Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

алуға рұқсат етілген болатын. Ал 1868 жылғы «Далалықоблыстарды баска- 
ру ж өніндегі уақы тш а ережеде» «қоғам құрамындағы қазақтарды ң да, 
жекелеген адамдардың да өз учаскелерін немесе олардың бөліктерін уездік 
басқарм ада куәланды ры луға тиісті ерікті келісім бойынш а оры старды к 
пайдалануы на беруге құқығы бар» дел тура ж ариялан ған.57 Н ақ осында 
қоны с аударуш ы ларға арналған кейбір ж еңілдіктер: құрылыс салу үшін 
ж ер бөлу, құры лы с ағаш ын тегін беру туралы айтылған. Алайда жерді 
бөліп алу ж олдары әлі де айтылмаған еді. XIX ғасырдың 60-жылдарында 
крепостниктік құқығы жойылғаннан кейін Ресей ш аруаларыныңбірш ама 
еркін жүріп тұруы мүмкін болтан кезде, Д ала өлкесінің жергілікті өкімет 
оры ндары өз бетімен қоны с аудару проблем асы на тап болды. М ысалы, 
А қм ола облы сы нда алғаш қы өз бетімен коны с аударушылар Тобыл ж әне 
Пермь ш аруалары болды, олар 1866 жылы Көкш етау уезіндегі Саумалкөл 
көлі маңы на коны станды . Заң бойы нш а А қмола облы сы на коныстануға 
ресми түрде 1889 жылы рұқсатберілді, б ір ақ со л кездің өзін д е мұнда ша- 
руаларды ң заң сы з 21 қоны сы болды .58 К өрініс мынадай еді: «егіншілік 
ж ә н е басқа да кәсіпш іліктер үшін бос ж атқан жерлер іздеген адамдардың 
тұ тас то п тар ы А қ м о л а о б лы сы н д а б осы п ж ү р д і» .59 «Д ала уәлаяты
газетінде» бастапқыда мұндай өз бетімен қоныстануды өз жерлерін жалға 
беру кұкығын іс жүзінде қолданған жергілікті қазақхалқы ны ңтиім ді пай- 
даланғаны атап өтілді. 80-ж ылдардың басына қарай К өкш етау уезінде ез 
бетінше жерді иемденіп алған шаруалар аз болмады.60 Мүның нақты өмірде 
қалай болғаны н мұрағат қүж аттары нан көруге болады. М әселен, Қоста- 
най уезі К еңарал болысының № 3 ауылына жақы н жерде К аменская жөне 
Белояр зәйім келері қүрылды. Қ оны с аударуш ылардың бір бөлігінде ғана 
ж ертөле салуға ж ерді сол ауы лды ң қазақтары н ан сатып алу туралы
тілхаттары болды, ал «көпш ілігі өз бетімен қоныетанды: коны с аудару­
шылар топ-топ болып келіп, еш кімнен сұрамай, бұрын келгендердіңж а- 
нындағы жерлерді тандап алып, жертөлелер салды, ал содан соң адал сөзін 
б е р іп , қ а з а қ т а р д а н егін еге т ін ж е р саты п ал д ы ... Б ұ ған тіп ті өз 
ж ертөлелерін сатып, казақтарды ң өздері де жәрдемдесті».61 Ж ергілікті 
әкім ш ілік үкіметтік қарарларды орындай отырып, өз еркімен қоныстану- 
ды ж ою ға ты ры сты , мұны мұрағаттарда сақталған заңсы з коныс аудару- 
шылардың аты көптеп аталатын тізімдер дәлелдейді; онда аталған шаруа- 
ларды ң әрқай сы сы н а «поселкеде түпкілікті орналасуға тыйым салу» ту­
ралы х аб ар л ан ған ы атап ө т іл ге н .62 Ш аруалар бұры нғы тұрғы лы қты
ж ерлеріне қайтуға тиіс болды. Б ірақ стихиялы бұқараға ие бола алмаған 
дала генерал-губернаторы 1895 жылы ш аруалардың А қмола облысына 
келуіне уакытш а тыйым салды .63
Ж ән е, керісінш е, үкім еттің пікірінш е «орыс тұрғындарын» көбейту 
керек болған жерлерде қоныс аударушыларға ерекше жағдайлар жасалды. 
Оларға ең алдымен империя құрам ы на бірш ама жақы нда енген Ж етісу, 
Зайсан приставтары ж ән е т.б. ж ерлер ж атқы зылды. М ысалы, үкіметтік 
ұйымдар «...орыс адамдарын орналастыру біздің Қытаймен шекарамызды 
қорғау мақсатында Ө скемен ж ән е Зайсан уездері үшін ерекш е маңызды» 
деп санады. Бүдан әрі «бүкіл ш екара өңірі... орыс поселкелері дуалымен 
тұтас ж абы лар еді» деген тілек білдірді.64 XIX ғасырды ң 40-жылдарында 
тек қана к азактар қоны станды ры лған Ж етісуда 60-жылдарда облыс гу­
бернаторы Г .А .К олп аковски й дің бастамасы бойынш а «өлкені оры стан-
4 2 6

дыру мақсатында» шаруаларды орналасты руға рұксат етілді. Е уропалы қ 
Ресейден алғаш кы келіп қоны стануш ы лар Воронеж ш аруалары ны ң 242 
отбасы болды. Ж ер учаскелерінің болмауы себепті олар Верный қаласы - 
ның мещандарына ж атқы зылды, мұнда «олар В ерны йды ңтам аш а баула- 
рын өсіріп, сонымен бірге егінш ілікпен де айналысты . Бұл үшін қажетті 
жерді таяудағы станицалардың казактары нан жалға алды».65 Ш аруаларды 
Тарту үшін 1868 жылдан бастап Ж етісуға көшіп келгендердің отбасындағы 
ер адамдардың әрқайсы сы на 30 десятина ж ер бөлінетін, ш аруаш ы лы қ 
жүргізу үшін қары з берілетін ж әне 15 жылға салы қтардан босаты латы н 
ереже қолданылды.66 1868—1880 жылдар аралығындағы кезенде Ж етісуда 
36 шаруа селолары пайда болды.67 80-жылдардың орта шенінде мүнда егіс 
салуға жарамды жер ж етіспейтін болды, сөйтіп үлес мөлш ері 10 десяти- 
наға дейін азайтылды, ал жеңілдікті кезең 5—10 жы лға дейін қы сқарты л- 
ды. Сонымен бірге енді Түркістан өлкесіне коны стануға «селолы ктоғы - 
шарлар санатына ж ататы н, христиан дінін ұстанатын орыс бодандары на 
ғана» рұқсат етілетіні ескертілді.68 Сонымен бірге Қ азақстан н ақ сол к е­
зенде Ресей империясындағы егінш ілікке бейімделген отырықшыландыру 
арқылы отарлау аудандардың біріне айналады.69 Қоныстануға уақыты ж а- 
ғынан үнемі қолданылатын, сондай-ақ өзгермелі бірнеш е ф актор себепші 
болды. Бірінші топқа: шет аймақтарда халык аз қоныстанған аумақтардың 
болуы; ш аруалар ж ерін ің аз болуын коса алғанда, ф еодалды к саркы н- 
шақтар; туған ж ерлерінде табы сты ң ж етіспеуш ілігі; ж ер сапасы ны ң на- 
шар ж әне өндіріс тиімділігінің томен болуы жатады. Егіннің шыкпай қалу- 
ын; коныс аударуды көтермелеген немесе тежеген үкіметтік саясатты ж әне 
баскаларын өзгермелі ф актор ретінде атауға болады .70
Осы ф акторларды ң уақы т ж ағынан ж іктелуіне сәй к ес ш аруаларды ң 
қоныс аудару қарқы ны ұлғайып ж ән е төмендеп отырды. Бір ғаж абы , бұл 
кезендегі үкіметтің қаулылары оқиғалардың алдында жүрмей, ізінен еріп, 
бірде коны с аударуды теж еуге, бірде оны белгілі бір ш еңберге түсіруге 
тырысты. XIX ғасырды ң 80-ж ылдарында Еуропаны қамты ған аграрлы к 
дағдарыс Ресейге де келіп жетті, онда мұның үстіне 1880 жыл аш арш ы лы қ 
жылы болды. 
О
сыньің
салдарынан Ресейдің еуропалы қ аудандарынан им- 
перияның ш етайм ақтары на шаруалардың көш іп келуі күш ейетүсті. 1881 
жылдың аяғында қоны с аударуш ылар туралы уақы тш а ереж елер қабы л- 
данды. Онда ш аруалардың шет айм ақтарға тиісті ұйы м дарды ң рұқсат 
етуімен ғана коныс аударуына жол берілді. Алайда 1883 жылы Қ азақстан- 
ға қоны с аударуға тағы да тыйым салы нды .71 А қы ры нда, бес ж ы л әзір - 
ленгеннен кейін, 1889 жылғы 13 шілдеде «Село тұрғындары мен мещанда- 
рының қазы налы қ жерлерге өз еркімен қоны стануы туралы ж ән е аталған 
сословиелердің адамдарын ерте уақытта қоныстанғандарға жатқызу тәртібі 
туралы» ереже күш іне ен гізілді.72 Қ оны с аударуға Іш кі істер ж ә н е М ем- 
лекеттік меншік министрлігі ұйымдарының арнаулы шешімі бойынша ғана 
жол берілді. «Құрметке лайық», «сенімді» қож айы ндарға ғана рұқсат бе- 
руге өкім етіліп, олар коны стануға арналған ж ерлерге ж іберілді. Д ала 
өлкесінде бұлар А қмола, Семей ж ән е Ж етісу облыстары болды. Ережеде 
жер учаскелерін кұру туралы, жаңадан келгендерді қоны с аударуш ылар- 
дың жөрдемақылары мен ж еңілдіктері ж үйесіне ж атқы зу тәртібі туралы 
ереж елер қамтылды. Д алалы қ облы старда ж ер норм алары накты ан ы қ- 
талмады, қайта «егінш ілік ж ағдайлары ж ән е топ ы рақты ң құнарлы лы ғы
4 2 7

арқы лы ... аны қталаты н мөлшерде» белгіленді. 1889жылғы ереже Қ азақ- 
станды Ресейден коны с аударуш ы ларға іс ж үзінде ашып берді, бірак ол 
содан кейінгі барлы к заң актілері сияқты, қоныс аударуш ылар қозғалы- 
сын тәр тіп ке келтіре алмады. Төреш ілдік сөзбұйдаға салу қоныстануға 
рұқсаттар беруді шамамен алғанда бір жылға дейін созды, осы себепті ко- 
ныс аударушы шаруалардың жартысына жуығы бұрынғысынша жолға жа- 
сырын түрде шықты. Ал 1889 жылғы ережеде өрбір өз бетімен келушілерді 
тіркелген ж ерін е әк ім ш ілік тәртіп п ен қайтаруға нұсқау берілген бола- 
тын. К ейіннен бұл заң үкіметтің бірде коныстануды бірсыпыра кеңейту- 
ге, бірде оған тыйым салуға немесе тоқтата тұруға бағытталған әр түрлі 
жарлықтарымен ж әне нұсқау хаттарымен толықтырылды. Ж ергілікті өкі- 
мет орындары өз бетімен коны стануш ы ларға карсы күресуге дербес әре- 
кеттер ж асады . Торғай облы сы ны ң әскери губернаторы генерал-лейте­
нант Барабаш өзіне бағыныштыларға мынадай пәрмен берді: алдағы уакыт- 
та «өз бетімен қоны стануды болғы збау үшін... уездік әкім ш ілікке ж ер- 
гілікті ж ерлерде тиісті рұқсаты болм айынш а қоны стандыруға жол бе- 
рілмеуін ж ән е өз бетімен коны с аударуға дайындалу анықталған жағдай- 
дың дереу тоқтатылуын, ал оған кінәлі адамдардың занды жауапка тарты- 
луын ерекше қадағалап отыру жүктелсін».73 Бүл жағдайда сол кездің өзінде 
белгілі бір учаскеге тіркелген, бірақ басқа орындардан неғұрлым қолай- 
лы ж ер табуға ты ры сқан ш аруаларға қарсы ж азалау ш аралары жайында 
айты лып отыр. У ездер ж ән е облы стар ішіндегі осы көш і-қон ағынына 
мүлде еш қандай үлес алмаған — «тіркелмеген» шаруалар да қосылды. 1896 
ж ылы Торғай облысы Қ останай уезінің үш болысы бойы нш а ғана жер 
үлесі берілмеген 4033 ер азаматтар осы ндайларға ж атты .74 Соны ң салда- 
рынан XIX ғасы рды ң аяғы нда им перияны ң ази ялы қ шет аймақтары ны ң 
село халкы нда көш пелілік көрсеткіш і жоғары — 1*4,7% болды. Ал тұтас 
алғанда ел бойынш а бұл өлш ем 9,8 % ғана болаты ні75
Ресейдегі 1891—92 жылдардағы аштықтан кейінгі жаңа көш і-қон тасқ- 
ыны ж ән е 1893 ж ылы С ібір тем ір ж олы ны ң батыс учаскелерін салудың 
аяқталуы үкім етке қ а зақ халқы ны ң ж ән е өз бетімен қоныс аударып кел- 
ген ш аруалардың ж ер пайдалануын тәртіпке келтіру кажеттігін алға қой- 
ды. Бұған қоныс аударушылардың жергілікті халықпен де, бұрыннан түрып 
ж атқан ш аруалармен де көптеген ж анж алдары мәжбүр етті. 1893 жылдан 
бастап А қм ола облы сы нда 1-ші меж елеу партиясы жұмыс істей бастады, 
кейініректе баска да партиялар құрылды. Олардың жұмысы оң нәтиж е 
бере алмады.76 1894 жылы II Николай дала генерал-губернаторының есебіне 
ескертуінде А қм ола ж ән е Семей облы старыны ң көш пелі халқы ның пай- 
далануындағы бос жерлердің сапасын тез арада зерттеу мен мөлшерін анық- 
тау қаж ет екенін «атап өтті».77 Мұндай зерттеуді ұйымдастыру Сібір темір 
жолы Комитетінің міндетіне жаткызылды. Комитет «еуропалық Ресейден 
ш ы ккандарды ң соңғы ж ы лдарда дала өлкесі шегіне қоныстануға ерекше 
ұмтылысы байқалғаны н, сол себепті оны отарлауды берік негізге қоюды 
ойласты ру керек екенін» атап өтті.78 К ом итеттің бастамасы бойынш а 
белгілі земство статистигі Ф. А .Щ ербинаны ң басшылығымен далалық об- 
лыстарды зерттеу жөнінде экспедиция ұйымдастыру соның нәтижесі бол­
ды. 1896—1903 жылдар аралығындағы кезенде экспедиция Акмола, Семей 
ж ән е Торғай облы стары ны ң 12 уезіне статистикалы қ сипаттама ж асап, 
казақтарды ң ш аруаш ы лығы туралы бағалы мәліметтер жинады. Үкімет
428

экспедиция қы зм еткерлерінің алдына: алуға арналған ж срдің 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: