-1869 ЖЫЛДАРЫ ОРАЛ, ТОРҒАЙ ОБЛЫСТАРЫНДАГЫ

тарды ң наразылығы 1868 жылғы қараш аны ң аяғына қарай қарулы қарсы- 
л ы к ка ұласты. Н аш ар каруланған, бірақ ж ер жағдайын тамаш а білген 
котерілісш ілерге қарсы қимылдаған шағын казак шолғынш ылары олар- 
ды ң тегеуірінін әлсірете алмады.
Ж азалауш ы ларды ң неғұрлым ұйымдаскан қимылдары 1869 жылдың 
көктем ін ен басталады. Н ауры з айы ны ң басында Орынбордан Ж ем ауда- 
нына екі ж үздік казак отряды жіберілді. Бірақ далада келе жаткан кезінде 
отряд үкім еттің әлі де реф орм а енгізуге батылы бармай отырған Қобда 
ж әне Елек өзендерінің бойында қимыл жасап жүрген «қазактар каракш ы- 
лары ны ң» ш абуылына ұш ырады.25
Ж ин алған деректер бойынш а көтерілісш ілердің бұл тобы біріне Хан- 
тали А ры слан ов сұлтан, екінш ісіне Ы қы лас Д осов басш ы лы қ еткен екі 
ж а с а қ т ы ң б ір ік к е н к ү ш і б о л т ан ы а н ы қ т а л д ы . Г е н е р а л -а д ь ю т а н т
Н .А .К ры ж ан овски й дің «ізгі ойдагы халы к жыртқыш тарга мүлде тілектес 
емес» деген пайымдауы26 өзі рапорт жазып отырган әскери министрге жаңа 
р еф о р м ан ы ң ж ү р гізіл у і бары сы туралы ж ақсы эсер тугы зуга деген 
тілегінен туды. О ның әскери министрге 1869 жылты 17 сәуірде жолдатан 
келесі рапорты нда көтерілістің ш ектес жерлерге таралу фактісі айтыла- 
ды. 1869 жылты 8 мамырда И лецк уездік баскармасы ны ң бастыгы Орын- 
бор генерал-губернаторы н а Орал облысы Ж иренкаты н болы сы ның биі, 
ауыл старш ы ны Түндетбай К өпекбаевты ң 150 шамалас қарулантан адам- 
дары нан тұраты н ж асагы ны ң «Уақытша ережені» кабылдатан Тұзтөбе 
болы сы ны ң казақтары на шабуыл ж асаганы туралы хабарлатан.27
Қ арулы бой көрсетулер ш ектес екі облы стың бірқатар аудандарында 
бір мезгілде дерлік болуы себепті тұрақты бөлімдер аз болтан кезде ка- 
зак тар д ы ң накты күш терін үтымды бөлу қиы ң болды. О ны ң үстіне 
көтерілісш ілер өздерінің быты раңқы жасақтары н үкіметтің өзін-өзі қор- 
тайты н кү ш тер ім ен ж е т к іл ік т і қам там асы з етілген ірі ә с к е р и -тір е к
бекеттеріне карсы емес, қайта к а зак ауылдарында казак отрядтары ның 
қоргауымен жасырынып жүрген жеккөрініш ті старшындарга, болыстарта 
қарсы багыттады. 6 Борте болысының ауыл старшыны отарш ылдық әкім - 
ш ілікке Х ангали А ры слановты ң «арам ниетті қазақтары » ж асаты ның 
К ы зы лбұлақ өзені ауданы нда үкім етке карсы іс-әрекеттер жасатаны ту­
ралы хабарлаган. Ш амамен 100 адамта жететін ж асақ барлық пошта үйлерін 
қираты п, әр түрлі мүлікті тонатан ж ән е 174 ж ы лқы ны , 36 қүлынды, 24 
түйені айдап әкеткен, мұның бүкіл сомасы 1556 сом 93 тиын болтан; кұр- 
бандар да болды: «жыртқыштар» Ж ұман Өтегұловты, Құды Сүтемгеновті 
өлтіріп, М ертоновты ауыр, Тұрантай Ж анбасовты , Түркебай Қазыбайды 
ж ән е басқалары н ж еңіл ж аралаган.28
К өтеріліс Орал облы сы ны ң солтүстік-баты с аудандарын, атап айтқ- 
анда, бұрынгы халы қкөтерілістері бойынша да отаршылдыкка карсы қоз- 
талыстарта белсене қаты сқаны аңгарылган ж ауынгер табын, шекті рула- 
ры ны ң коны стары н к ең камтыган. Бұл жолы да табы ндар реформадан 
кейінгі кезендегі отарш ы лды кка карсы күреске елеулі үлес қосты. 1869 
жылдың мамырында табын руының жылқышы атасының казактары Күде- 
бай Ж анаш ы , Ш ынбай М ендалин, Ү рп ақБ иш еков, Қ арабүркіт Бербосы- 
нов, Қ араб ек Т әж иев, Бектан Қ ы лы ш баев ж ән е басқалар 50 адам кұра- 
мында К өш кінсу өзені бойында жер жыртып жүрген казактар ауылдары- 
на шабуыл ж асап, «жылқысын айдап әкеткен».29
420

Отаршылдық өкімет орындары көтерілістің шектес скі далалы к облыс 
аумағына канат ж аю ы ны ң шын м әніне бойлап жатпай, мұның себебін 
барлы қуакы тта хиуалықтардың ықпалы «деп білді».
XIX ғасырдың 60-жылдарына дейін Хиуа үкіметі Рессйге барынша адал- 
дық көрсетіп, онымен ең алдымен өзара тиімді сауда катынастарын жасап 
отырды. Бұхара әмірлігі де сауданы Хиуа қоны стары арқы лы ж үргізді, 
бұдан ханның қазынасы да аз «пайда тапқан ж оқ».30
Алайда Қ азақстан н ы ң оңтүстігіндегі Ресейдің соғыс кимы лдары, ө з- 
бектердің басты қаласы Таш кентті орыс әскерлерін ің шабуыл жасап ба- 
сып алуы Хиуаны ң Ресейге көзкарасы н күрт өзгертті, Хиуа ханы өзін 
Ресейдің барған сайын өрш еленген ж әне аш ы қтан-аш ы к «дүшпаны етіп» 
көрсетті, сөйтіп Орал облы сы ны ң оңтүстік аудандары нда көш іп жүрген 
к а зак рулары н осы айм ақтағы Ресейдің ы кп алы н а қарсы аттан ы ск а 
итермеледі. Хиуа ханы реформаларды ж үзеге асыру қы зған кезде табы н, 
назар руларына өз өкілдерін ж іберіп,31 оларды өз мүдделерінің арнасында 
ұстауға тырысты. Хиуалыктар «кейбір қазақ старшындарын өзіне тартып», 
мұсылман билеуш ісінің кам корлы ғы нан пана табуға үмтылған «біздің 
ж ауларымыздың» бәріне пана берді, қ а зақ ауы лдары на «ыза туғы заты н 
грамоталар» ж іберіп, Борсы ққа, қазақтар көш іп ж үретін ж ерлерге өз 
бектері басқаратын әскерлер аттандырды; осы ны ң бәріне қосымш а, Ы р- 
ғыз уезінің бастығы капитан Вочак генерал-майор Балю зекке хиуалыктар 
жазып, Қ арабұтақ ж ән е Ы рғыз бекіністеріне ж акы н Ор өзен ін ің жоғары
ағысында көш іп ж үрген шекті руы ны ң казақтары на арналған, Ресеймен 
«еоғыска шакырған» үгіт кағазы н да табыс еткен. «ІІІектілер — ең бай, 
саны көп ж әне екі (Орал, Торғай. —
Ред.)
облы скада ы қпалды тайпа...» деп 
жазды Орынбор генерал-губернаторы министр Д .А .Г орчаковқа 1869 ж ы - 
лғы 1 карашада, сөйтіп күтпеген жерден соғыс ш араларын қолданып, хиу- 
алыктардың Орал облысының шегіне өтуіне тыйым салу кажеттігін негіз- 
деді, сайып келгенде, «осы бір болмашы каланы» (Хиуаны. —
Ред
.) жойы п 
жіберуді ұсынды.32 Дегенмен де біз Хиуа билеуш ілерінің Орал ж өне Т ор- 
гай облыстарының көтерілісшілерімен түрақты ынтымағын а н ы к ф ак тд е п
есептейміз, өйткені Ресей тарапы нан ол қоқан хандығын соғы ста ж еңіп, 
Қазақстанның оңтүстік шегінде империялық билік орнатканнан кейін нак- 
ты қауіп-катердің күшейе түскен жағдайында оны дербес ел ретінде Хиуа 
ш екаралары ны ң кауіпсіздігін камтамасы з ету міндеттері талап еткен бо- 
латын. Оның үстіне далалы к екі облыстағы көтерілістің ж етекш ілері — 
Ханғали Арысланов сұлтан, билер Дөуіт Асауылов, Әзберген М ұңайтпа- 
сов, Уфа молдасы Ы кы лас Д осов, молда Ры сқұлов33 ж ән е басқалар Хиуа 
билігімен әр түрлі дәреж еде байланысты болатын, оны ң колдауы на сүйе- 
ніп, сол аркылы патша өкіметінің Хиуа хандығы аумағында да соғыс кимыл- 
дарын жандандыруына себепші болды, сөйтіп 1870 жылы М аңғыстаудағы 
қазақтар көтерілісін де ж еңіліске ұшыратты.
«Уакытша ереже» М аңғыстауда 1870 жылы ғана енгізілді. П атш а әкім - 
шілігі М аңғы стауды ң негізгі халқы — адай руы «У ақы тш а ережені» кү- 
рессіз қабылдамайды деп қауіптенді ж әне оны жүзеге асыру үшін неғұрлым 
колайлы жагдайларды күтті. К ейбір ш енеуніктер бұл айм ақта реф орм а- 
лар ж үргізудің ж алпы м ерзім іне күмөн келтірді, К іш і ж үздің ең ж ауы н - 
гер рулары ны ң бірі — көш пелілік дәстүрлерін көп дәреж еде сақтап к а л ­
ган адайларды ң қы зу аш у-ы засы н күтуі н е гізс із емес болаты н, қай
421

жердегіден болса да: «...жаңа ережені қабылдауға адайлар нашар даярлан- 
ды ж өне мұнда (М аңғыстауда. 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: