Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| -Р е д .)
оны енгізу уақытылы бола қояр ма екен», — деп білдірді өзін ің қаупін беймәлім автор.34 К ейбір деректерге қарағанда, 1870 жылы Маңғыстауда 20 мыңға жуы к ш аңы рақ адайлар тұрды ж ән е олар екі жыл ішінде 160 мың сом ш аңырак салығын төлеуге тиіс еді.35 Салыстыру үшін — 1870 жылғы 1 қарашаға қарай Семей облысында 289 951 сом 51 тиын ш аңырак алымы, ал Ақмолада — 179 052 сом ш аңы рақ алымы ж иналды .36 Ал баска деректер бойынша адайлар- ды ң саны 40 мы ң ш аңы раққа дейін жеткен ж әне ш аңы рақ алымы 250 мың сомға дейін өсуге тиіс болаты н.37 М аңғыстау приставы подполковник Рукин дала тұрғындарының киын жағдайымен санаспай, адайлардан 1869-1870 жылдар үшін ш аңы рақалы - мын ж аң а тари ф ке сәй к ес дереу енгізуді талап етті; көптеген жергілікті тұрғындар, соны ң ішінде Бозашы түбегінің балыкшы жатақтары Рукиннің талабы н оры ндаудан бас тартты .38 Адайлардың жайлауға көш уін күштеп токтатуға ты ры скан Р уки нн ің ойланбай ж асаған әрекеттері ж ер-ж ерде көтерілістің басталуына себеп болды. 1870 жылдың наурызында Рукиннің отряды көтерілісш ілердің үлкен тобыны ң корш ауында қалды, 25 наурыз- да аш ы к қақты ғы с кезінде отряд ком андирі мен 20-ға ж уы қ ж азалауш ы каза тапты. К өтерілісш ілердің ж етекш ісі Иса Тіленбаев калы ң бұқараға басш ы лы к етуде ш еберлік ж өне жазалауш ы лармен келіссөздерде дипло- м атиялы к әдептілік таны тты .39 Н аш ар каруланған номадтардың тұракты әскер бөлімімен ш айкастағы ж еңісі адайлардың күрес шебін нығайтты. Ж еңіс ж ігерлендірген көтерілісш ілер сәуір айының басында Н икола ев станицасы на, А лексан дровск ф орты на шабуыл жасады , алайда олар сәтсізд ікке ұшырады. П атш алы қ өкімет орындарын көш пелілердің тала- мат батылдығы корқы тты , мұны ң өзі оларды Қосымша әскери көм ек сұрауға м әж бүр етті; К авказдан ты ң күш тердің келуі күш тердің аракаты- насы н өзгертті; көрін еу басымдықты көрген көтерілісш ілер Үстірттің баруға киы н аудандарына шегінді. Қ озғалы сты басуға басш ылы к жасау қолына шоғырландырылған граф К утаисов «ең ж абайы , дөрекі ж өне жауы нгер казақтарды» тыныштанды- рудың өз ж оспары н ұсынды. Графты ң жоспарында «елдің ішіне терендей еніп, онда ж ергілікті адайлар өздерін ің көш уі үшін каж ет болтан кезде айналып өте алмайтындай бекіністерді алдын ала басып алып», сол аркы- лы оларды ң ш егінетін ж олы на кедергі ж асау, «батынуга мәж бүр ету» көзделді.40 Орыс отрядтары ны ң алуы үшін колайлы бекіністер ретінде К утаисов М аңтыстаудың Киндері шыганатынан ж әне Үстірт қыратының солтүстік бөлігінде, Орынбор даласымен «көршілес» жатқан Сагым алка- бынан ж үз ш ақы ры м жердегі Бесакты ш аткалы н таңдап алды.41 Ж оспар м ақұлданган ж агдайда бірінш і бекіністе 6 рота ж аяу әскер, 4 зеңбіреті 6 ж үздік бар атты әскер; екінш ісінде — 2 рота, 3 зеңбірегі бар 4 ж үздік ш огы рланды ры латы н болып шешілді. К өтерілісш ілердің сәтсіз шабуы- лынан кейін жакы н жерде орналасқан Александровск форты асыгыс түрде екі ротамен ж ә н е атты әск ер ж үздігімен ныгайты лды .42 А лександровск форты ауданындагы әскер топтары ны ң бастыгы генерал-майор Комаров- тың пікірі бойы нш а, ауданга түрақты бөлімдердің едәуір кұрамасын шо- гырландыру көтерілісш ілерге коркыныш ты эсер етуге жөне 1871 жылгы 1 ақпанга карай оларды отарш ыл өкімет орындарының «орыс өкіметіне ба- 422 ғынуы жөніндегі» шартын қабы лдауға мөж бүр етуге тиіс болды .43 Г'риф- тьщ ж оспары сәтсізд ік ке үш ыраған жағдайда О ры нбор өлкесін ің ген е рал-губернаторы Н .А .К ры ж ановский жергілікті тұрғындардың Үстіртке, «бейбіт ауылдарға өздерінің ш егіне кірер ж олы н ж ауы п тастауды ұсы н- ды». Ү кім еттің ш аралары н, баска да ішкі м ән-ж ай ларм ен коса алғанда, ж аңа отарш ылдық әкім ш іліктің көтерілісш ілер күш терінің Хиуамен топ- тасуы тұрғысындағы болуы мүмкін оқиғалар дамуынан мазасыздануы ту- ғызған еді. Қ озғалы с ж етекш ілерін ің Хиуа хандығы на он ы ң тарапы нан сы рттай қолдауды қ ам там асы з етуге үм іт арты п д ел егац и я ж іб еруі ж ергілікті өкімет орындарын тағы да мазасы зданды рды. Хиуа билеуш ісі адайлар қозғалысын колдау үшін 4 зеңбірегі бар, 6 мың адамдық жасақпен қимыл жасауды ұйғарды. Бірақ ш ектес аудандарда Х иуаны ң әскери қы р көрсетуі нақты нәтиж елер бермеді, дегенмен аймақтағы жағдайды едәуір шиеленістірді. Оның үстіне 1870жылғы көтерілістегі «Хиуа факторының» рөлін әсірелеп корсету орынды бола қоймас, дегенмен Х иуалы қ өкілдер қазақтарды ң христиан дініне кіргізілуі мүмкін екендігі туралы лақап та- ратып, адайларды қоздыруын тоқтатпады.44 Х иуалы қтар тарапы нан талай тонауш ы лы қтар мен алы м-салы қтарды бастан кеш ірген адайлар олардың қолдауы туралы , қасиетті И слам дінін таза сақтауы туралы уәделеріне сене де бермейтін еді. О ны ң үстіне патша өкіметі оңтүстік аймақты басып алғаннан кейін Х иуаны ң Ресей сияқты құдіретті әскери державамен ж анж алға баруы екіталай болатын. С онды қ- тан М аңғы стау отряды ны ң бастығы граф К утаи совтің мақсаты көте- рілісшілердің Александровск форты ауданына шоғырландырылған негізгі тобын талқандауды көздеді. Бекінісі мықты фортты адайлардың ғана емес, сонымен қатар жалданы п ш етке кеткен ж ұм ы сш ы ларды ң да, сон д ай -ақ «саудагер арм яндарды ң барлы қ п ри к азч и к тері мен оларды ң қы зм ет- керлері» де қаты сқан ш абуы лынан аман сақтау К утаи совтің ж азалауш ы тобыны ң ең таяудағы такти калы қ міндетіне айналды». Тіпті ж ергілікті ш енеуніктердің өздері абыржып, кейбіреулері есінен тана қоры қты ; ж ер- гілікті тузем діктердің батыл қимылдары саяси қорқы н ы ш әсерін туғы з- ды45 деп жазды Н.А.Середа Кутаисовтің Кавказ өскерлері жақындаған кезде Александровск форты ауданындағы жағдайды сипаттай келіп. Екі рота ат- қыш тары ж ән е бір зеңбірегі бар отряд ф орттан 12 ш ақы ры м ж ерде ш а- буыл жасауш ылардың басымдығын қамтамасы з етті.46 1870 ж ы лды ң ж ел- тоқсаны нда қозғалы сты ң ж етекш ілері Д осан Т өж иев, Е рж ан, Ертімбет Құловтар, Иса Тіленбаев ж ән е оларды ң көптеген серіктері 3 мы ң ш аңы - рақпен Хиуа хандығының шегіне өтті.47 Сөйтіп бұқаралы қ сипаты на қарам астан, көтерілістің негізгі қозғау- шы күші — қазақ ш аруалары өз қатарлары н берік біріктіруге қол ж еткізе алмады, мұны ң өзі саны ж өнінен болмаш ы ж азалауш ы отрядтарды ң ха- лы қ қарсы лы ғы ны ң негізгі ош ақтарын тұнш ы қты руына м үмкіндік берді; қазақ ш аруалары ны ң рулы қ тар өрісті мүдделері отарш ы л и м п ери ян ы ң әскери құрам алары нан өзін ің ұйымдасуы ж ағы нан едәуір кем түскен к ө т е р іл іс ш іл е р ж а с а қ т а р ы н д а ғ ы т ұ р а қ т а м а у ш ы л ы қ т ы т у ғ ы з д ы . К өтерілістің ішінара рулық үстем топқа, ал кейде жоғары көш пелі ақсүй- ектерге ж ататы н басш ылары екіж үзділік көрсетіп, әр түрлі тұрғы дағы көзқарас ұстанды. С оны мен бірге Н .А .С ереда, Ю р-K o ж ә н е басқа XIX ғасырды ң аяғындағы авторлар ф еодалды қ топтар өкілдерінің ш аруалар 4 2 3 козғалы сы на басш ылықты өз қолдарына алып, көтерілістегі феодалдарға қарсы күшті сарындарды білдірмей ж іберуге ты ры сқан ф акторы н атап өткен. Көтеріліс шағын сипатта болғанымен, оның географиялық шеңбері тым ауқым ды болды — бүкіл дерлік Батыс Қ азақстан, Солтүстік К азақстан- ны ң бір бөлігі қ а за қ ш аруалары ны ң бой көрсетулерім ен қамты лы п, «Уақытша ереженің» ж үзеге асырылуын қиындатты. 3. ПАТШ А Ү К ІМ ЕТІН ІҢ АГРАРЛЫ Қ САЯСАТЫ. Ж АП ПАЙ О Т Ы Р Ы Қ Ш Ы Л А В Д Ы РУ А РҚ Ы ЛЫ ОТАРЛАУ П атш а үкім етінің қазақтар орналасқан жерлердегі аграрлы қ саясаты бірте-бірте ж үргізілді, мемлекеттің зан д ы қ ж ән е ш аруаш ы лық құкықта- рын бекіту дәйекті түрде ж үзеге асырылды. М әселен, 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы жарғыда» ж ерге мемлекеттік менш ік туралы еш жерде тікелей айты лмаған. «Әрбір округтің лайықты түрде айқы н межеленген жері болады, басқа округтің тұрғы ндары ж ергілікті басты қтарды ң оған дәл рұқсаты болм айы нш а көш е алмайды» деп ж арияланған.48 Ж ергілікті басты қтарды ң ықпалы жер туралы баска баптардан да сезіледі. Ж ерді ме- желеуде өскерилердің қатысуымен облы сты қ бастық шешуші рөл атқар- ды. Сонымен бірге облы стық бастықтар аға сұлтанның коныстануына ар- налған , заседателдерге арналған округтік жер бөліктерін, сон д ай -ақ сұлтандарға ш аруаш ы лы қ ж үргізуге үш есе, старш ы ндарға екі есе жер бөліктерін мұрагерлік менш ікке деп бөліп отырған. 15 десятина болатын бір норм а казактарды ң , тілмаш тарды ң ж ә н е қазақтарды ң егінш ілікпен нысаналы айналысуы құкы ғы мен бөлінді, бірақ*күтім ж асалмаған жағ- дайда 5 ж ы лдан кейін кайтып алынды. Даулы ж ер мәселелері үш бидің куәлігім ен жеребе бойы нш а шешілді. 1844 жылғы 14 маусымдағы «Орынбор қазақтары н басқару туралы ережені» өзінде-ақ «орынбор казақтары орналасқан, ерекше облыс түрінде Б үкілресей лік им перияны ң бір бөлігін кұрайты н жерлер Сыртқы істер министрлігінің қарауында болады» ж әне «орынбор қазақтарына ж әне олар көш іп ж үретін ж ерлерге қатысты ж обаларм ен қандай да бір ж аңа ұйға- рымдарды оры нбор әскери губернаторы М инистрлікке енгізеді» деп тура мәлімделген.49 К ей ініректе, 1867 жылы «Қ азақ даласындағы басқару туралы ереж е- лерді» әзір л еу ж өніндегі к ом и сси ян ы ң мүш елері казақтарды ң ж ерге құқы ктары н аны қтайты н басқа заңны ң ж оқ екенін ж әне соны ң негізінде қазақ ж ерлерінің «Орынбор өлкесінің жергілікті бастықтары мемлекеттік деп... танып келгенін ж әне танып отырганын» атап өтті.50 Үкіметтік ұйым- дар алдында ж ерге менш ік туралы мәселе XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасында кен өнеркәсіпш ілері үшін далада учаскелер бөлуге байланыс- ты нақты алға қойы лды . С онды қтан 1868 жылғы 21 казандағы «Басқару туралы уақытш а ережеде» енді жерді пайдалану мен иеленуге айқын шек қойылды. «Уақытша ереженің» 210-параграфында «казақ қоныстары алып ж аткан ж ерлер мемлекеттік ж ер деп танылады ж әне казақтарды ң қоғам- дасып пайдалануына беріледі» деп ж азылған.51 Ж ер пайдалану нысанының қалай анықталатындығына сәйкес барлық жер қыстаулар мен жайлаул ар- 424 |