©Л1Г1Н К1МН1Н, к,ойган деп ойлап келд

Шок,ан Уэлихановтын, «Ш аман д!ш — материализм, клэм 
Д 1- 
ш —■ юпиртуализм непзш е к,урылган» деуш Ак,бала мен Боздак,- 
тын, айтысы дэлелдейдь
Д ш айтыстарынын, 1ипнде 1слэм дшш1Н, эсершен тугандары 
да кеп. Б ул айтыстардын, мак,саты к,азак. арасына клэм дш ш сщ- 
Д1ру, 1СЛЭМН1Н, 
дуниеге, адамнын, эрекетше кезк,арасын угггтеу.
Дуниешн, ж аралуы туралы эр дшшн, ез долбары бар. 1слэм- 
ше «он сеп з мын, элемд! Ослэм табигаты он сепз мын, тарауга 
белш эрк,айсысын б1р э л е м — галам деп атаган. Мэселен: к,устар 
б1р галам, су б1р галам, еа м д ш б1р галам, ан, б1р галам, адам 
б1р галам, ай мен ж улды здар 
61
р галам т. б.) жаратушы алла. 
А л л а эуел1 нур (сэуле), содан кешн жер мен кек, содан кеши 
пер1ште, содан кешн адамды жаратк,ан». «Дшшпл ак,ындардыц 
б 1 р жуйес1 клэмшн, дуниешн, жараты луы жайындагы сандырак- 
тарын айтыс елен,шн, так,ырыбы гып алады. М ысалга Болык, 
пен Елентай ак,ыннын, айтысын алсак,, ол былай басталады:
Болык, :
А к,ы н Ж1Г1Т аталган Е лен тай ы м ,
© нерпаздын, енерпаз б!лер ж айы н.
Ж ау ап бер, б!р азырак, сез сурайын,
Э уел1 не ж ар атты б!р к,удайым?
Е л е н т а й :
Болык, маган бели л! сети , сырын,,
Б1здерден артык, емес айтк,ан жырын,.
Буры нгы даналардан ееп геш м :
Ж ер мен кек ж аралы пты елден буры н.
А йты сы на дш эн,пмелерш басты так,ырып е т т алган Болык, 
пен Елентай, будан эр1 к,арай б1р-б1рше сурау к,оя жэне жауап- 
таса отырып, аспан элемш, ж ердщ асты-устш, табигат керш кте- 
рш, хайуанаттар дуниесш сезге к,осады. Буларды ц бэрш ж араг- 
к,ан б1р к,удай екенш айтып, соган ж уртты нандырмак, болады.
Д ш тацырыбына к,урылган айтыстын, б1р1 Ж усшбек к,ожа 
мен Ш екей к,ыздын, айтысы. Д ш и угымдарга байланысты б^раэ 
эн,пмеш айта келш Ш екей к,ыз Жусшбектен жер устш деп хайуа- 
наттардын, жайын сурайды. Ж усшбек ол сурауларга клэм дшЬ 
шн, к^таптары айтатын мелшерде ж ауап бередь
Бул жэйл1 айтыстар к,азак, эдебиетшщ тарихындагы б1р дэ 
у 1рд1 керсетедь Эрине, ол тарих ушш к,ажет мэселе, б1рак, бу, 
жуйел1 эдебиеттен халык,ты дш улап, прогреске кедерп болганьп 
ан,гармаск,а болмайды.
24

Эрине, 1слэм дш ше к,азак, халк,ы унем1 к,улдык, урган жок,. 
Оган ерте гасырларда жайылган клэмшн, к,азак, арасына рево­
люцияга шейш де еркш ан,ш болмай, клэммен к,атар к,азак,тын, 
бурынгы шаман дшш1Н, элементтерш сак,тап келу1 куэ. 
1
слэм 
Д1Н1Н1Н, батпагын к,азак, халцынын, денесшен О ктябрь револю- 
циясы гана аршыды жэне айтыс енерш щ дши сарыннан арылуы- 
на жагдай жасады.
Б
1
Р Ж А Н М Е Н С А Р А Н Ы Н , А Й Т Ы С Ы
Б1ржан мен Саранын, айтысын езге айтыстардан жекелеп, 
оцаша талдауга себеп, бул айтыс тур жагынан да, мазмун ж а­
гынан да езге айтыстардан огаш, мунын, ерекше элеуметтж ж э­
не керкемдж ман,ызы бар. Ен, алдымен ок,ушыларды Б1ржаннын, 
ем1р;баяны^ен таньгстьграйьгк,.
Сарамен айтыск,ан елен,шде Б1рж ан езш «Аргыннын, А лтай, 
К,арпык, ак,танкер1м1н» деп таныстырады. Ш ы ны нда, Б1ржаннын, 
руы А р гы н емес, Керей 1шшде — Ак,сары, онын, 1шшде Кеш ек. 
Б1ржаннын, агайындары к,аз1рп К екш етау облысы, Ен,бекшь\ер 
ауда-нында. )
-БТржаннын, моласы «Степняк» алтын заводьгнын, «Лермов» 
деген шахтасынын, к,асында. Б1ржаннын, езк «Баласы К,ожак,ул- 
дын, атьгм Б1рж ан»,— дейд!. К,ожак,ул онын, атасы, © з экеа —
Т у р л ы б а й ^
©лер алдында шыгарган Б^ржаннын, б1рнеше ауы з елен,1 Т е - 
м^ртас, А сы л , Ак,ык, деген балаларынын, аттарымен басталады. 
Б1ржан елен,шде Тем1ртасты : « Е л у беске келгенде керген к,ал- 
к,ам»,— дейдь Б1ржан елу сепз жасында 
1891
жылы дуние сал- 
ган. Б1ржан 
1891
жылы елу сеп з ж аста болганда, сонда 
1833
ж ы ­
лы туган болады. Ен, аныгы осы. Б1рж анды 
1825
жылы туып, 
1887
жылы елд1 деген мэл1мет те, 
1834
жылы туып, 
1897
жылы 
елд1 деген мэл1мет те шыныдык,тан алые.
Сарамен айтыск,ан елецшде Б1ржан «Мын, жарым жылк,ы 
б1ткен К,ожак,улга» дейдь Расы нда ол кедей болган. Онын, кедей- 
Л1Г1Н кез! керген к,аз1рп Т1р1 адамдар жэне езш щ мына ею 
елен,1 дэлелдейдь Б1ржан сал жолауш ылап жургенде б^р кедей 
адамнын, ушне кездесед1, сол уйдщ к,ызы оган к,атык,сыз к,ара 
кеже берсе, Б1ржан ернш гана типзш к,айтарады. Сонда к,ыз 
*йтады:
25

Б а й л а р д ь щ ж ей тш асы ж ая мен ж ал ,
Ш ы гад ы нак, кедейден осы ндай сал.
К,ыс аягы , ш ар уа куй зеу болды ,
К еж еге кеюреймей, ернщД! мал!
Сонда Б1рж ан:
А т ан д ы к , ак,ындык,пен Б 1р ж а н сер1,
С е р ш щ кунде дум ан ж урген жер1.
К ,ары ндасы м , сер1ге с е з щ еттч.
К е ж е ш басы п-басы п апкел берИ —
мысал — Б1ржаннын, елершде айтк,ан мына б!р
Д ун и е, втер1мд1 б Ы п ед1м,
Б1ЛД1рмей кедейл1кт1 ж у р ш ед!м.
Б у л кунде б!р ток,тыдан кд'ным темен,
У ш ж узге аты м шык,к,ан Б1рж ан ед^м,—
дегеш жогаргы т к 1р д 1 дэлелдей туседь
Б1рж ан елер алдында уш жыл сырк,аттанган. Ж урты оны 
«жындандыга» жорыган. ©йткеш, Б1рж ан жынданган адамнын, 
к,ылыгын керсетпегенмен себепаз, орынсыз, эн салып, отырган 
жерппн, мазасын алган. Сондык,тан, 
61
раз уак,ыт жындандыга 
есептелш, байлаулы жатк,ан. Сол кездеп 61 р елен,шде:
Т ем 1р тас, А с ы л , Ак,ык, балдан т э г п ,
Н е болар демен,1здер адам затты .
У ш д ей ж елш лдеген к,улындарым,
Ш еш гей ш !, б1лепм е арк,ан б атты ,—
дейд1. Б ул елен, жиырма-отыз ауыздай.
циржанды б1лет1н адамдар онын, ак,ындыгынан э н ш Ы п басым 
ед1 дейдк Б1реулер ак,ын емес ед1 дегендх айтады. «Сарамен ай- 
тысынан» баск,а Б1ржаннан сак,талган курдель елен,1— онын, 
«К,аск,ыр мен байды айтыстырганы». О дан баск,а елен,дер] де 
бар. Соларга к,арагнда Б1ржаннын, ак,ын екенд1пнде дау жок^> 
Бхржан ете 1р1 композитор жэне ете зор дауысты, к,азак, э т -
шн, тарихында ж аца жол ашк,ан, европаша айтк,анда, энде ез1- 
шн, мектеб1 бар адам. © зш щ энш ол ете жогары устап:
А к д у м е н аспандагы эн к,осамын,
Ш ы гар сам ащ ы куйдх туптен тарты п,—
детен.
ДеПТЬ^ ЕкШПП
■ауызы:
26

Б^ржаннын, барлык, эндер1 де белпл1 тарихи жагдайда шык,- 
к,ан. Бгржаннын, сак,талган «Ж амбас сипар», «Ж анбота», « ^ а р а - 
нар», «Лэйл1М», «Ш алцыма» тагы сол сияк,ты ондаган эндерш
1
н, 
ез алдына тарихы бар. Олардын, бэрш айтып беру бул жерде 
мумкш де емес.
Б1ржан мен Саранын, айтысын Найманнын, Сыбан руынан 
шыкдан Э рш ак,ын шыгарган деген сез бар.
Б1ржан мен Саранын, айтысында сол жылы Б1рж ан 
37
жас- 
та ед1 дейдь Бул 
1860
жылы. Э рш ак,ын 
1924
жылы 
62
жасын- 
да елген, сонда 
1862
жылы туады . Олай болса Б^ржан мен Сара 
айтысатын жылдан ею жыл кешн туды. Е гер Э рш шыгара кал­
ган кунде ол айтысты кешн шыгарган болады.
Сараны Б1ржаннын, 1здеп баруы анык,. Б1ржаннын, Н урж ан
дейтш агасы болган, соныц баласы А хм етж анды к,арт кушнде 
мен 

жүктеу/скачать 8,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: