Щ ьЛ ау'ш ы журтшылыгымызга усынып отырган айтыс елен,дер!

Омарк,ул мен Тэбиянын, айтысында экешн, «алтын босага- 
сын» аттаган к,ыздын, келшшек болганнан кеш нп ем1р1 элеумет 
турмысында керетш кем ш Ы п , тен,азд1п сыпатталады. Эйелдер- 
Д1 осы куйге душ ар еткен еск1 эдет-гурып к,атты сынга алына- 
ды, оларга эйел к,ауымынын, ашынган к,арсылыгы айтылады. С о ­
нымен к,атар, бул айтыста еск1 ауылдагы ею к,айшылык,тын, бет1 
аш ылады: б!реу 1 — к,алыц малын телеген к,ызды кэр1 демей, кем 
демей, К1М болса сол ала алады; екй ш п— к,анша жак,сы ж 1п т 
болганмен, егер малы жок, кедей болса, ол суйген емес, кез кел- 
генш алады. Осы хал Омарк,ул мен Тэбия басына б1рдей туган. 
Сондык,тан да Омарк,ул мен Тэбия бул халге к,аргыс айтады. 
Сейт1П «к,айымдаса» айтыск,а тускен ек1 ак,ын элеуметтш емхр 
шындыгын, онын, халык,к,а ж ат жак,тарын эшкере етед1.
Ж у м б а к, а й т ы с ы . А й ты с жанрындагы кен, саланын, 61- 
реу1 — жумбак,пен айтысу. Бул айтыс ек1 турл1 болады. Б1реу1 —
ек1 ак,ын жумбак,сыз жабайы айтысып отырады да, ара-тура 
жумбак,пен сурау бер1п, жумбак,пен шешед1, екшцп — айтысты 
жумбак,пен бастап, жумбак,пен б1т1ред1.
Жумбак, айтысында да мазмуны жагынан бурынгы жумбак, 
айтыстарын к,айталау уш ырасады, ал тур жагына келгенде бу­
рынгы жумбак,тардын, тур1н айтысушылар аз к,олданады. Оган 
себеп: жумбак,пен берген сураудын, кенеттен айтылуы, оган 1р- 
К1лмей, табан аузы нда ж ауап берудщ к,ажетт1Г1.
Жумбак, айтысы — айтыстардын, 1ш ш деп к,иын тур1Н1Н, б1рь 
М унда ж алгы з ак,ындык, к,ана емес, жумбак, айтысы ак,ындык,- 
пен к,атар б1лг1рл1КТ1, тез тапк,ырлык,ты т1лейд1. Сондык,тан да 
ек1 ак,ын айтысып отырып, езге сезден б1рш-б1р1 жеце алмаган- 
да, жумбак, айтысына кеш1п, ак,ылдылыгын, тапк,ырлыгын сы- 
насады. Мэселен, Эсет ак,ын мен Ры сж ан (к,ыз) ак,ыннын, айты- 
сында, Ры сж ан Эсетке терт турл1 жумбак, айтып, бэр1н де Эсет 
шешедь Рысжаннын, б1р жумбагына мазмун болып — патшалык, 
к,урылыстын, системасы алынады. Онда ауылдагы усак, ЭК1М —
он басы выборнайлардан (выборный) бастап, болыс, би, ояз гу­
бернатор, сенат, патша жумбак,талады. Жумбак, айтушы да, ше- 
шуш1 де оларды атап к,ана к,оймайды, атын атаумен к,атар, 
халык,ты к,анап отырган, к,узгын мен куш1гендей жемтжилл' сум 
гып керсетед1. Улкен1н — патша, югшсш — он басы гып, осы ек1 
арада турган к,анагыш таптын, ук1мет1н ак,ындар жумбак, к,ыла- 
ды. Демек, ел ак,ындары ез енерлер1н элеуметт^к мэн1 бар мэсе- 
лел^рге багдарлай отырып, к,огамдык, шындык,тын, бет пердес1н

ашып берген. Сейтш , тьщ дауш ы к,ауым алдында жумбак, айтыс- 
тын, мэн1н артты ра тускен[\
А л Эсет пен Рыойканньгн, айтысындагы екшнп жумбак, —
адамнын, мушелер1 туралы, ушшип жумбак, — жылдын, 1ш ш деп 
б0лшектер1 туралы , тертшцп — астрономия туралы. Б ул уш 
жумбакдын, мазмуны оншалык, танданарлык, емес. О ларда адам­
нын, я табигаттын, сыртк,ы корш к] гана сипатталады, филосо- 
фиялык, толгаулар ол жумбак,тарда аз. Дегенмен бул жумбак,- 
тар'дын, к,а!сиет1 ак,ыннын, сол кер1шстерд1 шебер турде жумбак,- 
тауында, екшип ак,ыннын, сондай к,иын жумбак,ты к,иналмай, 
тапк,ырлык,пен тез шешушде. Бул жумбак,тардын, айтылуында да. 
шецйлушде де ак,ындык,пен к,атар улкен тапк,ыр б1лпрл1к жатыр.
Эсет пен Рысжаннын, жумбак,тарындагы так,ырып К,ожахмет 
пен Э убэю рдщ жумбак,тарында да бар. К,оЖахмет Эубэю рге ал- 
ты жумбак, айтады, алтауын да Э убэю р шешедк О сы алты жум- 
6ак,тын, тертеу1 патша ум м етш щ к,урлысын, онын, к,азак, даласын 
отарлау саясатын айтуга арналган. К,ожахмет пен Эубэшрдхн, 
жумбагы нда патша уюметш, онын, отаршылдык, саясатын сегу 
Ры сж ан мен Эсеттщ жумбак,тарынан ашык, та, етюр де. К,ожах- 
мет пен Эубэюрдхн, жумбак,тары халыцтын, саяси ызасынан шык,- 
кандыгы кершед1, бул жумбак,тардын, 1Ш1 патша уюметше к,ай- 
нап турган е ш п е н д т к .
К,ожахметт1н, алты жумбагынын, тертеу1 патша уюметЫн, сы- 
рын аш уга арналадьд-, ал к,алган екеуш щ б1реуг (неге екенш юм 
61
л с
1Н )
— итт! жумбак/гайды. Бунын, мэн-ман,ызы жагынан ©зге 
жумбак,тармен байланысы жок,. Алты нш ы жумбак, — телеграф 
туралы . К,ожахметт1н, бул жумбагында бурынгы жумбак,тарда 
(айты с жумбак, болсын, я айтыс емес жумбак, болсын) кездес- 
пейтш жан,а мазмун бар, ол — жан,а техника, телеграф.
Жумбак,'"' айтысын дамытуда айрык,ша ен,бек еткендер Н ур- 
жан Н ауш абаев пен Сапаргали болды. Булардын, жумбак,тарын- 
дагы б1р е згеш ел ж — мунда айтыс жумбак,пен басталып, *жум- 
бак,пен аяк,талады. ©зге айтыстардай, мунда жумбак,тан* бас­
ка айтыстын, саласы араласпайды. Бул айтыста жумбацтын, хтил1 
тугел сак,талады.
Екш ип — Н урж ан мен Сапаргалидын, жумбак,тары шын маг- 
насындагы реализм непзш е к,урылган. Бул жумбак,та дшиплд1к 
мотив жок,. М ундагы жумбак,тар ауыл турмысынын, ш^ндыгы- 
нан алынган. Жэне де, жалпы ауыл емес, белпл1 б1р заманда 
жасалынган ягни Рпосияга к,осылганнан кешн калага, базарга
20

араласк,ан, фабрика, завод заттарын менипктенген, ок,уга ара- 
ласк,ан ауылдын, турмыс шындыгы, КЭС161, кун к ер ш айтылган.
Эрб1р эдебиет жанрынын,, я сол жанрлардын, эрб^р салала- 
рынын, ез бш п, ез шедевр! болады. Жумбак, айтыстарынын, 1шш- 
деп бш п, ен, тамашасы осы Н урж ан мен Сапаргалидын, айтысы. 
А й ты стар арасында бул айтыстын, ерекше керкемдж жэне реа- 
лист1К ман,ызы бар болгандык,тан, кейб1р узш д1лер келт
1
решк.
С а п а р г а л и :
Н ур ж ан ы м , б1лд1реЙ1н с1зге тагы ,
К,ус кврд1м ез1 ж ан сы з б!р аягы .
ТенДзде салган ж олы сайрап ж аты р,
Ф эЫ м м ен ойлап тапсан, м уны -дагы , 
~
Н у р ж а н :
С ап еке, айтк,анын,ды к,аз1р табам ,
Ж ан сы з к,ус б!р аяк,ты — мунын, к,алам.
Т е н
,13
м ы сал к,агаз 
р о й
, 
жолын, — ж а з у ,
Ж умбагын, осыменен болсын тэмэм...
С а п а р г а л и :
Бгр нэрсе керуге кеп, устауга жок,,
Ж а з д у п ш кеп болар к,ыстауга жок,.
Т у р м а й д ы
61
р м екенде к,арар етш ,
К ,анш ама к ы р сон,ынан к,усан, да жок,.
Н у р ж а н :
Б у л — сагы м кер ш кезбен уст ауга жок,,
Ж а з к уш
Ш1лде 
де мол, к,ыстауга жок,.
К©ш1п ж урген б1р нэрсе мунарланы п,
М екенш еш оры нда нуск,ауга жок,-
С а п а р г а л и :
Б1р к,ус бар к,анат ж айса деп-ден,гелек,
А д ам н ан еш уак,ытта ж урм ес белек.
У ш ы р с а , к,ондырса да еркх адам да,
Ш ы к,пайды панацы здан келецкелеп.
Ну р ж а н :
М ы сал ы , ж айса — зонтик к,ус сек1лд1,
Тет1П к,олда болган к сею лдь 
Ж ауса пана, кун шык,са к е л е ц к е а ,
Д осты гы бейне а з бен 613 сею лдк 
'
Бул келт1р1лген мысалдар жумбак, айтысын ’дамыту к ш е
Нуржан мен Сапаргалидын, ак,ындык, ен,беп, емерль б1лпрлжте- 
р1мен кеп улес к,оск,андарын дэлелдейдк
21

Д 1 н а й т ы с ы . 1\азак, халк,ы юлэм дш ш С)рта Азиянын, 
©зге елдершен кеп кенжелеп алган. М уны Шок,ан тамаша дэ- 
лелдеп берген. Оньщ, айтуынша, 1слэм дш ш е ш еш нп к,азак,тын, 
багынган дш1 — шаманизм. 1слэмга багынганнан кешн де шаман 
д ш ш щ салдары к,азак, угымынан шьик,пай, тшт! революцияга де~ 
ш н келд1. М эселен: бак,сылык,, отк,а табыну (келшшек тускенде 
отк,а май к;ую), аруак^а (елж ке) табы ну; шешек, к,агынды, су- 
зек, безгек, т1с ауруы тагы сондай аурулардын,, малдын, эртурл1 
ауруларынын, и еа (к,удайы) бар деп угу: арапша — «алла», фар- 
сыш а —• «к,удай» деп атаса, шаман к,удайынын, аты — «тэнДрЬ.
Ш ам ан дш ш щ эсер1 к,азак,тын, эдебиетшде де зор. Мэселен: 
бак,сынын, сарыны, т к т щ ауруын (к,уртын) елен,мен шак,ыру; 
жылан шакданда елен,1мен емдеу, бэдж айтысу, елжгген оейлесу 
т. б. Осы непзде, дши угымдарды упттейтш айтыстар туды. 
Сонын, б 1р! « Б
э
Д1К».
«Бэдж ». Ш ам ан дш ш к,олданып журген адамдар: малга, 
адамга тиетш шдет ауруынын, иес1, к,удайы бар деп тусшгеш жэ- 
не оны «бэд1к» деп атаган.
Ш ам ан дш ш де ауруды емдеуд1н, жеке де, жалпы да тур1 
болган. Жеке турш де ауруды ж алгы з бак,сы гана емдесе, жалпы 
турш е кеппплж к,атынаск,ан. Сол кепиплж к,атынасатын емищ 
б!р тур1 «бэдж». М унда ауруды ортага алып, жиналган ж урт ею 
дай болып айтыс турш де елен, айтк,ан, аурудын, иесше жалынып, 
жалбарынган. Бертш келе, к,азак, арасына 1слэм дш1 тарап, и а- 
ман 
дш ш
ыгыстырганнан 
кейш 
«бэдж тщ » 
ман,ыз-магнасы 
езгерш , жастардын, ойын-сауыгына айналган. Бурын ел шаман 
дш ш к,олданатын кезде «бэджтщ » ауру емдеуге арнаган елен, 
формасы болса, бертшде ауру емдемей-ак,, ж астар (к,ыз, бозба- 
л а) сауык, ретшде бас к,осып, «бэджтх» ойын есебшде к,олдан- 
ган, бурынгы «бэдж тщ » турш гана пайдаланып, мазмунын ез- 
гертш, ойындык, мазмун берген.
Бертш кезде, революцияга шейш, мал не адам ауырмай-ак, 
жастар ез бет1мен сауык, ж асауга жиналып, езара «бэдж» айтыс- 
к,ан. Сейтш «бэдж» айтысы, кешнде к,ыз бен бозбаланын, жас- 
тык, эзШ не айналган. «Бэдж » айтысынын, нак, к,ай заманда шык,- 
к,анын анык,тау к,иын.
С ез сарыны есю, шаман Д1Ш кезшде туган. Б1рак, ол кешнп 
кезде ескаден к,алган мура есебшде айтылмай, кеш нп заманнын, 
да эдет-гурпьгна араласып, эр заманнын, ез1 тусында шыкдан 
айтъис ©лен,! сияк,танып кеткен.
22

шылап кеткенде, Ак,бала к,айтыс болады. Ьоздак, шыкдан жолы- 
нан оралып цайтып келе жатса, жолында жас к,абыр кездеседи 
«А кбала елген болар ма»,— деген к,аушпен Боздак, к,абыр басын- 
да еден, айтады. Оган Ак,бала боп ез1 елецмен ж ауап бередк
Боздак, :
Э уеде ы зы лдай ды ж асы л сона,
К ,алы пты ж ай л ауы н д а ж ал гы з мола.
Ж айлауын, мен кеткенде тезек ед1,
Б олм асы н А к ,б ал а к,ыз м ац газ бала?..
А к, б а л а:
Ж айлауы 61ЗД1Н, елдщ к,ум ед'1 гой,
Б аз ар га к,ой айдаса бул ед! гой.
Б асы м а келмей ж аты п елен, айтк,ан,
К,айгырган к,айсы байдын, улы едщ -ей?
Б о зд ак ,:
Арк,анын, ак, к,айын,нан ер1мд1 тоздап келд1м,

жүктеу/скачать 8,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: