атап көрсетіледі. Б ірақ Абы лайды ң Ж оң ғари яға қарсы күресін дәріптей  оты-

мен әңгімелерде қырғыз батырларының ержүректігі мен ерлігі дәріптеліп, 
А бы лай әскербасы лары ны ң мейірімсіздігі айыпталады.
X V III ғасырда дүниеге келген эпи калы қтуы н ды лар арасында «Арка- 
лы к батыр» окиға желісінің шынайылығы ж әне сонылығымен көзге түседі. 
Онда ауыр күндерде халыктың арман-үміті туралы емес, кайта өзінің жеке 
басы ны ң пайдасы мен амандығы туралы ойлайтын хандар мен сұлтандар- 
ды ң саткы нды к саясаты өш кереленеді; халыктың калың ортасынан шык- 
қан ерлер, олардың бостандык ж әне халык бакыты жолындағы күресі дә- 
ріптеледі.
Х алы қты ң біркатар өлеңдері мен әңгімелері XVIII ғасырдың аяғы н- 
дағы К іш і ж үз казактары н ы ң көтерілісіне, бүл көтерілістегі батыр С ы ­
рым Д атовты ң рөліне арналған. Сырым батыр туралы ауы зекі сөздерде, 
аңы здарда, әңгімелерде оны ң хандармен ж әне оны ңтөнірегіндегілермен 
қалай күрескені туралы айтылады. Халыкжадында Сырым батыр ғана емес, 
сонымен бірге сұңғыла шешен, акылды саясатшы ретінде де сакталған. Бір 
жолы Сырым Нүралы ханнан:
— Ж ы лкы ны ң торысы көп пе, әлде төбелі көп пе? — деп сұрапты.
С ырым «торысы» деп халыкты, ал «төбелі» деп хандар мен олардың
әулеттерін меңзеген. Нұралы хан Сырымға жауап бере алмапты.
Тағы бір жолы Сырым Нұралы ханға былай дейді:
— Сен азш ы лы қ пен көпш іліктің арасында, аксүйектер мен кара халык 
арасында, әлсіздер мен күш тілер арасында тендік орната алмадың. Біреуі 
екінш ісін тонап жатыр, сен халыкты баскара алмадың.
Хан карсы дау айтып:
— Батырым, тасып ж ү р с ің -а у ! — депті.
Сонда Сырым іркілместен былай деп жауап кайтарады:
— Ж о к так с ы р , мен тасып жүргем ж ок, кайта, казак баласының басын 
коса алмай сасып жүрмін, — деп жауап берген екен.
С ы ры м ны ң Хиуа ханымен кездесуі ж айы нда әңгімеде батыр тапкы р, 
тілге ж үй рік, сөз сайы сы нда еш кімге дес бермейтін алғыр адам ретінде 
суреттеледі.
X V III ғасы рда ж оң ғар баскы нш ы лы ғы ны ң заманы туралы түсінік 
беретін тарихи әң гім елер халы к арасы нда кең таралды , олар белгілі 
оқиғаларға немесе накты адамдардың есімдеріне байланысты болды. Бұл 
әң гім елер ауы здан-ауы зға тарала отырып, өзгеріп, өсіп отырса да, бірак 
олардың негізіне накты шындық фактілер алынған. Олардың көпшілігінде 
екін ің бірінде ж оңғар ж аулап алуш ыларына карсы күресте ерекш е көзге 
түскен батырлар мадакталды.
XVIII ғасырдағы халыктың ауыз әдебиетінде казақ билерінің шешендік 
сөздері ерекш е орын алады. Үйсін руынан ш ыккан Төле бидің, каракесек 
руынан шьіккан Қ аз дауысты Қазыбектің, төрткара руынан шыккан Әйтеке 
бидің халықты сы рткы жауға карсы бірлікке, карулы күреске шакырған 
тап қы рлы к сөздері п аф оска толы , оларды ң өз кезінде зор саяси маңызы 
болды.
XVIII ғасыр мен XIX ғасырды ң басында дүниеге келген ф ольклорлы қ 
үлгілер сол кезендегі халыктың рухани өмірін сипаттайды. Эпикалық жыр- 
лар, тарихи әңгімелер ж ән е сол дәуірдегі халық ауыз әдебиетінің баска да 
үлгілері халы к даналы ғы на көз ж еткізіп, оны ң тарихи оқиғаларға тура 
баға бере алуымен кайран калдырады.
408

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: