Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
| а
ое , Сиеверсте ö 2 ö 1 , Лепсиуста о, о]. «Бірінші түрі неміс тіліндегі «Мöпсh» сөзіндегі ö дыбысына сәйкес, екінші түрі неміс тіліндегі «tödtеп» сөзіндегі ö дыбысына сәйкес айтылады. (Айтылу барысында ерін о немесе ö дыбысын айту позициясында және тіл е немесе е 1 дыбысын айту позициясында орналасады)» /11,ХІ-ХІІ/. Бұл дыбыс сипаты жағынан қазіргі қазақ тіліндегі ө дауысты дыбысына сәйкес болып табылады. В.В. Радлов ö дыбысын түркі тілдерінің барлығында да бірдей дыбысталатын дыбыс ретінде қарастырып, оның айтылуы немістің тіліндегі Мörder сөзіндегі ö дауысты дыбысына ұқсас дейді. А. Мусиновтың айтуы бойынша: « ө жіңішке, жуан о дауысты дыбысының жұбы. Айтылуы бойынша бұл дыбыс о және жазуда ё таңбасы арқылы көрсетілетін дыбыс аралығында естіледі» /17,22/. Қазіргі қазақ жазба әдеби тілінде тек алғашқы буында ғана қолданылады деп айтылғанмен де, ауызекі сөйлеу тілде ө дауысты дыбысының сөздің өне бойынан көріне алатынын байқауға болады. Мысалы, көсө, көрсө, көңүлдөн» /18,123-124/. Созылыңқы ö дыбысы француздың hеиrе сөзіндегі еu түрінде 20 естіледі. 3) ạ [Брюке, Лепсиус және Сиеверсте көрсетілмеген ]. «Бұл дыбыстың ä және а аралығында қиыстырылуы мүмкіндігі қарастырылған. Ол ö: ᾂ = о:ạ дыбыстарынан құралған және «Іиск» «man» сөздерінде u мен а аралығында орналасады» /11, XII/. 4) у (ы) [Брюке, Лепсиус және Сиеверсте көрсетілмеген]. Бұл дыбыстың физиологиялық артикуляциялық сипаттамасы жайында В.В. Радлов былай дейді: «Ерін і дыбысын айтқандағыдай позицияда орналасады және тіл мен көмей шұғыл түрде төмен, артқа қарай жылысады. Орыс тіліндегі ы дыбысы осылай айтылады. Бұл дыбыс (тілдің қатысына қарай) и дыбысымен, (еріннің қатысына қарай) і дыбысымен қиысады. Анық айтылатын «ы» дыбысы орыс тіліндегідей түркі тілдерінде де сөз алдында айтылмайды. Бірақ, мен оның реңкін у таңбасымен бейнеледім және келешекте солай көрсетпекпін. Бұдан басқа мен бұл у таңбасы арқылы орыс тіліндегі ы дыбысын да бейнеледім» /11,ХІІ/. В.В. Радлов ұсынып отырған тіл арты, езулік, қысаң у (ы) дауысты дыбысы қазақ тіліндегі жуан, езулік ы дыбысына сәйкес болса керек. Алайда автордың бұл дыбыстың түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде сөз басында кездеспейді дегеніне келісу қиын. Қазіргі қазақ тілінде негізінен кірме сөздермен байланысты болса да, шамалы болса да ы дауысты дыбысына басталатын сөздер бар. Мысалы, ыдыс, ырыс, ыс, ыстық, ынтымақ, ымырт, ынта сөздері. 1986 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» ы дыбысына басталатын 805 атау сөз берілген. Сонымен қатар бұл дыбыс басқа тілдерден енген екі дауыссыз дыбысқа және р, л дыбыстарына басталатын сөздердің басында протеза құбылысын құрайды. Яғни, кірме екі дауыссызға және р мен л дыбыстарына басталатын сөздерде сөз алдынан қосылады. Мысалы, ыстансия, ыстақан, ырас, ырахмет, ырыс, ырақым т. б. Сол сияқты ы жуан, қысаң, езулік фонемасы ғалым Ж. Аралбаевтың пікірінше: «қазақ тілінде «л, р сонарынан бұрын және сөздің екпінсіз позициясында келгенде түрлі редукция басқышына енеді: қ'рық, қ'зық, пішақ,, қ'тыр, қ'сыр, ш'бық т.б. Кейде сөздің екпінсіз буынында (р-мен н-ның, у-мен з-ның, р-мен жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|