Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| кол кимылдиры
элементтерін қатыстыра отырып баяндау шеберлігі негіз болды. Жыршы кейіпкерлердің диалогтары н ә р т ү р л і: қаһарманды - қатаң, тегеурінді; қаһарман әйелді — н әзік, лирикалы ; ұнамсыз кейіпкерлерді — керенау, ызалы интонациялармен құбылтып отырды. Көптеген зерттеуш ілер жыр- ш ы ларды ң зор ш еберлігі мен олар д ы ң таң ғаж ай ы п еске сақтағыш қабілеттерін атап көрсеткен болатын. XVIII ғасырда әнш ілердің, аспаптарда ойнауш ы ларды ң, ақы ндарды н ш ы ғармаш ы лы қ-оры ндауш ы лы қш еберлігі бары нш а дамыды. С оларды ң арқасында әндік музыкалық мәдениетте ежелгі заман авторлары ныңтуы н- дылары: «А қсаққұлан мен Ж ош ы хан», «Қобыланды батыр», «Қамбар ба тыр» күйлері, «Қозы К ө р п еш —Баян сұлу», «Қ ы з Ж ібек» ж ә н е басқа әуендік циклдер сакталып қалды. Алайда бұл — XVIII ғасырдағы музы калы қ мәдениеттің бір ғана бөлігі. Оның екінші бір елеулі саласы ежелгі замандар такыры бына ж әне өсіресе сол дәуірдіңтақы ры птары на шығарылған туындылар болатын. Қ азақ да- ласында «Ескендір» - ш апқы нш ы лы қ ж оры қтар кезінде Оке пен Я ксарт (Әмудария мен Сырдария) өзендерінің бастауларына дейін ж еткен А лек сандр М акедонский туралы, сондай-ақ «Әмір ақсақ» — ортаазиялы қ қол- басшы ж өне ш апқынш ы А қсақ Темір туралы әндер де айтылатын. Б ірақ халык назарын осының бәрінен гөрі оның өз тарихына катысты әндер мен күйлер көбірек аударды. Өзінің үні жағынан қайғылы болып келетін осы- нау күйлерде рубасы лары ны ң, сұлтандарды ң, баты рлар мен билердің ұлыстарды билеу ж олы ндағы , мал жайы лы м дары н иеленіп алу ж олы н- дағы үздіксіз қырқыстары мен соғыстары өздерінен бірш ама әлсіз рулық- тайпалы қодақтарды басқа жерлерге көшіп кетуге мәжбүр еткен замандар жайлы әңгімеленетін. Аспапты музыкада аса көрнекті тарихи адамдарға ж еке күйлер арнау немесе күйлерде оларды ң ө м ірін ің әр түрлі к е зең -сә ттер ін суреттеу дәстүрі қалыптасты. «Сырым сазы» күйі Сырым Датов жайлы бейнелі му- зы к а л ы қ су р е ттем е болы п таб ы л ад ы . М у зы к а н ы ң әр ал у ан ә у е н і көтерілістің ж еңетініне кәміл сенімді С ы ры м ны ң көтеріліс басталар ал- дындағы ойланып-толғанған сәтін көрсетеді. Бұл шешуші эпизод күйдегі басты әуен болып табылады: күй музы касы нда ж ауы нгерлік ұрандардың жаңғырықтары, дауылпаздардың үрысқа ш ақырған даңғыры естіледі, лап қойған көп салт аттының көрінісі суреттеледі. Ж оңғар феодалдарының 1723 жылдың көктеміндегі ш апқынш ы лығы - мен байланысты казақхалқы тарихындағы қайғылы оқиғалар замандаста- рының көптеген күйлері мен әндерінен көркем бейнесін тапты. С олардың бірі керей руынан ш ы қкан аса көрнекті домбы раш ы ж ән е композитор Байж ігіт болды .Ол «Ақтабан шұбырынды» мен «Қ айың сау- ған» (кайың шырыны халықты аштан өлуден аман алып қалған) ж әне бас ка күйлер шығарған. Байж ігіттің халы қ өмірі мен түрмысы тақы ры бы на шығарған күйлері коп болтан (айтушыларға қарағанда 300-ге жуы қ), олар- дың ішінде аңға ш ыккан кезде болтан эр алуан ж айлар туралы 10 бөлімді «Аңшының зары» күйінің орны бөлек. «Елімай» әні тарихты ң осы нау кара түнек орасан ауыр ж ы лдары ны ң негұрлым жаркы н бейнеленуі болды. Әуені жаты нан қарапайы м осы нау әнде, мәңгі ескірмейтін музыкалык образдарда жер-суын тастап кетіп бара 411 |