«Дұшпаннан көрген корлығым

XVIII ғасырдағы казактардың кару-жарағы.
ағысында олар Батұғай (Батугай) қонысын нығайтты. Онда едәуір көп тұрғын 
үйлер мен діни орындар, шаруашылык құрылыстар салды. Мұнда әскери мақ- 
саттарға арналған тас бекіністер ж әне жоңғар үстем топтарының жылтыр 
қышпен безендірілген тұрғын үйлері де болды. Мұндай қоныс тұрғызудың 
бірден істелуі мүмкін емес және бүл оның иелері сол жерде кем дегенде бірнеше 
онжылдық бойында орналасқанын көрсетеді. Сол аркылы казақтардын Үлы- 
тауға шығуы солтүстік жағынан жауып тасталды. Дегенмен, ауызша аңызда- 
рға қарағанда, бүл жерден казақ ж әңе жоңғар қауымдары көбінесе катар 
көшіп, оңтүстікке Сарысу және Шу өзендеріне дейін барып жүрген. Жоңғар 
хандығының XVII ғасырдың аяғында жасалған картасы сакталған. Зерт- 
теуш ілердің пайымдауынша, картаның барлык белгілері XVII ғасырдың 
аяғына жатады. Картаны да, белгілерін де Цин императоры Кансидің сарайы 
жанында қызмет еткен иезуиттер жасаған. Картада Үлытау, Кішітау таула- 
ры, Кеңгір, Сарысу өзендері көрсетіліп, осының бәрінің үстіне ірі әріппен 
«Қырғыз-қазақ. К азак ордасы» деп жазылған. Демек, бүкіл Үлытау жүйесі 
Қазакхандығының кұрамына кірген.
XVII ғасырдыңаяғы — XVIII ғасырдыңбасында казак жасактары мен жоң- 
ғарлар арасындағы соғыс кимылдары Ерейментау ж әне Желдіадыр таулары 
аралығындағы шеп бойынша, әсіресе Нұра өзенініңтөменгі ағысы ауданында 
өткен. Бұл ауданда казіргі кезде де жоңғарлар зираттары көп. Олардың бір 
бөлігі XVII ғасырдың аяғы — XVIII ғасырдың басында пайда болған. Ш олақ- 
корған кентінің солтүстік жағында 60 шакырым жерде жоңғар алдыңғы бекініс 
шебінің, Талас өзенініңтөменгі ағысында Қалмак деп аталатын арыктың пай­
да болған кезі де сол тұс.
Үлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында маңызды кезең 
болды. «Актабан шұбырынды, Алкакөл сұлама» (1723—1730 жылдардағы Отан 
соғысы) барысындағы аса маңызды шайкастардыңбірі Үлытау етегінде өтті.
20—25 мың атты сарбаздан тұратын казак қолының, көз ілеспес шапшаң- 
дыкпен кенетген пайда болуы Үлытауға кіре берістегі табыска жетуді айкын- 
дап берді. Ж ол-жөнекей кездескен көшпелі жоңғарлар кашып, амалын тауып 
кұтылуға тырысты. Алайда 1728 жылдың көктемінде Үлытау етегінде, Кара-
140

сиыр деген жерде қазақәскерлерінің жоңғарлармен ірі шайкасы отті. Шай- 
кастын басталуын, онын, барысын, көшпелілердің негізгі қырылған жерлерін 
ауызша аңыздар, өткендегі зерттеушілердің жарияланған еңбектері бойын- 
ша ғана емес, картографиялық деректемелер бойынша да аныктауга болады. 
Нақ солар қазақ жасақтары Қаратау және Сарысу бойы жағынан шығып, 
Білеуті өзеніндегі діттеген аймаққа келді деген ойды растайды.
Батыс Сібірдің 1920 жылы он шакырымдықөлшеммен басып шығарылған 
картасында Қарағайлы саласының Білеуті өзеніне құйылысындағы жертура- 
лы маңызды ақпаратбар. Бұл арадағы зират Калмақ-шаңғардеп аталады. Үлкен 
еспе Білеуті өзенінің орта ағысы бойындағы баска бір жер «Қалмаққырыл- 
ған»деп белгіленген. Алайдаосы топонимніңекеуі де Білеуті өзенінің Қара- 
ғайлы саласымен қосылысындағы жер атауына қатысты.66
Соғыс кимылдарының басы нақ Білеутінің Карағайлымен қосылысына 
жақын жаткан жерден басталады. Осы арада шайкастың басында жоңғарлар 
алғашкы елеулі шығындарға ұшырады. Казак жасақтары табысын дамыта білді. 
Бұл орайда жоңғарлар шегінуінің бағытына жергілікті жерге тән жер бедері 
эсер еткен. Ш айқас болған кең жазық Қарасиыр деп аталған. Бұл жер Бұлан- 
ты және Білеуті өзендерінің аралығында жатыр.
Бұланты шайқасы қазақ жасактарының жеңіске деген орасан зор ерік- 
жігерін көрсетті. Өз заманының аса көрнекті колбасшылары жеке кол бас- 
карған Қаракерей Қабанбай, Ш акдгақЖ әнібек, Тама Есет, Бәсентиін Малай- 
сары, Таракты ер Байғозы ж әне баскалар Әбілкайыр хан мен Қанжығалы 
Бөгенбайдың жалпы басшылығымен ынтымакты кимыл жасай отырып, жа- 
сактарды ұрыска бастады. Жасактарды каруландыру жөнінде Ш акдіакЖ әнібек 
зор ұйымдастырушылық жұмыс істеді, Дархан ұстаның басш ылык етуімен 
Үлытауда кару шеберлері еңбек етті.
Казак жасактарыныңжаугершілігі туралы Я. Гавердовский: «Сауыткиіп 
алған олар, наксол аңыздарға Караганда, өршелене шайкаскан ж әне шайкас 
алаңын көбінесе өздерінің нык баскан табанымен таптап өткен».
Қаижыгалы БөгенбайАқш аүлы
(1680—1778) — колбасшы, бүкіл казақ жа- 
сактарының колбасы, дипломат, жоңғарларға қарсы бүкілхалыктык азат 
етушілік Отан соғысын аса көрнекті ұйымдастырушылардың бірі. Оның жа- 
сактары жайык казактарымен, жоңғарлармен, Цин империясының карулы 
күштерімен шайкаскан.
Каракерей Қабанбсій ( Ерасыл) Қожагулұ/іы
(1691 —1769) — колбасшы, халык 
батыры, казак халкын жоңғар баскыншыларынан азат ету жолындағы күресті 
ұйымдастырушылардың бірі. Түркістанды корғау кезінде (1724), Алакөл (1725), 
Бүланты, Аңыракай, Ш ығанақ шайқастары мен басқа да шайкастарда найман 
жасағын баскарған.
Кабанбайдың әйелі Гауһар (М алайсары батырдың карындасы) күйеуі- 
мен бірге көптеген ш айқастарға катыскан. «Атадан ұл болып тума, ер бо- 
лып ту» деген сол Гауһардан қалған. Абылай хан Кабанбайды елден ерек 
ш ы ққан Д арабоз деп атаған, оны ң ерліктері туралы таралған а ң ы з-ән гі- 
мелер көп.
Ш ақш ақЖ әнібек
— колбасшы, мемлекет кайраткері, дипломат, жоңғарлар- 
ға карсы азаттык күресін ұйымдастырушылардың бірі. Ж оңғар батырлары- 
мен жекпе-жектерде талай рет жеңіп шыккан. Казак-орыс қатынастарын ны- 
ғайтуды белсене жактады. Оныңтандауы және батыл колдауы бойынша Абы­
лай султан Орта жүздің ханы болды.
141

Тома Е с е т —
қолбасшы, тама руыны-ң ақсакалы, кейіннен тархан, жоңғар- 
ларға қарсы халық-азаттық соғысын ұйымдастырушылардың бірі, жоңғар- 
ларға қарсы көптеген шайқастарда бүкіл казак жасағының ірі бөлімшесін 
(4000-ға дейін ұланды) баскарған.
Бәсентиін Малайсары Тоқтауылулы
— колбасшы, бәсентиін руының акса­
калы, дипломат, азаттык соғысын ұйымдастырушылардыңбірі, көптеген шай- 
кастарда жасактардың ірі бөлімшесін баскарды. «Малайсары тауы» соның 
есімімен аталған.
«Ал кейде олар жау тобырына сұрапыл дауыл сиякты тиіп, олардың жүріп 
өткен іздерінде өліктер каптап калатын».67
Қолбасшы, батыр Қанжығалы Бөгенбай өзін тамаша тапкыр және ора- 
лымды ұрыстың аскан айлакері ретінде көрсетті.
Көрнекті фольклоршы, этнограф Ә. Диваев біздің заманымызға талай та- 
рихи аңыздарды жеткізді. Атап айтканда, аңыздардыңбірінде былай делінген: 
Кіші жүздің үш руы Орта орданың бір бөлігімен бірге Сарыарканың солтүстік 
шекарасында жоңғарлармен соғысты. Үрыстарда атақты мергендер Тайлак 
(Кіші ордадан) пен оның жиені Саңырык мерген (¥лы орда, ошакты, тасжү- 
рек руы) көзге түсті. Ж оңғар езгісінен арылуға шакырған жалынды ұранға 
барлық казактар үн косты. Жоңғарлармен күрестің бұл кезеңі туралы М. П. 
Вяткин былай деп атап өткен: «Орасан көп адам мен малдан айырылу қазак- 
тарды топтасуға мәжбүр етті. Қазактардың ойраттарға алғашкы соккыны 
сұлтандардың басшылығымен емсс, кайта Кіші жүзден - Тайлак, Орта жүзден 
— Бөгенбай ж әне Үлы жүздің ошакты ұрпағынан — Саңырык батырлардың 
бастауымен жасағанын атап оту назар аударарлык. Бұл кактығыстың зор ма- 
ңызы болды, ол барлык үш жүз казактарының күштерін жаппай ұйымдасты- 
руды бастап берді».68 Нак осы жағдайды бұрыныракта тарихшылар М. Ты- 
нышбаев пен А. И. Левшин атап өткен-ді. Көптегек шайкастарға катыскан 
жаршы-жырау Тәтікара батырлар даңкын былай деп мәңгіге калдырған:

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: