тар  малға, мал терісі мен аң терісіне айы рбастап барқы т, мәуіті,  камка

рөлін сактауға едәуір іскерлік күш -ж ігер жұмсады: «...оны ң мөлшерін 
кобейтуге бар күшті салуға ж ән е О ры нбор тарапы нан азияттармен ком- 
мерцияны қандай дәреж еге дейін ізгі шешіммен өркендетуге болатынына 
үмтылу керек», - деп мәлімдеді императрица 1763 жылғы 18 наурызда С е­
нат алдында сөз сөйлегенде.54
Ертіс, Есіл, Сібір ш ептерінің негізі қаланған кезден бастап оған К,аш- 
ғардан, Ж аркен ттен керуендер бет алды, ойраттар, бұхарлык көпестер, 
монғолдар келіп ж атты .55
К азақхалқы мен, ал сол аркылы шектес елдермен де шаруашылык қаты- 
н астар д ы ке ң е й ту ге мүдделі болтан С іб ір гу б ер н и я л ы қ ә к ім ш іл ігі 
бекіністердің ком енданттары на неше түрлі нұскаулар жіберіп, соңғыла- 
ры ны ң назары н азия халы ктары н саудаға тартуды ң тиімділігіне аудар- 
ды .56 О ры нбор өлкесіндегі сияқты , бұл да өкімет оры ндары ның қазынаға 
баж алы мдары ны ң түсуін көбейтуге үмтылуымен байланысты болды, сол 
үшін бекіністер мен бекеттерде кеден тексеруш ілері ұсталды. Б ірактұтас 
алғанда сауда «ол кезде ж еткіл іксіз болды, сондықтан да баж түсімі аз 
жиналды».57
Патша үкіметі саудаға ойраттарды тартуға ұмтылды. Сонау 1729 жылы 
Сібір губерниялы к кеңсесі Сыртқы істер алқасы ны ң нұскамасында Ямы- 
шевск ж әне Семей бекіністері арқылы Ж оңғариямен сауданың тиімділігін 
мойы ндаған еді.58 Н еғүрлы м түракты сауда катынастары н жолға кою 
мүмкіндіктерін анықтау үшін 1734 жылы Өскемен бекінісінен Ж оңғарияға 
керуен ж арақталы п ж іберіліп, ол ж актан ам ан-есен, әр тү р л і сыйлықтар 
алып оралды .59
Ж оңғарияны ң өзі де шекаралык бекіністер мен казактардың қоныста- 
рында сауданы кеңейтуге мүдделілік көрсетті. 1732жьілы Галдан-Дерен өзінің 
жақында келген мейманы майор Угримовпен бірге өз өкілі Зогду ханды Мәс- 
кеуге жіберді, онымен бірге Семей бекінісіне жоңғар көпестерінің үлкен тобы 
келді. Елшілік Мәскеуден 1736 жылы Тобыл аркылы бағалы сыйлықтаралып 
оралды, 1738 жылы Семей бекінісіне кызметкерлерімен бірге 250 көпес керуені 
келді: олардың бір бөлігі — Ямышевск бекінісіне, екіншісі одан да әрі — 
Томскіге бет алды.
Ж оң ғар көпестерінің калаларда ж әне баска да ішкі қоныстарда болу- 
ын құптаған Сібір әкімшілігі ойраттардыңтауарларын Ірбітж әрм еңкесіне 
де жиі жіберіп отырды, сол аркылы азиялы қ саудагерлер тарапынан бәсе- 
ке тууы нан кауіптенген орыс көпестерінің дереу теріс пікірін туғызды.
Ш екаралы қ өңірде әск ери -саяси ж ағдайдың ш иеленісуі ш екаралы к 
сауданы ң ж ай-күй ін едәуір киындатты. Орыс көпестерінің өздері сібір 
губернаторы на ойраттарды ң екі бекіністе — Я мы ш евск ж ән е Семей бе- 
кіністерінде тана тауар сатып алып, өз тауарларын айырбастауына рұксат 
етуді үсынды. О сыны ң ізінш е бұхара ж әне ойрат көпестерінің сібір кала- 
лары мен слабодалары на баруына тыйым салынды. Тек Галдан-Ц ереннің 
өз тауарлары үшін ерекш елік ж асалы п, олар Тобылға жіберілетін болды. 
Баж салы ғы ны ң көлемі үлғайтылды. Я мы ш евск бекінісінің деректерін 
келтірелік: 1754 ж. — 125 сом 56тиы н, 1755 ж. — 394 сом, 1756 ж. — 894 сом 
52 тиын. Салыстыру үшін мына цифрларды келтіре кетелік: Семей бекінісі 
бойы нш а ази я ұлт өкілдері саудагерлерінен (казактардан баска) алына- 
тын баж салы ғы ны ң көлемі 15 жыл ішінде 1755—1770 жылдар аралығында 
15 770 сомды, Ямыш евск бекінісінде 13 385 сом 70тиынды кұраған.60
196

Ойраттар Казакстанға ш апкынш ы лык жасаган жылдарда керуен ж ол- 
дарымен ж әне белгілі жолауш ы бағыттарымен жүру қауіпті болды, со- 
ныңсалдары нан шектес елдермен сауда біршама зиян шекті. Ж оңғар хан- 
дыгы талкандалғаннан кейін жағдай өзгерді. 1757—1788 жылдары Орта жүз 
қазақтары сауда ж асауға бөлінген екі бекініс — Семей ж өне Я мы ш евск 
бекіністерімен ш ектелмей, баска да Ертіс ж ә н е С ібір бекіністеріне жиі 
бара бастады. Алайда XVIII ғасы рды ң 40-ж ы лдары ны ң орта ш енінде 
енгізілген шектеулер қазақ саудагерлерінің бүкіл ш екаралы қ шеп бойы н- 
да еркін сауда жасауы на барлык уакытта бірдей мүмкіндік бере коймады, 
олтуралы 1758жылғы 13 желтоқсанда генерал-майор А. И. Тевкелев Мем- 
лекеттік сыртқы істер алқасы на хабарлап, «шепке жақы н жерлерде кеш іп 
жүретін кайсақтар каш ы к болғандыктан Я мы ш евск ж ән е Семей бекініс- 
теріне бара алмайды» деп атап өтті.61 К азак коны стары на ж акы н барлы к 
бекіністерде сауданың кеңейтілуіне «баска тұрғын жерлерден там ак кор- 
лары ны ң әкелмеуінен біраз мұктаж ды к көріп отырған» ауылдар мүдделі 
болды.62 1759 жылдың ж елтоксаны нда П етропавлск бекінісінің ашылуын 
да осымен түсіндіру керек, онда бірд ен -акд алан ы ң таулы ж ағынан айы р- 
бас сарайы құрылып, көпестердің дүкендер аш уына рұксат етілді.63
1760 жылы С ібірдің ж аңа губернаторы Д. И. Ч ичерин М ем лекеттік 
кәсіпкерлік алканы ң алдында бүкіл Сібір шебі бойында айырбас сарайла- 
рын ашу туралы өтініш ж асап, ол канағаттанды ры лы .64 1756 ж ылы Ө ске- 
мен бекінісінде де айырбас сарайы кұрылды, оның жанында тексеруш ілері 
мен күзетшілері бар кеден бекеті жұмыс істей бастады. Айырбас сарайла- 
рында мал өнімдерін өткізген казактар саны көбейді. М әселен, сол жылғы 
20 тамыз бен 14 казан аралығында тек Ямышевск бекінісінде ғана байырғы 
тұрғындардан 350 адам, сон ы ң ішінде Абылай сұлтан мен К азы бек би 
иеліктерінен 158 адам сауда жасады.
1766 ж ы лды ң ж елтоксаны нда М ем лекеттік к ә сіп к ер л ік алка С ібір 
шебінің колбасшысы генерал-поручик И. И. Ш прингердің рапортын қара- 
ды, онда ш екаралы к бекіністерге «үлкен керуендерм ен шығып, сауда 
жүргізуге» болатындығын растайтын кы зы кты м әлім еттер бар. О ны ң 
үстіне бұхара мұсылмандары мен сауданы кеңейту туралы бастаманы
Әбілмәмбет хан ж асаған.65
Ойрат каупі ж ойы лғаннан кейін аймақта орнаған ты ны ш ты к жағдай 
азия елдерінен ғана емес, Ресейдің ішкі губерниялары нан да көптеген 
көпестердің келуіне себепш і болды. М ұнда Қ азан н ан , Тобы лдан, Т ара- 
дан, Түменнен, Орынбордан келген саудагерлерді жиі кездестіруге бола- 
тын еді. Олар кант, шелек, қалайы ыдыс, темір бұйымдар ж әне баска тау- 
арлар әкелді. А лтай ды ң тау-кен зауыты кәсіпоры ндары на ж ән е Цин им- 
периясы на мейлінш е ж акы н орналаскан Ө скемен бекін ісін ің рөлі жыл 
өткен сайын арта түсті, оған «көпестер ағылып келіп жатты».66
Қарастырылып отырған кезенде Ресей Д ин империясымен ш екаралы к 
шептер аркылы сауда жүргізген азы н-аулақ елдердің бірі болып қала берді. 
Оның ең басты орталығы К яхта-М айм ачэн ауданы болып калды. Алайда 
ж а к ы н д а ж а у л а п ал ы н ға н а у д а н д а р ғ а , м ы са л ы , Ш ы ң ж а ң ғ а о р ы с 
саудагерлерінің баруы әлі де қиын еді.
1777 жылы Орынбор, Троицк ж ән е Семей кедендеріне арналған ж аңа 
та р и ф ж а р и я л а н д ы , он д а а з и я л ы қ к ө п е с т е р д ің т а у а р л а р ы н а б аж
төмендетілді. Оған косымш а м акта-мата бұйы мдары н, ж ібекті ж өн е ірі
197

қараны баж төлемей әкелуге рұксат етілді, бұл мал иесі қазақтарға да, 
«Ресей жағына» өткізілуі ж ы лдан-ж ы лға ұлғайып келе ж аткан әр түрлі 
малды арзан бағаға топ-тобы м ен сатып алушы ортаазиялы к саудагерлер 
мсн орыс көпестеріне де тиімді болды.67 М әселен, Атығай, Бура-Найман, 
У ақ болы стары ны ң казақтары Ямыш евск бекінісі мен оған жакын орна- 
ласкан редуттар мен форпостар аркылы: 1780 ж. — 44 000, 1781 ж. — 50 900, 
1782 ж. — 82 100, 1784 ж. — 87 500; Ж елезин ск бекінісі аркылы: 1770 ж. — 
300, 1778 ж. — 5400, 1780 ж. — 15 000, 1784 ж. — 28 000 жылқы айдап өткен.68
А зи ял ы қ көпестердің бекіністі мекендерге келуін дәріптей отырып, 
ш е к а р а л ы қ ө к ім е т оры н д ары кеден бекеттері аркы лы К ә с іп к е р л ік
министрлігі тыйым салған тауарлардың сатуға «жіберілмеуін» үнемі қада- 
ғалап отырды. М әселен, Сібір шебінің инспекторы генерал-майор И. Лав­
ров 1802жылғы 1 тамызда Семей кеденінің басқарушысынан «азиялықтар 
атыс қаруы, оқ-дәрі, корғасын, ресей теңгесі ж әне солдат мәуітісі сияқты 
тыйым салынған заттарды қолданбағанын растауды» сұрады.69
О ры старды ң казак жерлерін біртіндеп игеруі үрдісінде XIX ғасырдың 
бірінш і ш ирегінде Петропавлдың, жоғарғы Ертіс бекіністерінің Ресейдің 
Ш ы ңж аңм ен, Кашмирмен ж әнеТ ибетпен сауда-эконом икалы кбайланы - 
стары ны ң маңызды өткізу пункті ретіндегі рөлі арта түседі.
Ш ы ңж аңм ен сауданы ң негізгі көлемін Ш ығыс Қ азакстанны ң қалала- 
ры мен баска да коныстарында ірге тепкен ортаазиялык көпестер жүргізді. 
1818 жылы 30 сәуірде Ташкент көпестері М иркұрбан Ниязов пен Ахмадия 
Ә м іровтің керуені к азак даласы аркылы Ш әуеш ек пен Қ ұлжаға барып, 
ам ан-есен кайтып оралды. С оны мен катар қытай шегінен үш «өзі сиякты 
саудагермен» бірге грузин дворяны Семен Мадатов оралды, ол өздерінің 
пайдалы сауда жасағанын айтты, олардың керуені орасан көп тауар арты- 
лған 200 аттан кұралған.70 
о
С оны мен, калаларда ж әне ш екаралы к коныстарда құрылған айырбас 
сарайлары, кедендер К азак даласынан, ішкі губерниялардан ж әне шектес 
елдерден жы лдан-ж ы лға саудагерлер тартып, аймакта саяси ахуалды кал- 
пына түсіруде елеулі рөл аткарды. Бекіністер аркылы сауда жасау казы - 
наға ж ән е ази ялы к саудагерлерге елеулі кіріс келтірді, номадтардың ма- 
н уф актуралы ктауарлар мен астыкка деген кажеттерін канағаттандырды, 
сауда жасауш ы тараптарды ң эконом икалы к мүдделерінің ортак ж әне ж а­
кын екенін көрсетті.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: