Адасып аландама, жол таба алмай

XIX ғасырдың үшінші ширегіне дейін «барлық казак рулары біртіндеп орыс 
билігін мойындады» деп атап өтеді.14
Ә. Бөкейханов еңбектерініңXVIII—XIX ғасырлардағы Казақстан тарихын 
бағалау үшін де маңызы баға жеткісіз. Ә. Бөкейханов былай деп жазды: «XVI 
ғасырдың екінші жартысынан бастап солтүстіктен жаңа халык — славяндар 
келе бастады; олардыңмәдениеті сол кездегі Кырғызөлкесі билеушілерінің 
мәдениетінен жоғары болатын, сондықтан жергілікті халық өз өлкесіндегі 
үстемдікті келімсектерге беруге тиіс болды».15
Орыстардың өлкені отарлауын Ә. Бөкейханов екі кезеңге: мүнда ерікті 
отарлаушылардың пайда болуына ж әне олардың ізімен үкімет жасақтары- 
ның келе бастауына бөледі. «Ерікті отарлау, — оның пікірінше, — осында сол 
кездегі ауыртүрмыс жағдайларынан кашкан немесе қорғансызбұратаналар 
есебінен оңай баю үшін шаруалардың, қылмыскерлердің, сектанттар мен ба­
ска да әр түрлі тобырлардың келуімен жасалды. Бұл жөнінен оларға оңтүстік 
Орал мен біздің өлкеміздің солтүстік-шығысы ерекше қатты ұнады. Беймәлім 
елдерге терендей еніп, ілгері карай козғалумен жалғаскан «жер шолу»туралы 
ой осы тұста туды. Бүл козғалыстың каншалыкты күшті ж әне кұдіретті бол- 
ғанын аты-жөні ж ок еріктілер толкынының небәрі екі жүз жылдай уакытта 
(1560—1750) Оралдан Камчаткаға дейін, Березовтан Алтайға дейін бүкіл Сібірді 
баса-көктеп жүріп өткенінен білуге болады. Осындай толкын тармактары- 
ның бірі — солтүстіктен Ертіс бойымен ж әне Бараба даласынан, екіншісі — 
оңтүстік Оралдан Ж айык өзенімен оның салаларын бойлап Кырғыз өлкесіне 
келді. Соңғы козғалыс ерте басталды, бірак Ертіс бойымен отарлау тезірек 
жүргізілді, өйткені бүл толкын күшгірек болатын; табиғи байлыктарының 
аркасында Ертіс өлкесі мен Алтай отаршылдар көзіне өте бағалы көрінді, 
сөйтіп олар осы жакка көбірек жіберілді. Мұны орыс үкіметі де ұғынып, оған 
кейіннен басты әскери күштерін жібёрді. Төменір#кте біз үкіметтік отарлау 
(және жаулап алу) еріктілердің ізімен жүргізілгенін және былайша айтканда, 
оны зандастырғанын көреміз; кейбір жағдайларда үкіметтің белгілі жер 
учаскесін еріктілер сол кезде-ак басып алғандыктан, оны өзінікі деп тануына 
ғана тура келді».16
Әлихан Бөкейханов өзінің Кдзакстан тарихы және жер пайдалану нысан- 
дарының дамуы мәселелері жөніндегі еңбектерінде өлкеніңсолтүстік-орта- 
л ы к ж ән е шығыс бөліктерін жаулап алу мен отарлауды бөлек алып карасты- 
рады.
«Есіл—Ертіс өлкесінде орыс адамдарының келген жылын кай жылға жат- 
кызу керек екенін дәл айту киын, — деп жалғастырады ол ойын. — Солтүстік 
Сібірдегі сиякты, мұнда да өлкені жаулап алудың алдында терісі бағалы аң 
аулауды кәсіп еткендердің, ал кейде бұратаналарды жай ғана тонап кету үшін 
келіп-кетушілердің болтаны анык. Орыс отарлаушыларының кандай да бір 
арнайы (талап-тонаудан баска) максатпен бірікпеген еріктілертобырын кура- 
тан осы жекелеген алдыңгы бастаушылары алташкы кезде бүратаналар тара- 
пынан, сірә, ынтымакты тойтарыс таппаганына карамастан, отарлаудың 
сенімді тірегіне айнала алмады».17
Сөйтіп Ә. Бөкейхановтың пікірінше, Казакстанның империя кұрамына 
кіруі отарлау (ерікті түрде ж әне үкімет аркылы) мен жаулап алудан тұрады. 
«XVIII тасырдың аягында (біздің жотарыда байкатанымыздай) Қыргыз өлкесі 
көшпелілерінің едәуір бөлігі орыстардың билігін мойындап, орыстар шегінде 
көшіп жүрді. XIX тасырдың басынан бастап үкімет жаулап алынган өлкені
14

нығайту жайын ойластырды».1* Ә. Бөкейханов өзініңбарлыкзерттеулерінде 
«жаулап алу» деген ұғымды қолданып, сол аркылы XVIII—XIX ғасырлардагы 
орыс-казаққатынастарының барысында қалыптаскан күрделі өзара катынас- 
тарды сипаттайды.
Ә. Бөкейханов орыстардың Орталык Азиядағы ерекше өркениеттілік мис- 
сиясытуралы негізсізтұжырымдамасын ашыктан-ашыкәшкереледі. «Өлкені 
бағындырған соң, - деп жазды ол, — орыстар мәдениетті жүмыска көше алма- 
ды, өйткені бастапкыда жаулап алу тек кана баю мақсатымен жасалды және 
алғашқы жаулап алушылар мәдениет рөлін атқаруға мүлде дайын емес бола- 
тын. Оларадамгершілігі алғашқы кауым адамдарынан аспаған, өткендегі өмірі 
күмәнді, дөрекі, надан адамдар еді; рас, осының бәрі бола отырып, олар бүра- 
таналардан жетілгендеу болып шықты, бірақоларды бағындырған соң, сана- 
лы түрде бейбіт мәдени жұмысқа көше алмады; олар тіпті табиғаттың бай 
тартуларын акылмен пайдалануға немесе өздерін өз еңбегімен асырауға күш- 
жігержұмсаған жоқ. Керісінше, олар баюдың неғүрлым жеңіл баска әдісін — 
бағындырылған бұратаналарды талап-тонау мен табиғи байлыктарды талан- 
тараж ету жолын тандады».19
Автор еріктілердің ендей кіруіне империяның мүдделі болғанын нактылай 
келіп, еріктілер мен үкіметтікотарлау үрдісін ажырағысыз бірлікте карасты- 
рады. Біріншіден, ол орыс отарлауыныңалдыңғы тобы болды, екіншіден, ол 
империяның ішкі өміріндегі проблемаларды жоюға мүмкіндік берді.
1917 жылдан кейін отандыктарихпроблемаларынаден кою артатүсті. Бүл 
тұрғыда көптеген еңбектер ішінен Т. Рыскұлов, X. Досмұхамедов, П. Г. Галу- 
зо, С. Мендешев, Ғ. Тоғжанов еңбектері мен баска еңбектерді атап өту керек.
П. Г. Галузо Ресей мен Қазакстан серіктестігінің тең кұкылы еместігін 
атап көрсетіп, империяның өзге өлкелерді «косып алуға» өте мүдделі екенін 
атап айткан болатын. П. Г. Галузоотарш ыл империя теоретиктерініңагрес- 
сияға бейбіттон жамылдырып, өркениетті сипат беруге неліктен тырысканын 
түсіндірді. «Отар Түркістан» («Орыс патша өкіметінің Орта Азиядағы отар- 
лау саясаты тарихының очерктері») деген кітабында ол былай деп жазды: 
«Патшалық Ресей әскерлерінің казак даласына карай ендеп кіруі XVIII ғасыр- 
дыңбірінш і жартысында-ак басталған болатын.Орыс патшалары елге енте- 
лей әрі толассыз дерлік сұғына түсті, алайда былайша айтканда, біраз жал- 
тақтай отырып жылжыды...».20
Орта Азия шекарасындағы орыстардың агрессиялық саясаты жөнінде 
келтірілген бейбітшілік сүйгіш сипат беру Ресейдің алысты көздейтін агрес- 
сиялык жоспарларын карастыра отырып, Орта Азияға аяк басканда, өзінің 
отаршылдык басып алушылыкжөніндегі батыс еуропалық бақталастарынан, 
еңалдымен Англиядан катгы корыккандығын көрсетеді.
Орта Азияға карай ілгерілеуді біз ұлы державалардың «олжа бөлісу 
жөніндегі» «и м п ер и ал и с т жарыс» ағыстарының бірі деп карастыра аламыз. 
Әрине Ресейдің крепостник-помещигі ең алдымен отарды өзі үшін басып алды, 
бірақ шынына келгенде бұл отарларды Ресейдің өнеркәсіп капиталы үшін де 
басып алу болатын.
П. Г. Галузо Ресейдің «отаршылдыктабыстары» тарихын Орталық Азия- 
ның барлық аймақтарымен өзара тығыз байланыста алып карады. Ол Қазак- 
станның империя кұрамына кіруі: біріншіден — халыктарды саяси дербестіктен 
айырудың; екіншіден — экономикалық жағынан кіріптаретудің; үшіншіден — 
дүние жүзін болашак отарларға бөлу жөнінен орыс-ағылшын бакталастығы-
15

ныңсалдарынан болды деп есептейді. П. Г. Галузоныңсіңірген еңбегі — XIX— 
XX ғасырдың басындағы Ресейдің Казақстандағы отаршылдық үстемдігі 
көрінісін ашып көрсету ж әне ұлт-азаттық қозғалысы проблемасын ғылыми 
тұрғыдан қою болды. «...Дәуір екі бөлікке: өлкені жаулап алу кезеңі мен ша- 
руашылық үшін игеру кезеңіне бөлінеді, осыған сәйкес ұлт-азаттық қозғалы- 
сы екі кезеңге бөлінеді».21
X. Досмұхамедов Ресейдің жаулап алушылықсаясаты казак жерін Азияға 
ендей кіру кезінде алғы шеп ретінде пайдалану болды деп есептеді. Қ азак 
өлкесінің біржола «Ресейге бағынуын» ол XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасыр- 
дың басындағы казақтардың ұлт-азаттық күресінің жеңіліс табуы салдары- 
нан болды деп санады. Ол Әбілкайыр ж әне ру ақсакалдарының шағын тобы 
патша өкіметімен сөз байласуға барып, елді бодандық алуға мәжбүр етті деп 
есептеді. X. Досмұхамедов казақтардың Ресей мемлекетіне бағыну актісіне 
халыктың негізгі бұкарасының катыспағанын келіссөз үрдістеріне Кіші жүз 
бен Орта жүз руларынан біркелкі өкілдер болмағанын мысалға келтіре оты- 
рыпдәлелдеді.22
М. Әуезов «Әдебиет тарихы» деген кітабында (А., 1927) былай деп атап 
көрсеткен: «Қазакелін орыска бағындыруға зорлаған себептер көп. Бір жағы- 
нан калмақтар сиякты елдің тізесі баткан жаулығы болса, екінші: Орта Азия 
хандыктарының кысымшылығы, үшінші: орыс үкіметінің қазакты бағынды- 
руды максат кылғандығы, осымен бірге тағы бір зор себеп, қазактың өз ханда- 
рының алалығы. Өзара жаулык пен араздык, өштік күшейіп, бірін бірі жаула- 
мак үшін әркайсы кез келген жүрттан көмек іздеп, казак елін өр айғырдың 
үйіріне сіңіруге айналғандығы. Осындай көп себептер тұтасып, ел тіршілігі 
бір шымшытырык мезгілге жеткенде, орыс үкіметінің шеңгелі комағайлық- 
пен созылып, казак даласын уысына.кіргізіп әкетіп бара жатты.
Орыска бағыну, елдің алдына ұсынған сыбағалы табақтай болып, еріксіз 
бой ұсындыруға айналды».23
Қазакстанның Ресейге косылу проблемасы Т. Рыскұловтың тарихи мұра- 
сында да көрініс тапкан. Қазакстанның жалпы Ресей бодандығына өтуі тұрғы- 
сынан карастыра келіп, ол «бағындыру», «казактарды жуасыту», «жаулап алу- 
шы күш» деген терминдерді қолданған. Ол жазған «патша өкіметінің отар- 
шылдық саясатында» екі кезең: XVI ғасырдың аяғынан бастап — казактар- 
дың, XIX ғасырдың ортасынан бастап — ш аруалардың отарлауы бөліп 
көрсетіледі. «Өздері ілгері жылжыған жолында орыс өкіметі жаңадан жаулап 
алған аудандарда дереу бекіністі мекендер тұрғызып, оларға казактар мен 
келімсек шаруаларды коныстандырып отырды».24
Т. Рыскұлов казақ жүздерінің Ресей бодандығына өту себептерін бірінші 
кезекте Қазакстанның сыртқы саяси жағдайымен байланыстырды. Оның сырт- 
қы саяси жағдайы казактарды шығыстан — жоңғарлардың, оңтүстіктен — Хиуа, 
Бұхара, Кокан хандығы, батыстан ноғайлар мен калмактардың кысым жасауы- 
нан көрінген. Т. Рысқүловтыңпікірінше, Ресейдің Қазан (1552ж.), Астрахан 
(1557 ж.) хандыктарын жаулап алу, Батыс Сібірді бағындыру (1581 ж.), орыс- 
тардың Орал мен Ертісті бойлай жылжуын күшейтуі жөнінде шығыста бел- 
сенді саясатжүргізуі едәуір рөл атқарған.25
Т. Рыскұловтың Кдзакстан мен Орта Азияда Ресей төжінің орнығуы 
жөніндегі тарихи тұжырымдамасы оның 1916 жылғы ұлт-азаттық соғыс тура- 
лы еңбектерінде түпкілікті ресімделген. Ресейдің ұлы державалық ниеттерінің 
жалпы нәтижелерін пайымдай келіп, ол қоныстандыру баскармасының бас-
16

тығы Г. Ф. Чиркиннің Орталык Азияның байырғы халықтарыныңтағдырына 
қатысты мынадай пікірін келтіреді: «Егер барлык орыс тайпаларын бір Үлы 
Орыс Державасының кол астына косу психологиялықжағынан орыс ниетгеріне 
толық көлемінде сәйкес келсе, егер Босфор мен Дарданелл «біздің Донымыз- 
ға кілт» болса, Ресейдің Астрабад пен М азандаранда орнығып алуы біздің 
әскери іске жұмсаған шығындарымызды едәуір дәрежеде өтейді ж әне біздің 
байлығымызды мықтап ұлғайтады. Ал саяси жағынан біз осыдан 200 жыл 
бұрын-ақөзданышпандығымен Каспийдің Оңтүстік жағалауын (сол сиякты 
бүкіл Орталық Азияны да) бағалап, Ресейді Эльбрус жанында орнықтырған 
Үлы Петрдің мұрасын» қалпына келтіреміз.26
XX ғасырдың 30-жылдарындағы тарих ғылымында патша өкіметінің жау- 
лап алушылық себептері мен отаршылдықниеттеріне ерекше көңіл бөлінеді. 
Сол кезендегі монографиялар мен мақалалардың көпш ілігі, соның ішінде 
С. Асфендияровтың «Қазақстан тарихы» да сондай көзкарас тұрғысынан жа- 
зылды. «Патшалықжаулап алу қазақ бұқарасына ізгілік, бейбітшілік пен мәде- 
ниет әкелген жоқ, — деп жазды ол. — Ол күйзеліс, талап-тонаушылық пен кісі 
өлтірушілік әкелді».27
Г. Ф. Дахшлейгердің, Д. Дулатованың, Ж . Қасымбаевтың, I. Қозыбаев- 
тың, И. В. Ерофееваның 1970—90-жылдарда жарияланған тарихнамалық 
зерттеулерінде XVIII ғасырдың 40—80-жылдарындағы отандықтарихты, ең 
алдымен Қазақстанның Ресейге қосылуын зерттеу қорытындылары шығарыл- 
д ы
.28
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер ұзақ 
жылдардан соң отандықтарих проблемаларын жоғарыдан араласусыз ж әне 
идеологиялықөктемдіксіз зерттеуге мүмкіндік алды. Қазақстан Республика- 
сының Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің «Абай туралы сөз» деген баяндама- 
сында былай деп атап өтті: «Ол қазақтарихы ны ң айрықша ауыр кезеңі еді. 
Ж ер шарының неғұрлым көп бөлігін иемденуге тырысқан империя Орталық 
Азияны көктей өтіп, шығыс пен күнгейгетерендей енуді көздеген-ді. Сондай 
стратегия лық мақсаттың дәл өтінде тұрған ел Қазақстан болды. Басқадан айы- 
рылса да, одан айырылмау саясаты алғаш рет сол кезде бой көрсетті. Ел 
билеудіңтарихи қалыптасқан ұлттықжүйесі біржола мансұқталды. Метро- 
полияның өзіндегі тәртіп күштеп енгізіле бастады. Әуелі қазактың әр ұлысы- 
нан бірнеше шағын хандықтар құрылып, этноаумақтық тұтастық бұзылды. 
Сосын әр хандықтың халқы мен жері ата-атаға, ру-руға бөлінетін жігімен 
ауыл-ауылға, болыс-болысқа бөлінді...
...Жербетінде... осындай... тәлкеккеұшыраған халықешқайда дажоқшығар.
Бұны ң бәрі отарлы қ к ең істік тің тұрғы ндары тарихи қалы п таскан
мемлекетгілігін кайтадан калпына келтіре алмайтындай қып, оларды жер мен 
суға байырғы иелік кұқынан біржолата айыруды көздеп, алдын ала ойласты- 
рылған зұлым саясат еді».29
«Отаршылдықжағдайындағы ұлттық қозғалыстар: Қазақстан, Орта Азия, 
Солтүстік Кавказ» атты Бүкілодақтық «Дөңгелек столға» (1990 ж. 27—28 мау- 
сым) қатысушылар «қосылу» ұғымын «империяның билігін өз еркімен тану- 
ды ғана емес, сонымен катар (шаруалар аркылы ж әне әскери) жаулап алуды, 
отарлауды камтитын» сан 
керекдеген корытын-
дығакелді. 
fl 
атьшдағьГпму-8 * ' 1
«Қазакстанның көне з а й а щ а ^ ^ ^ е ^ щ ш Щ а р ф ы н д а » (1994 ж.) Қазақ- 
станның Ресейге косылу та | ихың 
ҮЪілІыми айкындамалардың
2 -3 6

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: