Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

салы к ж инаумен айналысты. Бір пайы зды қ ж асақ міндеткерлігі де отар- 
ш ы лды қ өкім ет оры ндары ны ң қи ян ат ж асау көзіне айналды. Кенесары 
ханның көтерілісі (1837—1847) қазаққоғам ы ны ңдербестігін сақтап калуға 
ж асалған соңғы әрекет болды. Ш аруаш ы лы қтұрғы сы нан алғанда, ж аңа 
эк о н о м и к ал ы қ қаты настары на өзінш е бір көш у осы кезеңнен басталып, 
көш пелі еркін дік уақыты аяқталады , барған сайын үдей түскен кедейлік 
келеді. Сан мындаған үйірлі жылқысы бар соңғы байлар қазақ даласында 
XIX ғасырдың 30-жылдарында өмір сүрді. Дала өңіріне кірген берекесіздік, 
ж азалауш ы әскерлер мен көтерілісш ілер арасындағы кескілескен қақты- 
ғыстар, ш аруаш ы лы қтарды ңтаусы лм айты н көш і-қоны көш пелілік эко- 
номикасыны ң біржола түбіне жетті. XIX ғасырдың 70-жылдарында Қазақ- 
станды аралап көп саяхат жасаған В. В. Радлов былай деп жазды: «Менің 
бұрынғы Ж арғы н ы ң қолданы луы н қадағалауы ма ж еткілікті жағдайлар 
болды. Ол тәртіп орнаткан ж ән е қазақтарм ен көрш і тұратын отырықшы 
егінш ілерді қорғауды камтамасы з еткен. Б ір ақ тәр тіп орнаты луына бай- 
ланы сты халы қты ң әл-аукаты төмендеген. Семей маңындағы толы қ ба- 
ғы нды ры лған Іш кі орда мүлдем дерлік күйзелген, сонымен бірге Үлкен 
ордаға жақы ндаған сайын халы қты ң байлығы арта түседі». XIX ғасырдың 
20-жылдарындағы реформ аны ң құны осындай болды.34
XIX 
ғасырды ң басында жазғы ж әне қысқы жайылымдарды, сондай-ақ 
көш і-қон ж олдарын негізгі рулы қтоптар арасында бөлісудің аяқталғаны 
мәлім. Бірақ «Жарғы» қабылданғаннан кейін сүлтандар мен ру шонжарла- 
ры ны ң кейбір топтары ны ң күш ею і ж айы лы м ды қ-көш у жүйесіне елеулі 
өзгерістер әкелді. К азақтард ы ң ж ерлерін приказдар, почта бекеттері, 
бекіністі шептер қүры лысына алып қою, сон д ай -аққазақб илеуш ілерін ің
қауы м ды қ аум ақтарды тарты п алуы ш аруаш ы лы қ құрылымында елеулі 
өзгерістер туғызды. Ірі қаран ы ң үлес салмағы бірте-бірте арта түскеніне 
қарам астан, мал саны ны ң құрамы нда елеулі өзгерістер болмады. Д әстүр 
бойы нш а қазақтар қадірлейтін қой мен жылқы бұрынғы күйінде қалады. 
«Қ азакты ң экон ом икалы қтұрм ы сы нда қой мейлінше маңызды рөл атқа- 
рады. Бүл малды орыс көпестері де, ортаазиялы қ көпестер де өте бағалай- 
ды» деп атап өтілген XIX ғасырдың орта ш енінде.35
XIX 
ғасырдың бірінші жартысында қазақтар арасында егіншілік едәуір 
дамыды.
Қ азақ стан н ы ң оңтүстігінде де, солтүстік округтердің аумағында да 
егіншілік суармалы сипатта болды. Кіші жүздің оңтүстік аудандары қазақ- 
тары ның ары қ арқылы суарылатын дәстүрлі егіншілігін А.И. Левшин мен 
Я. П. Гавердовский XIX ғасырдың басы нда-ақсипаттап берген.
Д еректем елерде егін ш іліктің даму дәреж есі ж өнінен оңтүстік ж әне 
оңтүстік-ш ы ғы с айм ақтар ерекш е бөліп көрсетіледі. С. Б. Броневский 
қазақтар ш аруаш ы лы ғы ны ң көптеген ж ақтары н сипаттай келіп, мынаны 
атап эту каж ет деп тапқан: «Үлкен орданың Жеті өзен аңғарында, Балхаш 
көлі маңында, Іле өзені бойында көш іп жүретін қазақтарымен етене қыр- 
ғы здар егінш ілікпен ы қы ластана айналысады, оларда тары, бидай ж әне 
арпа өседі. Е ң бекқор Таш кентпен көрш ілік олардың осы кәсібіне түрткі 
болтан».36
К ейбір жерлерде қазақ егіншілері мен диқандары өте жоғары өнім жи- 
наған, мәселен, III. Уәлихановтың айтуынша, «қазақ-диқан еңбекқор және 
ыждағатты болтан жатдайда, ол ы сты ққа қарамастан, егіннің түсімі —
192

кы ры к есе деп сеніммен үміттенеді (кы руар өнім)». Зерттеуш і С. Б. Бро- 
невский де өзін ің бастаулары бойы нш а к а зак егінш ілігі Орта А зиям ен 
және Қашғариямен байланысты деп санаған. «Ташкенттіктердің ыкпалында 
бола жүріп, кайсақтар олардан диканш ы лы қты , өздері үшін осы нш а пай- 
далы ж өне бейбіт кәсіпш ілікті үйренбей түра алмады».37
К азактарды ң X V III—XIX ғасырлардағы ш аруаш ы лы к қы зм етін ің б а­
ска нысандарынан, негізінен алғанда, бос уакытты өткізуге байланысты
ж ән е кәсіби аң аулау ісімен, солтүстік аудандарда оры с казактары н ы ң
ыкпалымен пайда болтан балы к аулау мен аң аулауды, оңтүстіктегі Орта 
Азия халкымен өте тығыз қатынастардың нәтижесі ретіндегі бакша өсіруді, 
сондай-ак колөнерді атап өту керек. Қ олөнердің біркатар маңызды ерек- 
шеліктері бар. XVIII ғасырдағы сиякты XIX ғасырдың бірінші ж артысын- 
да да онда техникамен жарактандырылуы жағынан да, қолөнер бұйымда- 
рының түр-түрі ж ағынан да ерекш е өзгерістер болтан ж ок. К азактарды ң 
қолөнері көш пелілер ш аруаш ы лы ғы ны ң табиғи сипаты н бейнеледі. С о- 
нымен бірге Кдзакстанныңоңтүстігіндегі калалы корталы ктар колөнердің 
көптеген түрлерінде елеулі ж етістікке ж етіп, өндірістік кы зм ет саласы
ретінде калыптасты. Токы м аш ы лы қ, үсталы к іс, зергерлік өнер ж ә н е 
колөнердің баска да көптеген түрлері ішкі рыноктың қажеттерін ғана кана- 
ғаттандырып койтан ж оқ, сонымен катар сы рткы сауданы ң кірісті сала- 
сына айналды.
Далалыктар арасында қолөнердің дамуына келер болсак, мұнда казак- 
тарды ң XIX ғасырды ң орта шеніндегі колөнер ісін терең зерттеген Г. В. 
К олмогоровты ң пікіріне сілтеме ж асауға болады: «Егер X V III ғасырда 
қазақтарда колөнер үйдегі өндіріс ретінде болса, XIX ғасырды ң ортасына 
қарай кейбір колөнердің ауыл ш аруаш ы лы ғы нан бөлінуі ж ағы н а қарай 
ілгерілеуш ілік ж әне қолөнердің ж екелеген аудандар бойы нш а маманда- 
нуы орын алады. Балташылык, ағаш шеберлігі ж ән е ұсталык істер бойы н­
ша шеберлер пайда болады, олармен казақтарды ң ең кедей бөлігі ғана ай- 
налысты».38
Қазакстанға тауар-акш а катынастарының неғұрлым жеделдете енуіне, 
өнеркөсіп пен калалардыңдамуы на, егіншілік пен шөп шабудың таралуы- 
н а, мал ш а р у а ш ы л ы ғы н ы ң р ы н о к ж а ғ д а й л а р ы м ен т а л а п т а р ы н а
бейімделуіне карай ш аруаш ы лы қ өзгерістер үшін алғаш қы ж ағдайлар 
қалыптасты.
2. СЫ РТҚЫ САУДА
Қ азак ж ерлерін Ресейге косуды тездетуге байланысты стратеги ялы к 
міндеттерді шешу, К іш і ж үздің солтүстік-баты с аудандары мен Ү лы 
жүздің бір бөлігін им перияны ң ш аруаш ы лы к дамуы ж үйесіне біртіндеп 
тарту, Ресей м ануф актуралы қ өндірісінің өнім ін өткізетін арзан, қолай - 
лы, ол былай түрсын, ж акы н ры ноктар іздеу ішкі ж ән е сырткы сауданы ң 
дамуы үшін колайлы жағдай калыптастырды.
Ә скери-тірек пункттері ретінде құрылған Орск, Орынбор, Петропавл, 
Семей, Ө скемен, сон дай -ак бекіністер мен баска да қоны стар, көш пелі 
қазақ халкы мен казак коны стары ны ң тұрғы ндары арасы нда ш аруаш ы ­
лы к каты настарды ң орнаты луы на карай Р есейдің Қ азакстан м ен , Орта
13-36
193

А зия иеліктерімен, Цин империясымен ж әне Орталык А зияны ң баска да 
елдерімен сауда байланыстарын кеңейтуде барған сайын маңызды рөл ат- 
қара бастады.
Сол кездегі Қ азақ стан н ы ң тарихи -географ иялы қж ағд ай лары себепті 
екі сауда орталығы: бір жағынан солтүстік-батыста Орск, Орынбор; екін- 
ші ж ағы нан Ө скем ен, С емей, Омбы, П етропавл, Ямыш евск, Ж елезинск 
ж ә н е басқалары кұры лы п , ш ектес елдермен сауда да солар аркылы
ж үргізілді. С онды қтан аталған орталы қтар аркылы алые елдермен сауда 
дамуы ның кезендерін, мөлшерін, мән-жайларын аймақтағы халықаралық 
қаты н астарды ң ы қпалымен өзгерістерге ұшыраҒан сауда мәмілелерінің 
ж ағдайлары мен ауқымын аны қтау, салғасты ру тұрғы сы нан қарастыру 
әбден дүрыс тәрізді.
О ңтүстік О ралды ң аса ірі экон ом и к алы қ орталығы ретінде Орынбор 
қаласы м аңы зы ны ң артуы қайран қаларлық. Бекіністі кала ретінде-найда 
болып, бастапкыда империяны ң аймактағы мүдделерін камтамасыз етуге 
арналған ол көп у ак ы төтп ей -ак үкімет ойлаған үмітті актады. Қ азакстан- 
ны ң қазіргі ш екарасы на неғүрлым ж акы н орналаскан Орск бекінісі де, 
баскаларымен, ең алдымен саяси жағдайлармен коса, саудаға арналды. Өзі 
ірге тепкен к езд ен -ак бекініс Ресейдің ішкі губернияларынан ортаазия- 
л ы к елдерге тауарлар ж еткізуді камтамасы з еткен келеш егі зор өткізу 
пункті ретінде дамыды, ал ортаази ялы к елдердің керуендері өз тауарла- 
рын одан әрі көрш ілес О рынборға ж еткізіп отырды.39
Тастан ж өне ағаштан салынған бекіністі екі үйден тұратын керуен-са- 
рай,40 Орта А зия көпестерінің мүлкі мен тауарларының кауіпсіздігін, сак- 
талуы н кам там асы з етті. Ресей ж ән е А зия саудагерлерінің арасындағы 
делдалдар, сондай-ак приказчиктер болып негізінен татарлар кызмет етті, 
олар «бұхаралы ктармен діндес болатын, оларды ң сеніміне ие болуда не- 
ғұрлым үтып шығатын, сауданы өз колдарында ұстау үшін барлык амалды 
колданып, орыстарды жібермеугетырысты».41 Әкелінетін тауар үшін алы- 
натын баж алымдары мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін көбейтуде елеулі 
көм ек болды. М ысалы, 1738—1742 жылдарда казы наға 3872 сом 39 тиын 
түсті,42 сома көп болм ағаны м ен, оны содан кейінгі жылдарда көбейтуге 
үм ітарткы зды .
О ры нбор губернаторы И. И. Н еплю евтің «сауда-кәсіпш ілік ісін шын 
м әнінде акы лм ен ж ән е ш еберлікпен ж үргізгені сондай», Орта А зия кө- 
пестері, әсіресе хиуалыктар өздері казак даласы аркылы жүріп өткен ке- 
зіндегі қиы нды ктар мен кауіп-катерге карамастан, Орынборға тауарлар- 
д ы ң тү р -тү р ін әкеле бастады .43
Орынбор өлкесіндегі айырбас сауданың негізгі түрі мал мен астык бол­
ды. 1745-1759 жылдар аралығында казактар Орынборға 49 697 жылқы мен 
кұлын, 238 өгіз, 195 447 кой, 774 ешкі әкелді.44 Алайда айырбасталатын мал 
саны «әркашанда ведомостарда әр түрлі себептермен «толық көрсетілмеді», 
демек ж оғары да келтірілген деректер ш ы нына келгенде мұнан көбірек 
болды».45 Н. И. Рычковтың деректеріне Караганда, айырбастау үшін казак- 
тар жыл сайы н 30 000-нан 50 000-ға дейін кой, 10—15 мың жы лкы айдап 
апарып оты рған.46
А йы рбас сауданы ң ұлғаю ына карай үй малына ж аңа тариф тік баға 
қалы птасты: өгіз — 2 сом нан 4 сомға дейін, ешкі — 30 тиыннан 60 тиынға 
дейін, кой 70 тиыннан сатылды, түйе 40 сомнан арзанға сатылмады. Казак-
194

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: