындағы көрсеткіш -390,0 (2014 ж.-433,4).

Энтеробиоз  аурушаңдығының  37,4%ұйымдаспаған  балалар,16,7% ұйымдасқан

балалар, 39,5%  оқушылар арасында тіркелген.

Ауруға    шалдыққандардың  40,8% Ақтөбе қаласында    тіркелген,  ауру  көрсеткіші

98,4 құрады.  Аудандар  бойынша  жоғары  көрсеткіш    Мәртөк  (347,5),  Ырғыз  (309,0),

Мұғалжар  (268,6), Қарғалы  (269,2),    Мұғалжар  (268,6), Қобда  (259,5),    Хромтау  (167,8),

Темір  (151,8)    аудандарында  болып,    облыстық көрсеткіштен  3,5 - 2,7  есеге  жоғары.    14

жасқа дейінгі балалар арасында ең жоғарғы көрсеткіш Мәртөк (1528,5) Қарғалы (1277,7),

Қобда  (1111,1),  Мұғалжар  (962,3),  Ырғыз  (959,1),  Хромтау  (630,6),  Темір  (542,8)

аудандарында және Ақ төбе қаласында (370,6).

Аскаридоз

Таралуы  жағынан  энтеробиоздан  кейінгі  орындағы  гельминтоз  болып  табылады.

Басқа  гельминтоздар  арасындағы үлес  салмағы - 6,9% құрады.  2015  жылы  аскаридоз    87

жағдайда тіркеліп, ауру  көрсеткіші - 10,03 құрады, 2014 жылы 69 жағдай тіркелген (АК-

6,8). Аурушаңдық өткен жылмен салыстырғанда 1,2 есе өскен.  14 жасқа дейінгі балалар

арасында  67  жағдай  тіркеліп,  ауру  көрсеткіші  31,7 құраған  (2014ж - 26,0).  Аскаридоз

Ақтөбе қаласында (19,1), Мұғалжар (1,5), Ойыл (5,2) ауданданында ті ркелді.

Аскаридоз Ascaris lumbricoides

Гименолепидоз

2015  жылы  гименолепидоздың  23 жағдайы  тіркелді,  ауру  көрсеткіші - 2,7,  2014

жылы  25  жағдай  тіркелген  (АК -3,0), өткен  жылмен  салыстырғанда  аурушаңдық    2

жағдайға  төмендеген.  Барлық жағдай    Ақтөбе қаласында  тіркелген.  14  жасқа  дейінгі

балалар арасында 10 жағдай, ауру көрсеткіші - 4,7 құраса, оның ішінде  40,0%  оқушылар,

30,0% ұйымдаспаған балалар, 10,0% ұйымда сқан балалар, жанасқандар арасында 20,0%.

Гименолепидоз

Лямблиоз

Жанасуға  байланысты  гельминттер - қоздырғыш  ауру  адамнан  немесе  заттар

арқылы  дені  сау  адамға  жұғады  (энтеробиоз).  Балаларда  ең жиі  кездесетіні – аскаридоз

және энтеробиоз.

о

Гельминт құрттарының ішекте орналасуы

Энтеробиоз,  аскаридоз  ауруларының таралуының себептері  тұрғындар  арасында

санитариялық

ағарту  жұмыстарының  өз  деңгейінде  жүргізілмеуі,  соның нәтижесінде

халықтың санитариялық -гигиеналық сауаттылығы төменгі  деңгейде  болып,  жеке  бас

гигиенасын сақтамауы, жеміс -жидек, көкөністерді жумай пайдалануы.

Энтеробиоз                     Тіршілік  циклі

Эхинококкоз

2015  жылы  эхинококкоз  ауруының  34 жағдайы  анықталып,  ауру көрсеткіші -4,4

құраса,өткен  жылы  30  жағдай  тіркелген  (АК -3,7).  Былтырғы  жылмен  салыстырғанда  4

жағдайға  жоғары. Аурушаңдық 18 жағдайда Ақтөбе қаласында, 4 жағдайда Хромтау,   2

жағдайдан Әйтеке  би,  Ырғыз, Қарғалы,  Темір,1  жағдайдан    Байғанин, Қобда,  Мәрт өк,

Шалқар аудандарында тіркелген. 14 жасқа дейінгі ауырған бала саны - 9.

2015  жылдың

ішінде  гельминтоз  ауруларының  1843 ошағы  тіркелді,  энтеробиоз

1601,  оның  31 оң нәтиже  берген,    аскаридоз  114,  оның  7 -еуі  оң нәтиже  берген,

эхинококкоз ошағында жанасқандар тобынан тексеруге 191 сынама қан алынған, оның 2 -

еуі оң нәтиже берген, протозооз 33.

Ошақтарда  судың 317 сынамасы,  жеміс-жидектің 750  сынамасы,  топырақтың 900

сынамасы,  оң мәнді  анықталған  жоқ , 3826  жұғынды  сынамасы  алынды,оның  3-еуі  оң

нәтиже берген.

Паразитарлық аурулардың алдын  алу  жөнінде      атқарылған  санитариялық

ағартужұмыстары - 196  дәріс,  11  радиодәріс,  2063 әңгіме,  2  радио,11  газетке  мақала,  12

веб-сайтқа  материалдар  жарияланған,  1508  санитариялық бюллетеньдер  шығарылып,

18018 диктант жазылды, 11508 брошюра таратылды.  «Жұқпалы тері ауруларының алдын

алуға  жүргізілетін  шаралар»,    «Қоршаған    ортадан  паразитологиялық зерттеуге

сынамаларды  алу  және  жиілігі»,    «Эхинококкоздың алдын  алу  бойынша  іс-шараларын

ұйымдастыру және жүргізу әдістемесі»  туралы методикалық нұсқамалар пайдаланылған.

Паразитарлық ауруларды  алдын  алу  және  тұрақтандыру  бойынша  төмендегі

шаралар қажет:

1.  Эхинококкоз,  контагиозды  гельминтоз  және  жұқпалы  тері  ауруларының алдын

алуға арналған кешенді жоспарлардың орындалуы н қатаң бақылауға алу.

2.  Эхинококкоздың  өсуін  болдырмауға  бағытталған  шараларды  ветеринариялық

қадағалау мекемелерімен бірігіп күшейту және  бақылау.

0

5

10

15

20

4,1

7,6

0

2,2

7,7

2,5

2014-2015  жылдың  қорытындысы бойынша эхинококкоз

аурушаңдық  көрсеткіші

халықтың санитариялық -гигиеналық сауаттылығы төменгі  деңгейде  болып,  жеке  бас

гигиенасын сақтамауы, жеміс -жидек, көкөністерді жумай пайдалануы.

Энтеробиоз                     Тіршілік  циклі

Эхинококкоз

2015  жылы  эхинококкоз  ауруының  34 жағдайы  анықталып,  ауру көрсеткіші -4,4

құраса,өткен  жылы  30  жағдай  тіркелген  (АК -3,7).  Былтырғы  жылмен  салыстырғанда  4

жағдайға  жоғары. Аурушаңдық 18 жағдайда Ақтөбе қаласында, 4 жағдайда Хромтау,   2

жағдайдан Әйтеке  би,  Ырғыз, Қарғалы,  Темір,1  жағдайдан    Байғанин, Қобда,  Мәрт өк,

Шалқар аудандарында тіркелген. 14 жасқа дейінгі ауырған бала саны - 9.

2015  жылдың

ішінде  гельминтоз  ауруларының  1843 ошағы  тіркелді,  энтеробиоз

1601,  оның  31 оң нәтиже  берген,    аскаридоз  114,  оның  7 -еуі  оң нәтиже  берген,

эхинококкоз ошағында жанасқандар тобынан тексеруге 191 сынама қан алынған, оның 2 -

еуі оң нәтиже берген, протозооз 33.

Ошақтарда  судың 317 сынамасы,  жеміс-жидектің 750  сынамасы,  топырақтың 900

сынамасы,  оң мәнді  анықталған  жоқ , 3826  жұғынды  сынамасы  алынды,оның  3-еуі  оң

нәтиже берген.

Паразитарлық аурулардың алдын  алу  жөнінде      атқарылған  санитариялық

ағартужұмыстары - 196  дәріс,  11  радиодәріс,  2063 әңгіме,  2  радио,11  газетке  мақала,  12

веб-сайтқа  материалдар  жарияланған,  1508  санитариялық бюллетеньдер  шығарылып,

18018 диктант жазылды, 11508 брошюра таратылды.  «Жұқпалы тері ауруларының алдын

алуға  жүргізілетін  шаралар»,    «Қоршаған    ортадан  паразитологиялық зерттеуге

сынамаларды  алу  және  жиілігі»,    «Эхинококкоздың алдын  алу  бойынша  іс -шараларын

ұйымдастыру және жүргізу әдісте месі»  туралы методикалық нұсқамалар пайдаланылған.

Паразитарлық ауруларды  алдын  алу  және  тұрақтандыру  бойынша  төмендегі

шаралар қажет:

1.  Эхинококкоз,  контагиозды  гельминтоз  және  жұқпалы  тері  ауруларының алдын

алуға арналған кешенді жоспарлардың орындалуы н қатаң бақылауға алу.

2.  Эхинококкоздың  өсуін  болдырмауға  бағытталған  шараларды  ветеринариялық

қадағалау мекемелерімен бірігіп күшейту және  бақылау.

0

4,3

13,1 11,7

5,1

6,4

0

5,3

0

9,5

4,3

7,7

2,5

8,7

19,8

0

5,1

13,1

3

10,8

0

7,2

2014-2015  жылдың  қорытындысы бойынша эхинококкоз

аурушаңдық  көрсеткіші

халықтың санитариялық -гигиеналық сауаттылығы төменгі  деңгейде  болып,  жеке  бас

гигиенасын сақтамауы, жеміс -жидек, көкөністерді жумай пайдалануы.

Энтеробиоз                     Тіршілік  циклі

Эхинококкоз

2015  жылы  эхинококкоз  ауруының  34 жағдайы  анықталып,  ауру көрсеткіші -4,4

құраса,өткен  жылы  30  жағдай  тіркелген  (АК -3,7).  Былтырғы  жылмен  салыстырғанда  4

жағдайға  жоғары. Аурушаңдық 18 жағдайда Ақтөбе қаласында, 4 жағдайда Хромтау,   2

жағдайдан Әйтеке  би,  Ырғыз, Қарғалы,  Темір,1  жағдайдан    Байғанин, Қобда,  Мәрт өк,

Шалқар аудандарында тіркелген. 14 жасқа дейінгі ауырған бала саны - 9.

2015  жылдың

ішінде  гельминтоз  ауруларының  1843 ошағы  тіркелді,  энтеробиоз

1601,  оның  31 оң нәтиже  берген,    аскаридоз  114,  оның  7 -еуі  оң нәтиже  берген,

эхинококкоз ошағында жанасқандар тобынан тексеруге 191 сынама қан алынған, оның 2 -

еуі оң нәтиже берген, протозооз 33.

Ошақтарда  судың 317 сынамасы,  жеміс-жидектің 750  сынамасы,  топырақтың 900

сынамасы,  оң мәнді  анықталған  жоқ , 3826  жұғынды  сынамасы  алынды,оның  3-еуі  оң

нәтиже берген.

Паразитарлық аурулардың алдын  алу  жөнінде      атқарылған  санитариялық

ағартужұмыстары - 196  дәріс,  11  радиодәріс,  2063 әңгіме,  2  радио,11  газетке  мақала,  12

веб-сайтқа  материалдар  жарияланған,  1508  санитариялық бюллетеньдер  шығарылып,

18018 диктант жазылды, 11508 брошюра таратылды.  «Жұқпалы тері ауруларының алдын

алуға  жүргізілетін  шаралар»,    «Қоршаған    ортадан  паразитологиялық зерттеуге

сынамаларды  алу  және  жиілігі»,    «Эхинококкоздың алдын  алу  бойынша  іс -шараларын

ұйымдастыру және жүргізу әдісте месі»  туралы методикалық нұсқамалар пайдаланылған.

Паразитарлық ауруларды  алдын  алу  және  тұрақтандыру  бойынша  төмендегі

шаралар қажет:

1.  Эхинококкоз,  контагиозды  гельминтоз  және  жұқпалы  тері  ауруларының алдын

алуға арналған кешенді жоспарлардың орындалуы н қатаң бақылауға алу.

2.  Эхинококкоздың  өсуін  болдырмауға  бағытталған  шараларды  ветеринариялық

қадағалау мекемелерімен бірігіп күшейту және  бақылау.

9,5

4,3 4,42

7,2

2,1

3,74

2014-2015  жылдың  қорытындысы бойынша эхинококкоз

аурушаңдық  көрсеткіші

2015

ж.

2014

ж

3. Қаңғыбас жануарларды жоюға бағытталған бақылауды күшейту.

4.  Энтеробиоз  аурушандығын    төмендету бойынша  шараларды  жүргізуді қатаң

қадағалауға  алу, әсіресе мектепке дейінге мекемелер мен мектептерде.

5. Дерматомикоз  ауруының эпидемиологиялық жағдайы  туралы  мәліметті      білім

бөлімдеріне,  аумақтық инспекцияларына    жіберу  және  шаралар    жүргізілуін    бақ ылауға

алу.

6. Гельминтоз ауруларының алдын алу туралы  тұрғындар арасында санитариялық

ағарту жұмыстарын  күшейту.

7.  Санитариялық ағарту  жұмысының белсенділігін арттыру.

Әдебиет

1. Г.М. Абдурахманов, И. К Лопатин  Ш.И. Исмаилов.Основы зоологии и зоогеографии -

М.: Издательский центр «Академия», 2001. -496с.

2. Бобринский Н.А., Матвеев Б.С. Зоология курсы. 2 том. М. 1966.

3. Заяц Р.Г. «Основы общей и медицинской паразитологии» - М.,Феникс   2002 г  117 с.

4. ЯтусевичА.И.,РасковскаяИ.В,КапличВ.М.«Ветеринария 

 

и 

медицинская

паразитология» – М., Медицинская литература,   (2001.  42 бет)

5. ГенисД.Е. «Медицинская паразитология»-М., Медицина, (1979 г.  76-130с)

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ СЫРДАРИЯ Ө ЗЕНІ АУМАҒЫНДА КЕЗДЕСЕТІН

ӨСІМДІКТЕРІНЕ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА

Сержан А.Ө.

Қ.Жұбан ов атында ғы Ақтөбе өңірлік  м емл екеттік университеті . Ақтөбе

қ.Қазақстан

Akgul_umirbaevna9104@mail.ru

Қазақстан шөлінің топырақ және климат жағдайының біркелкі болмауы себебінен

мұндағы өсімдіктер құрамы  алуан  түрлі  болып  келеді.  Оңтүстік -Шығыс  Сырдария  маңы

аумағының  өсімдік  жамылғысы  ботаникалық -географиялық аудандастыруға  байланысты

Л.Я.Курочкина  Оңтүстік  Тұран  провинция  тобының Оңт үстік Қызылқұм  провинциясына

жатқызды. Өсімдік  жамылғысы  бойынша  Оңтүстік -Шығыс  Сырдария  маңы  аумағының

Қызылқұм алқабында жүзгінді, жусанды -жүзгінді, қылша -жүзгінді, жүзгін, қылша, жусан

араласқан  ақ сексеуілді,  теріскен,  жусан,  жүзгін  араласқан  сексеуілд і  шөлдер  кеңінен

таралған.

Сырдария аңғарының жазығы баялыш, кейреуік аралас тамыржусанды, бұйырғын,

бұйырғын -тасбұйырғынды  шөлдер  мен  бүртікті  сораң,  қотыр  көкпек,  сібір  сораңшасы

аралас өсімдік жамылғысынан тұрады.

Тау  бөктеріндегі  жазықтарда  негізінен

қияқөлеңді -қоңырбасты, қоңырбасты -

қияқөлеңді қылтанақ араласқан  эфемероидты  далалар  мен Қаратау  жусаны, қоңырбас

және басқа өсімдік түрлері аралас эфемероидты - қаратаужусан шөлі кездеседі.

«Бақтыөлең» тәжірибе  жайының  өсімдік  жамылғысы  соңғы  келтірілген  д еректер

бойынша Батыс тянь-шань маңы бөлігіндегі эфемероидты біржылдық өсімдіктер жусанды

мен  эфемероидты-біржылдық сортаң -жусанды  шөліне  жатады.  Шынында,  тәжірибе

жайының топырақ жамылғысының ашық сұр  мен құмды  жерлерден  түруы  мұнда  сазды

және құмды алқап тарда өсетін өсімдіктердің тіршілік етуіне мүмкіндік береді.

Б.А.Быков 

келтірген 

деректер 

бойынша 

Оңтүстік -Шығыс 

Сырдариямаңы

аумағында өсімдіктердің 830 түрі кездеседі, оның 10 түрі эндемик болып есептеледі.

Оңтүстік-Шығыс  Сырдариямаңы  аумағына  тән  жайылы мдар  түрі  мыналар:

Қызылқұм  шөлінде  шөптесін -бұталы,  яғни  раңды -сексеуіл-жүзгінді,  жусанды -сексеуіл-

жүзгінді, жүзгін -раңды -селеулі жайылымдар кеңінен таралған. Мұнда қызылот, қияқөлең,

ақселеу, түйесіңір, таспашөптің кейбір түрлері, құм ебелегі, құм құмарш ығы көптеп өседі,

сондай-ақ аракідік сұр теріскен, қылша кездеседі.

Сырдария  аңғарының жазығында  сораңды -жусанды,  бұйырғын  аралас  сексеуілді -

жусанды  жайылымдар  жатыр,  таза  күйреуік өсетін  жерлер  бар, құмды  төбешіктерде

теріскен,  сор  жерлерде – қараматау,  сор  ажырығы  кездеседі.  Бұл  аймақта  кең тараған

бағалы  мал  азығындық  өсімдіктерге  тамыржусан,  баялыш,  күйреуік,  шоңайна,  көкпек,

тасбұйырғын жатады.

«Бақтыөлең» тәжірибе  мекен  жайында  раңды -жусанды  жайылым  басым.  Ауа

райының тұрақсыздығына  және  жауын -шашынның жыл  бойына  біркелкі  түспеуіне

байланысты оның шығымдылығы өзгеріп отырады. С.Әбдіраимов мәліметі бойынша әр он

жылдың төрт жылында шөп жөнді өспейді, бес жылында шығымдылығы төмен және орта

дәрежеде, бір жыл ғана жоғары болады.

Т.Қ.Рисимбетов  шөл  аймақт ың табиғи  жайылымдарының жылдарға  байланысты

шығымдылығын  және  жұғымдылығын  тексере  келіп қолайсыз  жылдары  орта  есеппен

өнімділігі 1,58  ц/га,  азықтық  өлшемі  76,6  кг/га,  орта  жылдары  тиісінше  2,35  және  117,5,

қолайлы жылдары 4,55 ц/га және 225,3 кг/га болат ынын анықтаған.

Шығымдылығы  төмендеген  жайылымдардың  өздігінен  бұрыңғы қалпына  келуі

оңай  емес.  Л.Я.Курочкина,  Л.Т.Османова,  Г.А.Байгозова  және  басқалардың зерттеулері

табиғи жайылымдардың бастапқы қалпына келуі үшін 10 -25 жыл уақыт керек болатынын

көрсетті.  Н.И.Вавиловтың жаңа  ортада  түрдің мүмкіншілігін  анықтау үшін  тікелей

тәжірибе  жүргізу қажет  деген қағидасына  байланысты Қазақстанның оңтүстік  шөлінде

мал-азықтық  өсімдіктерді  дақылдандыру  мақсатында  олардың

тәжірибе  жүзінде

экологиялық-биологиялық ерекшіліктерін  жете  зерттеп  тіршілік  ауқымдылығын  анықтау

қажеті туындады.

Сырдария өзенінің авансағасы  мен  оған  шектесетін  аумақтың сулы  батпақты

жайылымдарының флорасы  тамырлы өсімдіктерінің  35 тұқымдас  пен  82  туыстан

тарайтын  112  түрін  біріктіреді.  Негізгі  тұқымдастардың ішінде  басым  түсетіндері:

алаботалар  (Chenopodiaceae) – 26  түрі;  күрделігүлділер  (Asteraceae) – 16  түрі;  астық

тұқымдастар  (Poaceae) – 8  түрі;  бұршақтылар  (Fabaceae)  мен  сораңдар  (Cyperaceae) – 7

түрі; қарақұмық  (Pogonaceae) – 5  түрі;  жыңғылд ық  (Tamaricaeae) және  айқышгүлділер

(Brassicaceae) – 4 түрден. Түрге көбірек бай туыстар мыналар: көкпек (Atriplex) – 4 түрі.

Қазақстанның  7 эндемигін  атап өтуге  болады:  (шыбықтәрізді  жусан,  Пратов  алаботасы,

тікенді көкпек, қатты түкті петросимония, қазақ стандық қамыс, бұйра жүзгін, қысқа аяқты

астрагал). Әсіресе  «Сирек  кездесетін  және  жойылып  кету қаупі  бар өсімдік  түрлерінің

тізбегіндегі»  (2006) өсімдіктерінің табылуы  маңызды  болып  табылады. Қазақстандық

қамыс, қылқанжапырақты  батпақгүл.  Бұдан әрі  жалғас атын  зерттеулер  флораның

анағұрлым толық құрамын анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақстандық қамыс  (Scirpus  kasachstanicus).  Биіктігі  100-300  см  болып  келетін

көпжылдық  өсімдік. Қысқа  тамыр  түбірі, үш қырлы  сабағы  бар,  гүлге  жақын  жоғарғы

жапырағының  ұзынды ғы 15-22  см,  гүл  шоғырынан  2 -3  есе үлкен,  біршама  доға  тәрізді

ауытқыған,  гүл  шоғырының  ұзындығы  8 -12  см,  басыңқы  немесе  көтеріңкі  масағының

ұзындығы 8 -15 мм, жыртқыш қабыршағының ұзындығы 4 -5 мм. Шілде-тамыз айларында

гүлдейді.  Сирек,  эндемикалық түр. Қаз ақстанда  Арал  маңында  (Сырдария өзенінің

сағасындағы  көлдер)  кездеседі.  Жағалауларға  жақын  ағынды  тұщы  және  аздаған  тұзды

суларда өседі.  Бұрыңғы  кездері  Арал  маңында қазақстандық  қамыс  теңіз  жағасындағы

тайыз  сулармен  көлдерге  біткен,  бірақ соңғы  онжылдықт арда  тек  Райым  көлінен

(Атыраулық көлдердің Қамыстыбас жүйесі) табылды. Авансағаның өңірінде осынау сирек

түрдің  өсетін  бірден  екі  орнының табылуы  Сырдария өзенінің көптеген  тармақтарында

бұл өсімдікті кең таратып, қалпына келтіру үмітін оятты.

Қылқанжапы рақты  батпақгүл  (Nymphoides  peltatum  (S.G.Gmel)  O.Kuntze)  Суда

тамырланатын  көпжылдық  өсімдік,  сүйретілген ұзын  тамыры  және  дөңгелек,  эллипс

тәрізді, ұзындығы 3 -10 см, ені 2-5 см болатын жапырақтары бар, ұзын сапты болып келеді.

Жапырақтың жылтыр беті су ү стінде болады. Гүлдері жапырақтың қолтығында, сабақтың

ұшар  басында  ашық сары  түсті  дөңгелек, ұзындығы  1,5 -3  см  болатын  тәж  бейнелі

орналасқан. Шілде -тамыз айларында гүлдейді, тамыз -қыркүйек айларында жемісін береді.

Кеңейтілген  палеарктикалық ареалы  бар  б ұл түр Қазақстанда  біркелкі  тарамаған,  бірақ

республиканың барлық дерлік  жазықтарында  кеңінен  таралған  деуге  болады.  Көлдерде,

бұрыңғы өзен  аңғарларында,  тоғандармен өзен  тармақтарында өседі.  Сырдария өзен

бойында  күні  бүгінге  дейін  бұл өсімдіктің бір ғана мекені  белгілі  еді.  Шиелі қаласының

маңында, өзеннің орташа ағысында болатын. Батпақгүлдің Сырдария атырауында тағы бір

мекенінің табылуы.  Сырдария өзенінің авансағасын қалыптастырып  жатқан қолайлы

жағдайдың орныққанын көрсетеді.

Пратов  алаботасы  (Atriplex  pratoviiSuchor.)  біржылдық  өсімдік,  биіктігі  10-40  (80)

см.,  денесінде ұсақ тозаңы  бар,  сұрғылт  күміс  түсті,  түбірінен  сабақталады.  Кезек

жапырақты,  гүлдері  домалақ, гүл  шоғыры  масақ тәрізді,  гүлжапырағы  ромб  бейнесінде,

шығыңқы жолақтары бар, кейде үст еме өсіндісі болады. дәндері ашық, қанық бурыл және

қоңыр  түсті, ұзындығы  1,5 -4  мм.  Галоксерлі  мезофит,  тұқымы  көкек  айының аяғында,

мамырда өсіп  жетіледі,  шілде -тамыз  айларында  гүлдейді, қыркүйек  пен қазанда  жеміс

береді.  Саны  жағынан  кеміп  бара  жатқан  ар ал  жағалауының эндемигі. Құрғаған  теңіз

табанында және арал теңізінің бұрынғы жағалау маңы белдеуінде (Қазақстан, Өзбекстан),

теңіз  маңы  сортаңдары  мен  суырылған  шағыл құмды  жиекте,  борпылдақ  құмдар  мен

құмайттарда өседі.  Арал  теңізінің шығыс  бөлігінде  топ тар құрады.  Сырдария өзенінің

сағасы  аймағында  кіші  аралдың жағалауында  және  дамба  төңірегінде құмдауыт

бөліктерде ғана бірлі -жарым кездеседі.

Эндемикалық түрлер  тікенекті  алабота  (Atriplex  pungens  Trautv.)  біржылдық

өсімдік, ұзындығы  10 -40  см.,  түбірінен бастап қатты  тармақталып,  бұтақтанған,  көбінесе

айқын  негізгі  сабағы  болмайды,  майда  ақшыл  сабақтарының  ұшы  жіңішке  буынды  имек

болып  бітеді.  жапырағының  ұзындығы  0,5 -3,5  см.,  ені  1,5-5  мм.,  екі  жағынан  да  ақшыл

немесе  күміс  тозаңды  болып  келеді,  жоғары қа рай  оралған,  гүлдері  домалақ болып

цилиндр  тәрізді үзік -үзік  жапырақсыз  гүлшоғырын құрайды,  гүлжапырағы  доғал

үшбұрышты,  тұқымы  дөңгелек қоңыр,  ені  1 -1,5  мм.  Шілде-қыркүйек  айларында  гүлдеп,

жемісін  береді.  Сортаңды,  гипстенген  саздарда,  сорларда,  жағалау топырақтарында,

құмды ізбеспен трепел минералы шығатын жерлерде кездеседі.

Өсімдік топтарын жасақтауы сирек тобының құрамындағы түрлер 10 -нан аспайды,

галофиттер, сондай-ақ эфемерлер басым бөлігін құрайды. Кіші арал шеңберінде, Көкарал

үстіртінің су  ағар қ олаттарында  кездеседі. Қатты  түкті  петросимония  (Petrosimonia

hirsutissima(Bge.)Iljin)  бір  жылдық  өсімдік,  биіктігі  10 -40  см., қалқайған,  дараланған

түктермен қалың жабылған,  түбінен  бастап  бұтақталған,  кезек  бұтақты,  жапырақтары

қылдай  жіңішке,  жартылай  т омпақ,  өткір,  түбіріне  келгенде  сәл  кеңейген,  гүлжапырағы

түкті,  гүлді  2  жапырақ  қоршап  тұрады,  соңында  кірпікті -түкті  болып  келеді;

тозаңдығымен  бірге  5  аталығы  бар,  олар үш  тісті қосалқы өсіндімен қамтылған.маусым

мен  шілде  аралығында  гүлдейді.  төмпешікт і,  гипсі  бар,  сортаңды  жерлерде,  жағалау

маңындағы сор топырақтар мен тақырларда өседі. орнықсыздығымен және ареалдың кему

үрдісімен  сипатталады. Өсімдік  топтарын  сирек құрады,  көпжылдық сораңдар  мен

жыңғылдар  тобының  құрамында  топталып  кездеседі.  кіші  ара л  шеңберінде  көкарал

үстіртінің су ағар қолаттарында кездеседі.

Бұйражүзгін (Calligonum crispatum(Litv.) Mattei) биіктігі 1 -2 м болатын бұта, үлкен

бұтақтарының қызыл бурыл қабығы болады.

Шөптесін  бұтақтары  сұрғылт -жасыл,  гүлдері қойынға  біткен,  жемісі  ша р  бейнелі,

диаметрі  18-20  мм.  жаңғағы қатты қабырғалармен  көмкерілген, қанаттары  толқынды

немесе  бұйраланған  сатылы, үстіңгі  беті  жалаңаш  немесе  сирек қабықша өсінділері  бар,

қанаттарының шеті өткір  тісті,  мамыр  мен  маусым  айларында  гүлдеп,  жемісін  береді.

Арал  маңындағы, қызылқұм  мен  бетпақдаладағы  дөңесті құмдарда өседі.  сырдария

атырауының ауданында  псаммофиттік  бұталы  және  сексеуілді  топтардың  құрамында

кездеседі.

Шыбық тәрізді  жусан  (Artemisia  scopiformis  Ledeb)  көпжылдық  өсімдік,  киізденіп

торланған қ алың мамықтан  сұрғылт  түстенген,  вегетация  соңында  ішінара  жойылады,

биіктігі  25-45  см.,  бұтақтары  сансыз  көп,  шыбық тәрізді  тікейіп  тұрады,  көлбей өскен

немесе ұшы  төмен  жапырылған  бұтақтарының  ұзындығы  15  см -ге  дейін  барады;  жеміс

бермейтін өркендерінің жапырақтары  мен  төменгі  сабақтары  шыбық сияқты,  себеттері

жұмыртқа  тектес, ұзындығы  3 -4  мм.,  пирамидалы  сібірткі  болып  жиналған,  бүйір

бұтақтары көлбеу жоғары бағытталған немесе ұшы төмен салбыраған; гүлінің саны

- 3-4,

түтік  тәрізді  тәжі  сары  немесе қарақ ошқыл  түсті.  тамыз -қыркүйек  айларында  гүлдейді.

Шөлді аймақтарда сазды және құмайт топырақтарда, шалғынды және тақыр сортаңдардың

айналасында, ащы көлдердің маңында, ежелгі өзеннің сатылы жазығында өседі. сырдария

атырауының ауданында  көкарал үстіртінің су

ағар қолаттарында, құрғаған  теңіз

табанындағы суырылған құмдауыт жағалау топырағында кездеседі.

Өзі топтар құрайды және изен, ақбоз жусан, жусанды -қампайған жемісті топтардың

құрамына кіреді.

Шаруашылық үшін бағалы (ресурстық) түрлер азықтық өсімдік.

Шөл экожүйелерінде негізгі азықтық өсімдіктерге мыналар жатады: құмдауыт және

ақбоз жусан (Artemisia arenaria, A.terrae -albae), изен (Kochia prostrata), сексеуіл (Haloxylon

aphyllum).  Шалғынды  жерлер  мен  тоғайларда  маңызды  азық -жем  шөптері  болып  ақ

баттауық (Calamagrostis epigeios) пен жантақ (Alhagi pseudalhagi) саналады.

Аквалдық экожүйелердегі  суда  мекендейтін құстар  мен  балықтардың тамағын

құрайтын

негізгі  азықтық  өсімдіктер  жағалау -сулы,  батырма-сулы  және әуе -теңіз

түрлеріне  жатады.  олардың ішінде  анағұрлым  маңыздылары: қоға  (Phragmites  australis),

жіңішке  жапырақты құр ақ және  лаксмана  (Typha  angustifolia,  T.laxmannii),  теңіз  бұлдағы

(Bolboschoenus  maritimus),  көл

қамысы,  жағалаулық

және қазақстандық  (Scirpus

lacustris,S.litoralis, S.kasachstanicus), егеушөп (Myriphyllum spicatum) және балдыр түрлері

(Potamogetonspp)  зерттеу  ауданындағы  көптеген  емдік  шөптер  халық медицинасында

қолданылады:  кермек  жемісті  жиде  (Elaeagnus  oxycarpa),  ноевский  зиягүлі  (Senecio

noeanus), ақ тікен (Atraphaxis spinosa) жыңғыл түрлері (Tamarix ramosissima, T.laxa), софия

дескурейниесі  (Descurainia  sophia),  орыс  бозқарағаны  (Lycium  ruthenicum).  Соңғы

анықтамаға  сәйкес  ресми  танылған  түрлер  төмендегідей:  жантақ  (Alhagi  pseudalhagi)

сортаңды  айбатмия  (Sphaerophysa  sasula)  итсигек  (Anabasis  aphylla)  адыраспан  (Peganum

harmala)  алкалоидтық  өсімдік:  ақ сора  түрлері  (Suaedaspp),  Паульсен  сораңы  (Salsola

paulsenii),  сарсазан  (Halocnemum  strobilaceum),  ноевский  зиягүлі  (Senecio  noeanus),

қарабарақ  (Halostachys  belangeriana), итсигек  (Anabasis  aphylla),  адыраспан  (Peganum

harmala), Әмударияның балжапырағы  (Z ygophyllum  oxianum),  сортаңды  айбатмия

(Shaerophysa salsula), орыс бозқарағаны (Lycium ruthenicum).

Қызылорда облысындағы  Сырдария өзенінің алабы  егістік  алқаптарын  жасанды

суғарумен  айналысатын,  ылғалға  тапшы  аумақта  орналасқан. Өзен  алабындағы  негізгі

суды  тұтынушы – жыл  сайын  суға  деген  сұранысы  көбейіп  келе  жатқан  суармалы  егін

шаруашылығы.

Әдебиет

1.Байтулин И.О. Предпосылки и тенденции опустынивания в Казахстане //Трансформация

природных экосистем и их компонентов при опустынивании: научный сборник. – Алматы,

1999. – С.7-15.

2.Әбдіраймов С., Сейткаримов Ә. ж.б. Оңтү стік Қазақстан шөл жайылымдарын пайдалану

және жақсарту. – Алматы: Бастау, 2004.- 24 б.

3.Шамсутдинов  З.Ш.  Эколого-фитоценологические  предпосылки  коренного  улучшения

пастбищ подгорных равнин Средней Азии //Каракулеводство. – Ташкент, 1975. – С.10-15.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: