Щ ьЛ ау'ш ы журтшылыгымызга усынып отырган айтыс елен,дер!
жүктеу/скачать 8,25 Mb. Pdf көрінісі
|
| Аар* «Ащг
бала мен Боздак,» айтысында елген к,ыз бен ж т т айтысеа, «Ай- мандай мен Бабас» айтысында елген ж т т пен к,ыз антысады. Айтыстын, т1л к е р к е м д т де кенДл аударарлык,. М азм укы , тэдр* жагынан салт-эдет айтысына жак,ын бул ек1 айтьгсты югаптын, бГршпп бел1мше к,остык,. Аймацдай к,ыз'дын, куйеу1мен айтысмн бурынгыша «Аруак,пен айтысу» демей к1тапк,а «Аймацдай мен 4 Бабас» деген атпен нпбердш. «Бабас пен к,ыз» айтысы да осы бел1мге цосылды. Революцияра дешн халык, арасына кеп тараган эй гЫ айтыс ак,ындарына осы томнан кен, орын бер1лдь А йты с тарихында олардын, алатын орны улкен. Суш нбай мен Ш еж е, Орынбай мен М айкет сынды квптеген дарьгн иелершщ, айтыс шеберлер1- шн, к,уд1рет1 мен купи — вткен к^лтымыр заманнын, тарихи шын- дыгын кврсетш, ен,бекцп халык,ты сулштей сорып отырган хан, султан, тере, эюмдерге к,арсы сез енерш етшр к,урал ете 61л- ген д тн де. Буларга мазмун жагынан ук,сас жацадан юрген квлемд1 ай- тыстардын, бхр! — Д улаттан шык,к,ан Н уралы мен Найманнан шык,к,ан Мык,ан ак,ыннын, айтысы. А й ты с ж е л т б1рте-б1рте вр- 6111, халык,тык, так,ырыпк,а дешн кетер^ледь А й ты с улкен элеу- м егпк так,ырыпк,а к,урылган керкем айты^ тобына жатады. Ж ацадан табылган «Кэр1бай мен Эсет» айтысын ескермей кетуге болмайды. К,ытай ж ерш деп Ш эуеш ек к,аласында болган бул айтыс та кейде шарык,тап самгайтын, кейде к еа л ш жырлай- тын Эсетке тэн эсемд 1 К, езш дш ерекш елтм ен квршетш шагын аЙТЫС УЛГ1С1. «Б^ржан мен Сара» айтысынын, ен, алгашк,ы нуск,асы болып саналатын 1898 жылгы баспасы томга толык, берЫ п отыр. Ра- сырлар бойы ауыздан-ауызга, урпак,тан-урпацк,а тараган эдеби муранын, б1рде-б1р1 шып-шыргасыз езшщ, туп нуск,асымен, туп- тутас к,алпымен жеткен емес. Эрб1р эдеби нус^анын, эр куйге ту- сш, турл1 версия, б^рнеше варианттар болуы да содан. А у ы з эдебиетшщ баск,а улплерш дей айтыс елен,дер1 де сондай езгерк, цоспаларымен б1зге келш жеткен. Халык, шыгармаларында бас- к,а адам, орындаушылар тарапынан жеке сез т1ркестер! мен, елен, шумацтарынын, орын алуы, немесе «алгы сез», «соцгы сез» т р ршде айтылатын к,оспалардын, болуы зан,ды. Рылым уш ш керек те. ©йткеш будан халык, таланттарынын, авторга деген кезк,ара сы, к,атынасы кершед1 гой. А у ы з эдебиетше тэн мундай к,убылыс, дэстурлш ерекшелш- тер айтыс елецдершде айк,ын ацгарылады. М ысалга «Б1ржан сал менен Сара к,ыздын, айтыск,анын» алайык,. 1898 жылы К,азан к,а- ласында Ш айхолсламов Ж усш бек к,ожа бастырган бул штаптын, ек1НШ1 бетшде былай делшген: «Алк,исса Ж усшбек к,ожага Сара ^ыздын, Б1ржанменен айтыск,анын к,ыздын, ез аузынан осылай деп бастан-аяк, баян к,ылганы айтыск.аннын, келер жылында». 5 О сы бхр сейлемшн, Рылым уш ш улкен мэш болды. ©йткеш эде- биетцп галымдар арасында «Б1ржан — Сара» айтысы болды ма, болмады м а ? — деген пшйр таласы туганда, жан,агы сейлемнщ, сез жок,, пайдасы тид1. Кен,1л аударарлык, екшнп б1р жайт, осы айтыстагы кейб1р к,оспа сездерге к,арап, Ш айхолсламов Ж усшбек к,ожадан кер! «Б 1 ржан — Сара» айтысын бастыруга Д 1 лгер болган Ахметкэр^м деген К1С1 екенш анык,тай аламыз. Клтаптын, аягындагы 19 бетте сол к ш ге ж азган арнау елецшдё Ж усшбек к,ожа: А х м е т к э р 1м ж азры л деп е т т щ пэрмен, К,ы зметт1 неге аяйын келсе дзрмен,—- дейдь Ойландыратын тагы бхр жай, Ж усшбек к,ожанын, жацагы ар- науында ак;ын Абайдадн, « Ж т т т е р ойын арзан, кулш к,ымбат» дейтш журтк,а мэл1м елецше ете ук,сас келетш (32 ж ол) жерле- р! бар: Б^здерге ел ец ар за н , кулк1 к,ымбат, Н эр се р о й ею турл 1 сы р мен сымбат, А р м а н ж ал ган кулм ей тш шын кулед1, Б1лед1 жак,сы ерге к,ылсан, к,ызмет. Ш ы н квн,1лмен суйсе екен К1МД1 суйсе, Б 1р м ш езбен т ур са екен ж анса-куйсе. К,ы рм ы зы к,ызыл яйбек жаннын, кеб! Б ы л гай д ы оцгак, болы п 61 р ды м тисе,— деп кете береда. Эрине, кейб1р жеке сездерш (19 бет) езгертш отырган, эйтпесе айнымаган А б ай еленД дерлгктей. А б ай елен,- дершш, 1909 жылгы Кэкггай Ыск,ак,ов бастырган жинагынан 11 жыл бурын жарияланган — бул елецшн, К1мдш1 екенш Э31рге ашык, к,алдырамыз. Оны анык,тау келешектщ жумысы. Б ул арада ескеретппм1з: ауы з эдебиет нуск,аларын жинауда, жариялауда б!р сезш е к,иянат етпей, езгертпей ез к,алпында кездщ к,арашы- гындай сак,таудын, фольклористер уш ш гылымдык, та, текстоло- гиялык, та мэщ улкен дем ек тз. 1964 жылгы « А й т ы с » жинагына бер^лген «Тэуке мен келш- шек» айтысы бул жолы толык,тырылды жэне Т эуке батыр мен У р ц и я айтысы К.ОСЫЛДЫ. Осы кунге дешн «Ш эд1 тере мен М анат к,ыздын, айтысы» деп жан,сак, басылып келген бул айтыс халык, аузында кен, тарап, айтылып журген (« М у с а мен М анат к,ыздын, айтысы») бурын- гы атымен аталды. К1таш^а 1959 жылгы халык, ак,ыны Эийм 6 Н урлыбаевтан (А лм аты облысы, К,аскелен, ауданы) жазылып алынган нуск,асы К1рд1. Айтыстын, халык, аузы нда айтылып жу- ру\ ж агы н ан да, тарихи ш ы н д ы р ы жагынан да дэл осылай екеш кумэноз. Усенов Энпрд1н, 1937 жылгы эдебиет хрестоматиясына енген «М уса мен М анат к,ыздын, айтысы» да осы айтыстын, ха- лык,тьщ варианты. Будан баск,а К,азак, С С Р Рылым академиясы- нын, ютапханасы мен М . О. Эуезов атындагы эдебиет жэне енер институтынын, к,олжазба к,орында ел аузынан жиналган « М у са — М анат» айтысынын, терт-бес варианты ЭЛ1 кунге саксау лы тур. «М уса — М анат» айтысы жешнде тары бхр жан,сак, гашр орын алып ж ур. Ол екеу1 де басынан аягына дешн хат арк,ылы рана айтыск,ан дейтш т ю р . О баста ею-уш рет хат арк,ылы жа- зысып айтыск,анымен, кешннен кеп кешшпей той устшде кезде- сш, М уса мен М анат шаршы топта бетпе-бет айтыск,а тускен. Айтыстын, жартысынан кебх (184 ж олы ) той устшде еткен. Суы ры п салма, ж уйрж ею ак,ыннын, ж урт алдында айтыск,аны былай басталады. М уса Т ам а ш а келш тур м ы з мы на тойга, Сейлеспек жак,сылармен болып ойда. К.У 1лген к,ырандардын, б 1 реу 1 М 13 , Т ен,гер ш ж урм е, к,урбым, туры м тай га,— десе, М анат: М олдеке, салтанатпен тойга кепс 13 , К е м е л щ толык, деген ойра к е п а з . Ак, иык, торга туспес к,ыран едш,, А й н ал ы п ержепз-ак, к,олга кспс!з,— деп ж ауап бередь Сондык,тан айтысты б1рын,гай хат арк,ылы жа- зыск,ан айтыс к,атарына к,осуга болмайтын сияк,ты. «М уса — М а нат» айтысы эл1 кунге тшст1 багасын ала алмай келед1. Ш ы ны к- да бул айтыс езшш, керкемдш жагынан «Б1ржан — Сара», «Эсет пен Рысж ан» сияк,ты айтыстардын, к,атарында туратын шебер айтыс улплернпн, б1ргаен саналады. «©нер алды — к,ызыл Т1л»,— дейд! халык, даналыгы. А йты с енер1 халык,тын, ен, б!р к у ы т енер1, к,азак, тЫ шн, сездж к,орын к,амтитын бай к,азынасы. Керкем ойымыз бен эдеби тЫ лпздщ гасырлык, даму жолдарын айк,ындайтын кене ернеп. Халк,ымыз- 1 Е л арасы нда М у с а , М у с а молда деп те аталады , шын аты М усабек. 7 дын, экономикалык, — шаруашылык,, мэдени ем1рш1н„ цогамдык. к,арым-к,атнасынын, тарихы 1з-тан,басы да осында. О с ы уак,ытк,а дешн м ац ы зы н жоймай, халык,тын, журегшде мэн,п сацталып ке- ле жатк,ан бейнелер, сулу тен,еулер, нак,ылдар айтыс енершде жасалган. Адамнын, ой-ерш н кен ,тп, т Ы н дамытуда, жан се- з1мге эмоциялык, эсер1 к у ц т айтыстын, болашак, урпак,тарды тэр- биелеуде мэш зор. Революцияга деш нп айтыстын, езш — ушан-тен, 13 , мол к,азы- на десек, совет дэугршдеп айтыстар одан да кеп. К,азак, С С Р Гылым академиясынын, орталык гылми ютапхана фондысы мен М . О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтынын, фон- дысында айтыс елен,дер мен ак,ындар айтысы к,а 31 р мол жина- луда. А л халык, арасында айтып журген, бьрак, жазылып алын- баган айтыс эл1 де жетерлж. Отан согысы жылдарында баста- лып, куш бугшге дешн дзстурге айналган, аудандык,, облыстык,, республикалык, ак,ындар айтысынын, ез! б^р к,анша дуние. Халык,тьщ асыл к,азнасы — эдеби мурасын жинау, зерттеу, жариялау — эдебиетнп фольклористердщ алдында турган зор мшдеть М ш е осы мол дуниешн, 1шшен ен, тандаулыларын 1рш- теп, мэдени талабы вскен халк,ымыздьщ рухани кэдесше ж арата беру Т1лепндем1з. К , у р а с т ы р у ш ы л а р д а н |