Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
| а
, Сиеверсте о 2 , Лепсиуста о]. Француз тілінің «епсоrе» сөзіндегі, ағылшын тілінің «lorl, соrп» сөздеріндегі о дыбысына сәйкес. Бұл дыбыс негізінен көптеген Шығыс диалектілерде кездеседі. Дыбысты айту барысында тіл көмейге жақын орналасып, тілдің ұшы толық төмен жабысып, ашылған ауыз сүйірленеді. Ғалымның пікіріне сүйенсек «түркі диалектілерінде о дыбысының айтылу деңгейі бірдей емес. «Егер түркі тілдерінің басым көпшілігінде о таза орыс тілінің о дыбысы тәрізді айтылса, солтүстік Алтайда орыс тілінің о арқылы сөйлейтін говорларындағы екпінді буынның алдындағы о тәрізді а дыбысына жуық айтылады» /13,5/. в) [Брюкеде о, Сиеверсте о 1 , Лепсиуста ọ]. «Неміс тіліндегі «Woche, dort» сөздеріндегі о тәрізді айтылады. Ауыз дөңгеленіп ашылады да, ерін кішкене алға қарай шығады» /11.ХІ/. Ғалым сипаттамасын беріп отырған бұл дыбыс қазіргі қазақ тіліндегі «от, оқы» сөздеріндегі о еріндік, жартылай ашық, дауысты дыбысына толық сай келеді. О тіл арты, жартылай ашық фонема физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда тіл таңдайдың артқы шеніне қарай жылжып жиырылуынан жасалатын жуан еріндік дыбыс. Ж. Аралбаевтың айтуынша: «Сөздің анлаут 18 позициясында о фонемасы үнемі ашық еріндік дифтонг сапасында келеді: уот (от), уорақ (орақ), уон (он), уоқ (оқ). Сөздің анлаут позициясында оо-ның дифтонг сапасында келуі қазақ, ноғай тілдерінде де бар» /5,34-35/. Бұндай пікірді А. Мусинов 17 та қолдайды. Қазіргі қазақ тілінде о дыбысы сөздің алғашқы буынында ғана қолданылатын дыбыс болып табылады, бірақ тілге кірме сөздердің көптеп енуіне байланысты (әңгіме орыс тілінен енген сөздер туралы болмақ) о дыбысының колданылу позициясының кеңейгендігін, яғни кейінгі буында да қолданылуын байқауға болады. Мысалы, кино, диплом, радио, радиатор т.б. В.В. Радлов қазақ тіліндегі о дыбысын үндестік заңымен байланыстыра отырып, сөз ішінде өзінен кейін өзін талап ете алмайтын дыбысқа жатқызады. О дыбысының бұл қасиеті бүгінгі тілде де сақталған. Жалпы о дыбысының бұл қолданысы жайлы «Көне түркі жазба ескерткіштерінің» авторлары да: «көне түркі тілінде тек басқы буында ғана қолданылған» /16,197/ - деген пікірді ұстанады. 3) u (у*) (* Жақшаға алынған орыс әліпбиінің таңбасы ғалым мәтіндерінде қолданылған.). [Брюке мен Лепсиуста u , Сиеверсте u жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|