керд1М.  А хм етж ан : «М ен Б 1 ржанга атк;осшы боп барып ем  Сараны керд1М

гып, б1рден-б1рге к,урметпен шак,ырып, аралатып алып кеткен. Б1р- 
жаннын, еркш билеп еркелеткен елдщ осылай сыйлап к,ыдыртуы- 
нан, б 1 р шыкдан жолынан Б1ржан б1р жыл, ею жыл, я одан кеп 
ж урш зорга к,айтк,ан.
Б^ржаннын, Сараны 1здеп барып айтыск,анында к,асында 
болган немере Ш1С1 Ахметжаннын, айтуынша эн айтып, ел аралап 
шыкдан б1р жолында Б1рж ан атак,ты А б ай ацыннын, ел1 тобык,- 
тыга келед1, одан Балк,аш колш щ тубепне барады. Бул арада 
отырган аргын руы, Балк,аштыц кунгей бетшде отырган Найман 
руымен бак,ас. Ол ею елдщ шаруашылык,, рушылык, бакастыгы- 
нан баск,а мэдениет бак,астыгы бар, сонын, б1р1 — ак,ындарынын, 
онерлерш салыстыру.
«Б1ржан мен Саранын, айтысына» к,араганда бурын А р ­
гын руынан Жанак,, Орынбай, Кенппмбай, Сабырбай сияк,ты 
ак,ындар Сарамен айтьисып, жен,1лш к,алган. Сарадан Аргыннын, 
езге ак,ындары жен,1лш журген сон,, енд1 ак,ын к,ызбен айтысуга 
«А ргы н ак,ыны» Б1рж ан шыгады. Сондык,тан да Б1рж ан айтыс- 
1а эр1 ез руы Керей екенш жасыра алмай, эр1 Аргыннын, К0н,1лш 
к,имай, ураным «Алтай-К,арпык,» деп Керей мен А ргы нды к,оса 
цабаттап айтк,ан.
«Бхржан мен Саранын, айтысы» революциядан бурын б1рне- 
ше рет ю тап боп ба'сылды. Бхр басылуында, Ж усшбек Ш айхол- 
сламов айтысты Саранын, 0лен,1мен («К,ы,з ед1м Тастанбектщ
атым С ар а») бастайды. А л айтыстын, ютап боп еюнип б1р басы- 
луында Б1рж ан Сараны 1здеп келе жатып, Саранын, ушне туседь 
С ара ол кезде ушнде болмай, жен сурасып отырып, Б1ржан С а ­
ранын, шеш еамен, с1н,1л1с1мен айтысып к,алады. Оларды сезден 
жен,1лд1рген Б1рж ан, Сараны 1здеп хажынын, аулына тартады.
Найман — М атайда М аман дейтш атак,ты бай-феодал болган. 
Сонын, баласы Туры сбек сол куш Сараны аулына к,онакда ша- 
к,ырып елен,, ан айтк,ызып, сауык, к,ып жатыр екен. Б1ржан С ара­
ны Туры сбектш ш е 1здеп барады. Ол кездеп ауыл эдетше келген 
к,онак,тын, уй сыртынан сейлес к,ылуы бар, онын, м эш а: к,онак, 
сырттан турып «сейлес!» деп дауыстайды, уй иесшен б1реу сырт- 
к,а шыгып, к,онак,тан жен сурасып, ушне тусуге рук,сат бередь
Б1ржан ак,ын, ол «сойлесп», эрине, жабайы т1лмен айтпады, 
елецмен айтады. Б1рак, бул елецмен айту эшешндеп ак,ындардын, 
елен,мен «сейлесЬ> емес, себеб1 бул уйде ак,ын С ара отыр. Ак,ын- 
нан ак,ын хауш ть эсфесе Жанак,, Орынбай, Кенппмбай сияк,ты 
Арк,анын, атак^ты ак,ындарын жен,ген Сарадан Б^ржан хауш ть
28

Сондык,тан да Б1ржан «сейлестщ» езш де Саранын, берекесш ке- 
т1рш, шошытып, ыктырып алуды кездейд1 де: «Бул уйде С ара 
бар ма шык,сын берЬ> деп агыта женеледь
Арк,анын, кен, даласын жан,гырык,тырып, езепн солк,ылдат- 
к,ан Б1ржаннын, дауылды дауысы Сараны сескенд1ред1, ол апты- 
гып, алгаш ундей алмай к,алады.
Д ауы лды дауыстан Саранын, к,ашк,ан к,уты езш е к,айта орал- 
ды. Ол к,утты оралдырган ел намысы. С ара — Б^ржаннын, «жа- 
зы-цысы 1здеген Матайдын, булбул к,усы», Саранын, намысы ез 
басынын, намысы гана емес, барлык Найман елш щ намысы, ол 
намысты Б1ржанга Ж1берсе, ж алгы з С ара емес, барлык, Найман- 
нын, жагасы жыртылып, ж уш жыгылады. М ш е, осы ой Саранын, 
к,ашк,ан к,утын к,айтарып, ол ак,ындык, к,айратын бойына жинап, 
ж1гермен сыртк,а шыгады.
Б1ржан «к,ызды к,атты сыйлайды», сондык,тан ол Сараны кер- 
ген сон, к,урмет к,ып аттан туседь Б1рак,, аттан тусу1 тускенмен, 
С арага юипрешп баруды ар керш , Б1ржан турып к,алады. С а р а ­
нын, да оган тппрейе к,ойгысы келмейдь Сонда Б1рж ан:
« 0 у е л 1 к,азак,шылап к е р к е ш к ,
Ж арк,ыны м, бер1рек кел, жасын, ю хш »,—
дейдь
К,азак, эдетшде жасы улкеншн, жолы улкен, жасы юип жасы 
улкенге барып амандасуга мшдетть Будан С ара тосылады. Б1- 
рак, бул онын, жен,1лу1 емес, егер айтыспай жатып сезден тосылса 
Саранын, ак,ындыгы к,айда? Сондык,тан С ара дэлел 1здеп, ол дэ- 
лелд1 хслэм Д1Н1Н1Н, тарихынан табады. Пайгамбардын, баяндай- 
тын «К,иссасыл-энбия» атты ютапта А д ам ата, Х а у а анага мип- 
Л1К кып бурын барганын еске алган С ара, енд1 Б1рж анга тшсе 
к,арсы дау айтады. Содан кешн ею ак,ыннын, айтысы басталып 
журе бередь
С ез майданына шык,к,ан С ара мен Б1ржан кеп жулк,ысады. 
Б1р-б 1рше шабуыл жасайды. А й ты ста Саранын, сезден он,ай ал- 
дырмайткндыгы алгашк,ы адымнан-ак, байкалады. Ендеш е не 1с- 
теу керек? Бурыннан келе жатк,ан айтыста он,ай б1р эдю бар, 
ол е г е р — к,ызга к,алын, берген куйеу жаман болса, саны бетше 
басу. А йты сар алдында ак,ындар езш е к,арсы ак,ындардын, мш1- 
нен материал жинауы дагдылы жагдай. Б1ржан да Сарага кез- 
десерден бурын онын, кемпплж, осал жак,тарын сурастыра кел- 
ген. Саранын, «мшЬ> баргалы отырган куйела Жиенк,улдын
29

жамандыты. Оны Б1рж ан еспген. А й ты ста эр ак,ын да к,арсы 
жагын тез ж ен,по келедь Олай болса, кеп ткм^таудын, к,ажет1 
жок,, бар 
М
1
нгн 
тез айтып, тез жен,у керек. Б1ржан осылай ютеп 
Саранын, «мш1н» бетше басады, Жиенк,улдын, сик,ы жирешшт1, 
адамрерш1Л1Г1 жок, екенш айтады.
Бхрак,, Б1рж ан Жиенк,улды к,анша жамандаганмен, нак, С а ­
ранын, ез басын кем1тпейд1, к,айта цасиеттеп кетередк «К екш е­
тау дуанына данды ц барган» деп Саранын, ес1М1, ак,ындык,, эн- 
иплж енер1 барлык, к,азак, даласына тараганын айтады; «Т улк1- 
нщ жуг1р1С1Н к,ыран байк,ар» деп он,айлык,пен алдырмайтынын 
айтады, «Ж арайды жаннан артык, сейлер сезщ » деп ак,ындыгы- 
на разы болады, «Ак, марал осы жолы к,утылып кет» деп ардак,- 
тайды. Б1ржаннын, Сарадан барлык, табар «мшЬ>, «кем и п л т»—
куйеуйшн, жамандыгы. Оган С ара емес, заман айыпты екеншде 
Бхржаннын, жумысы к,анша? Оган Сараны жен,у керек.
С ара да «куйеу1м жак,сы» деп таласа алмайды. Ж аманды 
жак,сы деп к,алай талассын! А я гы н а тускен к,алын, тем1р тусауын 
узем деп к,алай айтсын! У з у г е эл1 келе ме? Сондык,тан С ара 
Б1рж анны ц бул «айыбына» тура ж ауап бермей, ж алтакда са- 
лады, Б1ржаннын, ел! мен ез елш салыстырып, айтыс езегш бас- 
к,а жак^к,а аудармак, болады. Б1ржанга к,айтарган жауабында С а ­
ра да Б1ржаннын, к,ара басын сыйлап, цасиеттеп:
Е й , Б1рж ан жасын, улкен, е з 1Н ага,
К,ы мбатты гы ц, б е л п л ! бь\сец б ага! —
деп ардак,тайды да, содан кешн:
К,амысты терен, к ел д щ сук,сырымын,
К,ан,гырган 1лд1рмеймш к,аршыгага! —
деп, куйеу жешнде жен,1лсе де, елш таяныш ете сейлейдк
Е ж ел д ен сен бел пл 1 ж елд! к ер ж ,
Тан, к,алам сэулетпуй сенш, керш ...
С еш айдап аж ал ьщ а алы п келген,
К ,ут М ам ан , ер Ш ер уб ай к,асын,а ерш ,
Сейлетпей ш ы га сала кетт!М деран,,
Тур!МД1 байк,атайын сейлеп берш,
К,арны ашк,ан, к,ырсыгы бар еркек мысык,,
Сасык, дер аузы ж етпей майдан ж ерш ,
К ездеспей мен сык,ылды енерпазга,
Д эн д ем е ж урген куцн ен тезек терш .
0 л е ц д 1 к,олк,а к,ылсан, агы тайы н,
Самарк,ан ж^бепндей оннан ерш .
30

Э нш еш н сыпайы деп к,имай турм ы н,
К е з щ д ! тер т к,ылар ем иттей керш .
А у з ы н д ы тарта сейле Б 1рж ан баты р,
Ж ар ам ас ж удеп к,айтсан, 1здеп к е л т ,
Т а р т ы л ы п т а р а з ы га тещ кел м ессщ ,
Т ф 1лсен , ертед кеш ке, б у п н елш .
Будан эр1 к,арай екеу1 елдерш щ куипн, байлыгын, салысты- 
рады. Б ул мэселеде С ара Б1рж анга алдырмайды, кейде тен,, кей­
де асып тусш отырады, ек1 жагы да ез елш щ байын мак,тап, 
к,арсы елд1н, байын жамандайды, мшдерш к,азады. Осыдан ба- 
рып, баск,а айтыстардагы сияк,ты, объективт1 турде ек1 жак,тын, 
да байлары мен эюмдершщ к,анагыштык, к,ылык,тары ашылып, 
халык, алдында жамандык/гары жарияланады.
© зге сезден тоса алмаган Сарага Б1рж ан куйеу1 туралы к,ай- 
талап ескертедк
«Ж ак,сы ны кер м ек у ш ш деген С а р а ,
Е л к,амын е з щ т у п л ж еген С а р а .
М ы р з а ц д ы ит Ж иенк,ул м ун д а шак,ыр,
У я л ы п бегелеан, неден С а р а ?..»
С ара Б1ржанмен таласпай, ез агайындарына сез сейлейдк Бул 
сез — Саранын, зорлык.шыл, к,алын, малшыл, эйел тен дш н таба- 
нына баск,ан заманга айтк,ан уюм1, к,анагыш таптын, бетше тую- 
РУ1, сум заманнын, к,ара куйесш сол заманнын, ез бетше ж агуы . 
С ара былай дейдк
А д а м га ж ол бермеген к,айран т Ы м ,
К у ш еш ш , к,ор боп втт1-ау, к,ызыл гул ’ш .
О зд ер д ен уялганнан ундемеуып ем,
Есекк е к,осак,таулы ет т1-ау куш м .
А лтайды ц, сан,лагымен сейлессем де,
Жок, екен ж уй р ш иттей елеем к,уным.
О зд ер ге сенетугы н сорлы басы м,
К елгенде Жиенк,улга шык,пайды уш м .
Жиенк,ул женшде С ара Бхржаннан жен,1лдь Эдетте жен,ген 
ак,ын масаттануы бар. Бхржан жен,генше масаттанбайды, А л а- 
таудын, «ак, маралын» арам ок,пен атып туаргенш е ол ренжиди 
©зге сезден жен,1лмей, куйеухшн, жамандыгынан жен,1лген С а ­
раны Б
1
ржан к,атты аяйды. Ол Сараны «жен,Д1М» деп мук,ату ор- 
нына, достык, сезш айтады, ерепспен ренж1ткен кен,1лш аулауга 
тырысады. Сондык,тан да:
31

Ш ы р агы м , С а р а сендей тум ас бала,
Ш еш ец н ен туар м ы сьщ мундай дана!
Обалын, Е сен б ек пен Т ур ы сб ек к е,
Куйеущ , ж аман екен ей биш эра!
Ел-ж ур ты н , к,орык,пайды екен к е з ж асьщ нан,
С ан ж уй р1к кер ш ед1м мен ж асы м нан.
К е м
1
тер душ пан пнркш к,ай жер1н,Д1,
А д а м з а т озар емес б]р басьщ н ан...—
дейдь
«Жен,1лд1м» деп Саранын, ез1 айтк,ан сон,, М атай ел1 Б1ржан- 
га бэйге усынып, ат шапан, тагы сондай тарту-таралгы бередь 
Бхрак, Б1рж ан жецгенше, бэйге алганына масаттанбайды, бэй гет 
алып кете бармайды. Ол Саранын, бас бостандыгына к,айгырып, 
соны ак;тап кетуд1 ойлайды.
«Б1ржан мен С ара айтысынын,» мазмуны туралы сезд1 осы- 
мен догарамыз. Ж огарыда ж азылган жэне мысалга алынган сез- 
дерден айтыстын, идеялык, мацызы айк,ын, ашык, керш ш тур.
«Бгржан мен Саранын, айтысы» ж алгы з мазмун жагынан га­
на емес, тур жагынан да к,азак, эдебиетшде ерекше орын алатын 
айтыс. Б ул айтыста бурынгы айтыстардай:
«К ,ара кем ер, ау , ж ан ы м , к,ара кемер,
А й н а л ы п к,ара ш генд1 тайлак, емер.
Б^зге айдап к,удайым кез келт1рд1 
М ун эш м ж 1бепндей елен, ж^бер!»
немесе:
« Ш ы н ы кесе, ендеше ш ыны кесе,
Беред1 ер "плеуш к,удай десе.
© зщ дей к,удай айдап кез келгенде 
А й т а кер елен,щ,Д1 ж е ш келсе?» —
деген сияк,ты магнасы шубар елен, кездеспейдй «Б1ржан мен С а ­
ранын, айтысы» ак,ылмен елшенш шыкдан, 1ипнде келденен,, ар­
тык. сез жок,, ж азба эдебиеттщ жак,сы улплер1 сияк,ты.
0 з г е айтыстардын, кеб1 сюжетт1к жагынан бхрыцгай келе бер- 
мейдь К еп айтыста ак,ындар б!рд! айтып, б1рге кетш, б1ресе дш- 
Д
1
, 
б
1
ресе гурыпты, б1ресе махаббатты сез гып, т к
1
рш б
1
рде ашык,, 
61
рде жумбак,тап айтып, айтыстын, так,ырыбын шубарлап 
Ж
1
- 
бередь
«Б1ржан мен Саранын, айтысында» осындай сюжет, так,ырып 
шубарлыгы жок,. Бул айтыстын, так,ырыбы б1реу гана, ол — к,а- 
лын, малды сегу. Осы так,ырыпты айтысушы ею ак,ын да айтыс- 
тыд ен бойына тура алып шыгады.
32

Айтыстын, мазмуны — халык,тын, ойын толгандыратын так,ы- 
рыпк,а к,урылгандык,тан т у а ш к т 1 болса, тур жагынан онын, тус1- 
шкт1Л1П, Т1Л1Н1Н, таза халык, тШмен жэне халык,тын, керкем т Ы - 
мен к,урылгандыгында.
«Б1ржан мен Саранын, айтысында» образ езгеш ел1п де ерек- 
ше кезге туседь Б1рж ан мен С ара айтыск,ан кездеп к,азак, аулын- 
дагы басым шаруа — мал. К,азак, халк,ынын, ол кездеп кэаб1, 
кун кер1С1 — мал еаруп п лж . М ал шаруасымен, Т1рш1Л1К еткен 
ауылдын, турмысын «Б1ржан мен Саранын, айтысындай», сол кез­
деп шыгарманын, к,айсысы болса да, айшык,ты суреттеп керсете 
алганы некен-саяк,. «Б1ржан мен Саранын, айтысында» ацшылык; 
пен малшылык, турмысынан алынган образ кеп к,олданылады. 
Соган мысал алайык,.
Б^ржан сал Саранын, алдында езш мак/гаганда:
«Ж алы мнан устаган да арман к,алмас,
Ж 1бек ж ал аргымак,пын тум арлаган»...
«Кен, к,олтык, аррымак,пын алк,ымы 1спес...»
«Ж елк,абыз ж ез тагалы ендреумш,
К,ара тер ш ы кдан сайын кетем агы п».
«О й ж елке, к,амыс к,улак, к,ара к е к т н ,
Тунык/ган ж у з ш 1шпей к,анбайтугын...»
дейдь Осынын, бэрш де Бхржан езш ж уйрж ке, 
жоргага тецеп, 
елен,га ж уй рж тщ шабысына балап отырады.
Б1ржаннын, ан,шылык,тан к,олданатын образы — бурк1т.
«Ак, марал осы ж олы к,утылып кет,
Алтайды н, душ ар болдын, м ергенш е»,—
деп, ол езш мергенге де тен,ейд1, б1рак, бул тен,еу кеп к,олданыл- 
майды:
« Е ст1гел 1 с е т С а р а уш ж ы л болды ,
К,ыран ем тен,1рекке к,улаш ж ай ган »,—
деп, тендесш 1здеген кезш деп сез1мш Б1ржан тоят т1леген бур- 
К1тпен тецейдь Ак,ындык, дэрежеснпн, бш кт1пн Б
1
ржан:
«Ак, иык, м уз балак,пын ж ерге туспес»,—
деп, тауда, табигаттын, сусты райында, бшкте ескен бурштке ук,- 
сатады. Эн шырк,агандагы зор дауысын ол:
3 
Айтыс, I том
33

«К,ы рандай ж елд! к у н п аспандагы ,
Д аусы мны н, кетер^лер шык,са терЬ>,—
деп сипаттайды. Сарага айтк,ан бгр сезш де:
« Т ул кш щ , ж уг!р 1сш к,ыран байк,ар»,—
деп, Б1рж ан езш ан, к,уган бурютке ук,сатады да, ерегесте бап 
тацдамайтын, куй 1здемейтш алгыр к,ыран гып:
«К,анды к ез, май жеп алгы ш ак,иык,пын,
С ен т у п л к,аск,ыр керсем б^р-ак, шайк,ар»,—
дейдк Булай деу1 — кушт1Л1Г1Н айтк,аны. Эдетте ан,га саларда, 
бурк!тт1 ашык,тыру уш1н, ан,шы оган «ак,жем» беред1. («ак,жем»— 
суга салып, к,анын кет1рген ет). К,анды, майлы етт1 жесе, бурют 
ток, боп, ан,га тусе к,оймайды, жалк,ау ушады, не ан,ды к,умай 
отырып к,алады. К,анды, майлы етт1 жеп ан, алатын к,усты ан,- 
шылар ете сирек кездест1ред1 де жэне аса багалайды. Б1ржан- 
нын, «к,анды кез май жеп алгыш ак,иык,пын» деу1 осыдан. Бул 
онын, «бап талгамайтын, жен,бей к,оймайтын ацынмын» деген!.
Б1ржаннын, бул образына Саранын, к,арсы к,оятын образы 
уйрек:
«К,амы сты терец квлд1ц сук,сырымын,
К,ан,гырган 1ЛД1рмейм1н к,арш ы гага»,—
дейд! ол. У йрек былай к,араганда, ак,ынга олк,ы сияк,ты, ал шы- 
нында бул ете табылган образ. Эрине, эр тен,еудщ кел1С1М1 болу 
керек, ок,ушы нанатын тен,еу1 болу керек. А б ай аттын, к,улагын 
«к,амыс к,улак,» деп к,иган к,амыск,а тен,емей, «бутак, цулак,» десе 
ешк
1
м нанбас ед
1
, сол сияк,ты дене куш1Н ерлермен салыстырып, 
ан, алгыш к,ыранмын десе, С ара сияк,ты X I X гасырдагы ауыл- 
дын, к,ызынын, бойына лайык, болмас ед1.
«К,амьгсты терен, келд
1
Н, сук,сыры м ы н»,— деген сез С арага ек! 
жак,тан унайды : б
1
р
1
н ш
1
— сук,сыр уйрек дегеш, к1шкене жэне 
ете ушк,ыр уйрек, оны к,аршыга мен лаш ыннын, ен, уш к,ыры гана 
алады, ш абан к,уск,а ол устатпайд ы . Сук,сы р ете сак, уйрек. О л
кебш е кунд1з келдхн, терен,1нде жуз1Н, тунде, 1Н,1рде гана уш ады. 
Квлд1н, терен,
1
нен уйрек еш уак,ытта к,ыран к,уск,а алдырмайды, 
ол суга сун,Г
1
П кетед1. М
1
не, бул сипаттын, бэр1 Сарага келед
1
.
Эрине, Б1ржан мен Саранын, айтысындагы мазмундык, жэне 
керкемд1к к,асиеттерд1н, бэр1н б1р мак,алага сигызуга болмайды. 
Сондык,тан эз1рге осымен догара турамыз.
34

жүктеу/скачать 8,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: