ЖОҢҒАР БАСҚЫНШЫЛЫҒЬША ҚАРСЫ БҮКІЛХЛЛЬІҚТЫҚ

бай, Ш акш ақЖ әнібек батырлар мен есімдері қазаққаасатанылмаған көпте- 
ген батырлар басқарды.
Аса көрнекті билер Қазыбек, Төле, Әйтекенің қызметі қазақ хандығының 
XVII ғасырдыңаяғы — XVIII ғасырдың басындағы жоңғар шапкыншылығына 
каре
ы
күресінің күрделі тарихи кезеңімен байланысты.
Ж еке басының қасиеттері, казак коғамының ішкі өмірін терең сезінуі, 
адамдарды біріктіре білуі Әбілқайыр ханды ерекше тұлға етіп көрсетті. Ол өз 
кызметінің ең басынан бастап-ақ Кіші жүздің ғана емес, Орта жүздің де көпте- 
ген руларына арка сүйеуге ұмтылды. Өз кызметінде Әбілқайырдың алшындар- 
ға, байұлына, шекті руы мен жетіруға сүйенгені мәлім. 20-жылдардың бас 
кезінде Орта орда руларының ықпалды өкілдерімен байланыс орнатылады. 
Мәселен, Әбілқайырдың керей руына күшті ыкпал еткені белгілі. Ал бұл өте 
маңызды. Бөгенбай батыр былай дейді: «Тәукеханнан кейін Әбілкайырбасты 
хан болды ж әне ешкімнен кедергі көрмей, өз ыктиярымен көп іс тындыр- 
ды...».57
1723 жылғы жеңіліс казакхалкының еркі мен рухын жасыта алмады. Келесі 
жылдыңөзінде-ақжоңғарлармен жаңа қақтығыстар болды. Енді соғыс қимыл- 
дары казак жерінің орталык ж әне батыс даласына ауысты.
Соғыс кимылдарындағы кейбір толастарды Әбілкайыр жоңғар баскыншы- 
ларына қарсы неғұрлым күшті және орталыктандырылған карсылыкты ұйым- 
дастыру үшін пайдаланды. Бұл орайда жау косынындағы босаңсу, көршілермен 
қатынастар, казак сұлтандарының ішкі өзара және рулар арасындағы қаты- 
настар ескерілді
1724 жылдың өзінде-ақ казактар Әбілқайырдың басшылығымен алғашкы 
жеңістергежетті. Флорио Беневени былай деп жазады: «Шоно-Лоузан (Жай- 
сан. —
Ред
.) Әбілкайырмен соғыста қазактардың 12 ұлысын қол астына қара- 
тып, Түркістан қаласын басып алды. Әбілқайыр күій жинап, аз уакыттың ара- 
лығында-ақТүркістан каласын өзіне кайтарып алды».58
1725 жылы баскыншыларға алғаш ретелеулі тойтарыс берілді. Бұл туралы 
деректемелерде мағлұматтар бар — «қазақтар төрттопқа бөлініп, калмактар- 
ға, башқұрттарға, Бұхараға, контайшыға аттанды ж әнетөрттопты ңбәрінде 
де жеңіліс тапты».59 Екінші бір кұжат казақтардың баскьіншыларға карсылық 
көрсету әрекетін нактылай түседі. Сондай-ак Әбілкайырдың рөлі мен іс-кимы- 
лының маңызы, оның батылдығы және қиын жағдайдың өзіндегі ұйымдасты- 
руш ы лық таланты айкы н керінеді: «К аракалпақтар мен қазактар ханы 
Әбілкайыр өзінің елу мыңәскерін жинап алып, қонтайшымен шайқасты, кон- 
тайшы болса, олардың он мың шаңырағын күйретті, ал қалған қырык мың 
ш аңырақ калмақ әскерін алу үшін осы жакка беттеп келеді ж әне казір олар 
Ж ем өзені бойында».60 Ірі жеңілістерден және жаппай кашудан кейін елу мың 
әскер жинау өте қиын шаруа еді. Сондықтан мұны азаттық күресі басталуы- 
ның көрсеткіші деп санауға болады.
Ж оңғарларды қазақж ерінің Отырар, Шымкент, Түркістан, Сайрам айма- 
ғынан қуып шығу кезінде қазақ әскерлері қаһармандыкжанқиярлық ерліктер 
көрсетті. К азак ауылдарында айуандык жасаған жау жойып жіберілді. Кара- 
таудағы Теректі алқабында, Боралдайдың саласы бойында, Садыр-Қамалбұ- 
лақ деген шағын өзенде қалмактардың қалың қолын Үлкентұз тауына куып 
тығып, тас-талкан етті.61 Сөйтіп Қаратау қазактардың жеңілістерінің ғана 
емес, сонымен бірге өз жерін азат етудегі жарқын табыстарының да куәсі 
болды.
136

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: