Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

Е К І Н ШІ Б Ө Л І М
ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙ
ИМПЕРИЯСЫНЬЩ ҚҮРАМЫНДА

Б і р і н ш і m a p ay
XIX ҒАСЫ РДЫ Ң 60—90-Ж Ы ЛДАРЫ Н ДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН Н Ы Ң ӘКІМ Ш ІЛІК-САЯСИ Ж АҒДАЙЫ
1.1867-1868 Ж Ы ЛДА РД А ҒЫ РЕФ О РМ А Н Ы Ж ҮРГІЗУ ДІҢ 
Ә С КЕРИ -САЯСИ С Е Б Е П Т Е Р ІЖ Ә Н Е 01 АН Д АЙЫ НДЫ Қ
К азақ стан д ы Р есейге косуды ң аяқталуы им п ери ян ы ң К а за қ ө л к е с і 
ж өніндегі саясаты н а елеулі өзгерістер енгізді. Патша өкім етінің макса- 
тына отарш ыл империя тарапынан көп күш қолданылмай кол жеткізілді. 
Ж етісу мен О ңтүстік К дзақстанды қосы п алы п, патша өкіметі әскери - 
отарш ы л д ы к әрекеттер ім ен о р таа зи я л ы қ алғы ш епке ш ығып, айм ақ- 
тағы ағы лш ы ндарды ң ықпалын ығыстырып шығарды. Қолайлы халыка- 
ралы кж ағдайды пайдаланған Ресей империясы өзін ің алы сты көздейтін 
н егізін е «бөліп ал да, билей бер» п ринципі алы нған саяси мүдделерін 
б асш ы лы қка ала огы ры п ж ән е қазақтарды ң өз мемлекеттілігін қалпы - 
на келтіруге ұмты лы сы н аяусы з ж аны ш тап, Қ азақстан д а отарш ы лды қ 
режим орнатты. Ресейдің О рталы к Азиядағы ж әне шектес аудандардағы 
ж а ғд а й ы н ы ға й д ы . П атш а ә с к е р л е р ін ің О ң тү с тік К а за қ с т а н д а ғ ы
қантөгісті ұрыстары, М .Черняев пен М .Веревкин отрядтарының іс-кимы- 
лы кең-байтак казак жерін Ресейге косып алуды аяктады. Ш ымкент кала- 
сы н ы ң ш абуы л ж асап алы нуы дулат руы ж ә н е басқа да кейбір рулар 
қ а з а к т а р ы н ы ң е д ә у ір б ө л ігін Р есей б и л ігін та н у ға м ә ж б ү р е т т і.1 
Ш ы м кен ттің алы нуы м ен О ры нбор ж ән е Батыс С ібір ген ерал-губерна- 
то р л ы к т а р ы н ы ң ш ек ар асы н ж ал ғасты р у ға кол ж е т к ізіл д і.2 П атш а 
< өкім етін ің Қ азак стан н ы ң О ңтүстігіндегі ж ә н е О рталы к А зиядағы ж ал- 
пы саяси ж ағдайды өз п айдасы на өзгерту ж өніндегі әс к ер и -ә к ім ш іл ік
әрекеттерін ің зардаптары н Ш ыңжаңдағы Ресей консулы Н .П етровский 
дұры с ан ы ктап берді. «О ры старды ң Қ окан хандығы н ж аулап алуы, — 
деп атап өтті диплом ат, — істің ж айы н едәуір өзгертті. Ә лсіз хандардың 
орны на Ресей м ем лекетінің күшті билігі келді, ол көш пелілерді өз кару- 
ы ны ң ж еңім пазды ғы м ен коркы ты п, оларды өзіне бірж ола бағындырып 
алды, оларға тәр тіп орн аты п , олард ы ң өздерін ерікті, тәу е л сіз деп са- 
нау м үм кіндігінен бірж ола айы рды ...»3
К ең-байтак Қ азакстан аумағына орналастырылған әскер бөлімдерімен 
шектелмей, жаңадан жаулап алынған иеліктерде отарш ылдык билікті ны- 
ғайтуға ниеттенген Ресей оңтүстік-шығыс Қазақстанға косымша жаңа әске- 
ри бөлімдерді, көбінесе Сібір шебі казак әскерлері кұрамының бөлімдерін 
әкелді.4
414

Орасан үлкен елді басқаруда бүкіл Қ азақстан бойы нш а қалы птаскан 
өкімш ілік-саяси ж әне зандык жүйенің болмауы жағдайымда байырғы ха- 
лықты бағынышты ұстауда арм ияғасүйену С олтүстік К авказды бірж ола 
бағындыру кезінде өзінің артықшылығын көрсеткен, сынақтан өткен күрал 
болды. «Біз күшті болсак, казақтар бізге бағынады. Бірак біздің даладағы 
билігіміз сәл әлсіреген жағдайда, керісінш е... болады»5 — қазақтар ж ө- 
ніндегі катаң саясатты белсене ж актауш ы лардың бірі О ры нбор генерал- 
губернаторы А.О.Дюгамель Ресейдің Казақстанда күшті өскери қатысуы- 
ның дұрыстығын осылайша негіздеді.
Өлкені жергілікті мекендеушілердін бағындырылған көпшілігіне импе- 
риялы қ құрылымның билігін сөзсіз енгізу жөнінде барган сайын нығая 
түскен идеология шенеуніктер мен әскерилер катарында ғана емес, соны- 
мен катар келімсек азш ылыктың жергілікті халык көпшілігінен артыкш ы- 
лығын белсене насихаттаған дінбасыларынан да колдау тапты. 1864 жылы 
Ш ымкентті шабуылмен алу кезінде каза тапкан жауынгерлерге ескерткіш
ашу кезінде, «ескерткішке касиетті су бүрку кезінде» свящ енник Александр 
Тихомиров бүлк етпестен тура былай деді: «...держ авалы қоры с патш асы- 
ның даңкы үшін, ат төбеліндей орыс жауынгерлері жартылай жабайы ази- 
атгардың патшалығы шексіз-шетсіз даласына келді... Біз жендік, оны (казак- 
ты. — 
Ред.)
өзім ізд ің ж аңа отандасы м ы з еттік, біз каруы м ы збен тізе 
бүктірген халыктардың талайын казірдің өзінде осылай еттік».6 Дала өңіріне 
Ресей билігін одан әрі енгізуді жұмыс істеп түрған жергілікті баскару қүры- 
лымдарының бай өлкені Ресей эконом икасы ны ң мүдделері үшін кеңінен 
игеру жөніндегі патша екіметінің жоспарларымен сәйкес келмеуі киындата 
түсті. М етрополияның кауырт дамыған өнеркәсібі барған сайын ж аңа ар- 
зан ш икізат көздерін, жүмыс күшін каж ет етті. Табиғи ресурстары, мал 
шаруашылык шикізаты аса бай Қ азакстан орыс кәсіпкерлерін ің назарын 
көптен аударып келген еді. «Осы ғажайып ж әне казы наларға бай бүкіл ел 
әлі күнге дейін өзінің тұмса табиғаты кұшағында, әлде біреудің келіп ояту- 
ын күтіп жатыр; балта карш ылы, теңге сыңғыры естілмейді, бос ж аткан 
төңірекге шалғы жалтылы байкалмайды... ал таулардағы байлы қ канш а- 
ма...»7 — сол кездегі Қ азақстанды белгілі зерттеуш ілердің бірі Ресей 
өнеркәсіпш ілерін өлкен ің табиғи байлыктарын тездете игеруге ш акы рып 
өз пікірін міне осылай білдірген еді. Ертіс, Есіл, Іле өзендері мен баска да 
өзендердің жағасына жақын жерлерге көптеген казак ж әне баска да шару- 
алар қоныстарын салу Қазакстанның өсімдіктер ж әне жануарлар дүниесіне 
орны толмас зиян келтірді — отарлауш ылардың алғаш кы легі ж ергілікті 
алкаптарды аяусы зталкандап, тұрғын үйлер мен қора-копсы лар, тіпті кам- 
балар салу үшін «жүз ж ы лды к алыптарды құлатты». 1867—68 жылдардағы 
реформаларды дайындауға катысып, Жетісуды ол шетінен бұл шетіне дейін 
аралап өткен А.Гейнс казак қоныстанушыларының бейбастақ әрекеттерінің 
салдарын былай деп өкінішпен баяндаған: «Жақын мандағы ағаш атаулыны 
түп тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын орман 
өсіптұрған жерге келген кездебірш ы бықты да көрмейді...».8Сонымен бірге 
казактар жаңа коныстар үшін орын тандаған кезде казактардан жердің тар- 
тып алу ж ағдайлары н реттейтін заң н орм алары н ы ң болм ауы себепті 
«егіншілік үшін ең шұрайлы» аудандарды басып алып, «аборигендерді» 
кұнарсыз, куаңш ылыкты жерлерге ығыстырып шығарып, жергілікті бас- 
тыктарға «дән ризашылығын білдіріп отырды».9
4 1 5

Т олы қ жазасыздық жағдайында казактардың жүгенсіздігі олардың кей- 
де «қазактар малын аулауға шығып» оны тартып алатын, ал «қарусыз казақ 
G3 
құқықтарын қорғаудың қүрбандығына ұшырап қалатын» жағдайға дейін 
жетті, — деп Ж етісуда болған саяхатшы П. П.Семенов-Тян-Ш анский аш у- 
ызамен ж азған .10
Б олаш ақтағы «У ақытш а ережені» патша өкіметі үкімет ш енеунік- 
терін ің ұсыныстары негізінде әзірледі.
Мұндай жағдайда бекіністі шептер бойындағы әскери бөлімдерге сүйен- 
ген казактарды ң озбырлығын көрер көзге болса да шектеу, номадтардың 
ж ер алаптары н басып алудағы оларды ң ж үгенсіздіктерін қандай да бол- 
сын ауы здықтау ж аңа заң ережелерінде заң негізін табуға мүмкіндігі бар 
еді. О ның үстіне 1822—25 жылдардағы Сібір ж әне Орынбор казақтары ту- 
ралы Орта ж үз бен К іш і ж үзге тиісті өзгерістер енгізген, тұтас алғанда 
хандық басқару жүйесін шын мәнінде жойған (Бөкей Ордасын немесе Ішкі 
Орданы қоспағанда) ж арғы лар үкіметтік ж ән е ж еке ш аруалар отарлауы
үш ін кең жол аш ып, дала феодалдары — Ш ыңғыс-хан ұрпактары ны ң 
дәстүрлі жергілікті басқарудың ғасырлар бойы сақталып келген нысанын 
түпкілікті ж оя алмады. Қ азақ қоғамы ны ң рулы қ-тайпалы қ ерекш елігі — 
билер соты ны ң ш ектеулі болса да жұмыс істеуі, сұлтандардың ы қпалы 
түрінде бұрынғы маңы зы н одан әрі сақтап қалды. Алайда ж аңа басқару 
органдары ны ң — ауыл старшындарының, болыс сұлтандарының, округтік 
приказдар төрағалары ны ң міндетін де кемітуге болмайды, олардың рөлі 
көш пелі ақсүй ектердің п озициялары н әлсірету үрдісінде, ж ергілікті 
тұрғы ндарды ң саяси ж үйесі мен ш аруаш ы лы қ қалпы негіздерін бұзуда 
барған сайын күш ейе түсті.
Іш кі Орданы уақытш а басқару жөніндегі кеңес, 1854 жылы жойылған 
С ібір қазақтары н ш екаралы қ басқаруды ң, Сем«й облы сы ны ң орны на 
Сібір қазақтары облысының, кейіннен Акмола облысының құрылуы кең- 
бай тақ ауданды капиталистік қаты настар аясы на тарта отырып, ж аңа 
әкім ш ілік өзгерістер енгізді. Сібір қазақтары ны ңоблы сы өз округтерімен 
қоса алғанда, 7 580 000 шаршы ш ақырым кеңістікті алып ж атты ." Ш ығыс 
Қ азақстанны ң едәуір бөлігі бұрынғысынш а Ресей әкім ш ілігінің ықпалы- 
нан тыс калды. Батыс Сібір генерал-губернаторыны ң ойы бойынша, Ж е- 
лези н ск бекінісінен, Кіші Нарынды коса алғанда, қалалары мен ж әне б а­
ска да кыстақтарымен бірге Ертістің оң жағасындағы жерлер Семей облы- 
сы ны ң құрам ы на кіріп, бұл аум ақтар Ресей билігінің ы кпалын сезінуге 
тиіс болаты н .12 1917 ж ы лға дейін Бұқты рма Том ск губерниясы Змеино- 
горек уезінің кұрамы нда қалды; А ягөз (Сергиополь) 1866 жылдан бастап 
ж аңадан кұры лған Ж етісу облы сы на берілді. Бұл орайда патша өкіметі 
ш екара маңы аймағы ны ң әскери-отарш ы лды қ бекеттері аркылы баскару 
ж үйесін өзгертудің ыктимал нұсқалары н өз назары ны ң аясы нда ұстады. 
Қ азақстанды Ресей ге косуды ң аякталуы жағдайында мұндай жолды таң- 
дауды Орта А зия елдерімен кактығыстар туған жағдайда тылдағы әскери- 
т ір е к б е к е т т е р ін ің б олу к аж еттігі талап етті. С оны м ен бірге оры с 
өскерлерін ің оңтүстік аудандарға ж ы лж уы на карай А нглия өз назары н 
аударған айм актарда Ресей тандауы н нығайтуға арналған ж аңа әскери - 
саяси ортал ы ктар кұры лды . Ә скери -саяси ф акторларға коса патш а 
үкім етінің ш екаралы к бекіністерге баса көңіл бөлуі бай өлкені игеруді 
жеделдету жөніндегі экон ом икалы қ факторларға да байланысты болды.
416

Қ азақ даласы н басқаруды ж еңілдету үшін отарш ы лды қ өкім ш іліктін
ықпалды шенеуніктері Х ІХ ғасы рды ң 60-ж ы лдары ны ңбасы нда Қ а за қ д а - 
ласы мен Орал, Орынбор ж әне Сібір округтері казак әскерлерінің аумағы 
үшін бір жалпы басқарма белгілеуді, Тобыл, Томск ж әне Енисей губерни- 
яларынан азаматты қБаты с Сібір генерал-губернаторлығын құруды ұсын- 
д ы .13 Осы мақсатпен құрамында барон К.Врангель, И м ш ен и к -К ондрато­
вич, П .Солнцев, А.Орлов, Г.Ловицкий, К.Селевестрович, Н .Довеновский 
бар Ерекше комитет құры лды .14 Ерекше комитет Кдзакстанда бүкіл Қ азак 
даласы үшін жалпы баскаруды енгізу мүмкіндігін зерттеп, 1865 ж ы лды ң 
акпанында бұл тар а н ы орындау едәуір шығындарды қажет етеді, әкімш ілік 
ж әне әскери катынастарда елеулі қолайсыздықтар туғызады деген сенімге 
келді.15
Қ азақ өлкесін бірінш ісінің орталығы Торғайда, екінш ісінің орталығы 
Қ аркаралы да болатын екі әкім ш ілік басқарм аға бөлу ж өніндегі патш а 
ш енеуніктерінің ұсынысы да әр түрлі ж обаларды әзірлеуш ілерден қол- 
даутаппады.
Н ұсқалар тандауды ң қиындығы К дзақстанн ы ң түрлі ай м актары ны ң 
солтүстік-шығыс далалык, орталы қаудандарда эконом иканы ң басым түрі 
көшпелі мал шаруашылығы болып, соның салдарынан өндіргіш күштердің 
өсуін экстенсивті мал шаруашылығы баяулатқан ж өне әкім ш ілік баскару 
жүйесі аталған мән-ж айларды ескере отырып құры луға тиіс екендігі та- 
биғи-географ иялы қ ерекш еліктері ж ағдайы ны ң өзгеш е болуымен ғана 
байланысты болып қойған жоқ. Керісінше Оңтүстік Қ азақстан мен Ж етісу 
аудандарында Ш у, Талас, Іле, С ырдария өзен дерін ің ж айы лм алары нда 
суармалы егінш іліктің қалыптасқан эконом икалы к дәстүрлері ж әне Орта 
А зи ян ы ңтүрік халы қтары ның егінш ілік мәдениетімен өзара байланыста 
болған отырықш ы өмірдің кең таралуы салдары нан қуаңш ы лы қты шет 
аймақтарға тән өмірлік қалып пен бірш ама ерекш е әлеум еттік-экон ом и - 
калы қ калыптарды ұш тастыруды қаж ет етті. Ал ж орам алданы п оты рған 
реформа Қазақстанды оныңтабиғи-климатты қжағдайлары ның алуан түрлі 
екенін ескере отырып, өз ш екарасы нда кеңейе түскен и м п ерияны ң ота- 
рына айналдыру үрдісін тездетуге тиіс болатын.
Осындай жағдайларда «бұратана» шет аймақтарға ие болумен, наш ар 
игерілген өлкені саркы лм ас өнім өткізу ры ногы на, арзан ш икізат көзін е 
біртіндеп айналдырумен катар, Ресей бұрынғы әкім ш ілік-аум ақты қ б а с к ­
ару жүйесін түп-там ы ры мен кирату міндетін ұсынды, мұны ң өзі, айтар 
болсақ, XIX ғасырдың 20-жылдарындағы сыпайы жасалған реф орм алар- 
дан кейін елеулі өзгерістерге ұшырамаған өлке халқының демограф иялы к 
құрылымына, өлеуметтік топтарды ң құқы кты қ ж ағдайлары нда өзгеріс 
туғызуға тиіс болды.
Оның үстіне Қ азақстанды әкім ш ілік кайта құру ж оспарлары ж өнінде 
жұмыс істеген патша ш енеуніктерінің ж аңа, енді қалы птасы п келе ж атқ- 
ан шаруашылық үрдістер мен ескі баскару жүйесі арасындағы қайш ылы к- 
тарды сактап қалуды ұйғаруы негізсіз емес еді. Қ азакстанда ж үзеге асыру 
көзделген жаңалыктар капиталистік ры нокты қ қатынастар үшін қолайлы 
кең өріс жасауға тиіс болатын.
Крепостниктік кұқықтың жойылуы, осыдан кейін Ресейдің өзінде ж а- 
салған баска да өзгерістер, олардың басқа ұлтты қ ш ет аймақтарды басып 
алуы кайткен күнде де алыстағы Қ азақстанды қамтуға тиіс болды. Бұл
28—
36
4 1 7

реф орм аларды ң бурж уази ялы қ мазмұны ең алдымен им перияны ң орта- 
л ы қ губерниялары нда капи тали зм н ің үнемі «тереңдей», ұлтты қ шет ай- 
мақтарда «кеңейе» дамытылуында ерекш е айкын көрінді.
А лайда Қ азақстан сияқты орасан кең елде үкімет ж ергілікті жағдай- 
ларды елемей оты ра алмады, оларды елемеу 20—30-жылдарда үкіметке 
қарсы күшті оппозиция туғызып, оның зардаптары XIX ғасырдың 60-жыл- 
дарындағы ұрпақты ң есінен әлі шыға қоймаған еді. Әлеуметтік-экономи- 
к а лы қ өмірде қалы п тасқан өзгерістерді ескере оты рып, қазақтарды ң 
дәстүрлі, дағдылы зандары н қолдануды ң заң жүзіндегі негіздерін көздеу 
керек болды. 1865 жылы II А лексан др патш алы қ ж еке өкімі арқылы то- 
л ы к құпия кеңесш і Гирстің басш ылығымен Түркістан өлкесі мен қазақ 
даласы на жіберілген комиссия басқа қырларымен коса номадтарда колда- 
нылып келген әдет ж әне исламдык заң ілімінің зандык нормалары туралы 
да көп материал ж и н ад ы .16 Реформаны дайындау кезінде калы ң бұкара- 
ны ң ой-ниеті ескерілмеді. Ислам канондары на негізделген дәстүрлер мен 
ғұры птар и м п ерияны ң билеуш і топтары ны ң сая^и ж ән е экон ом икалы к 
мүдделеріне сай келетін дәреж еде ғана ескерілдф ІІ.У әли хан ов жергілікті 
халы кты ң тұрмы с ж ағдайлары н ж аксартуға, дөстүрлерін сақтауға ж әр- 
демдесетін батыл реформалар жүргізуді жақтады. Үлы ғалым аталып отыр- 
ған өзгерістер, мысалы, сот жүйесінде оры с үкіметі үшін де, казак халкы 
үшін де киы ндаты лған, ауыр бю рократиялы к берекесіздіктің орнына бұ- 
рынғы әк ім ш іл ік кұры лысты өзгертуге әк еп соғуы ықтимал, округтерде 
өзін -өзі баскару негіздерінде неғұрлым үтымды баскарма кұрылатын бо- 
лады деген үміт білдірді.17 Алайда казактар өміріне арналған реформаның 
әзірлен уі бары сы нда аса көрнекті ғұлама ғалы мның ой-пікірлері кабыл- 
данбай тасталды.
Болаш актағы «Уакытша ережені» п атш алы көкім ет орындары М .Сей- 
далин, полковник Ш .У әлиханов, ірі мал иесі М .Ш орманов жөне баскалар 
сиякты , тұтас алғанда үкім еттік өзгерістерге адал пиғылдағы ж ергілікті 
ф еодалды ктоптарды ң көрнекті өкілдерін белсенді түрде тарту жағдайын- 
да үкіметтік ш енеуніктердің ұсыныстары негізінде д а й ы н д а д ы ^
1867 жы лғы 11 шілдеде II А лександр патша «Сырдария ж әй е Ж етісу 
облыстарын баскаруды ң уакытш а ережесі туралы »18 жобаны, 1868 жылғы 
21 қазанда екінш і ж оба — Орал, Торғай, Акмола ж әне Семей облыстарын 
баскару туралы «У акытш а ережені» бекіту туралы ж арлы кка кол кой- 
д ы .19 «Уакытша ережелердің» екі жобасы да 1869 жылғы 1 мамырдан бас- 
тап енгізілетін болып ұйғарылды.
С он ы м ен к а з а к ж ер лер ін Ресей құрам ы н а қосы п алуды ң аякталуы
ж ә н е и м п ер и я н ы ң о ң тү стік -ш ы ғы с ш ектерде орн ы ғуы Қ азак стан д ы
басқаруды ном адтарды ң әл еу м еттік -эк о н о м и к а лы қ өмірінде қалы пта- 
ск ан ж аң а ө згер істе р ге с ә й к е с кайта кұру м індетін алға тартты . К ең - 
б а й та қ ө л к ен і ә к ім ш іл ік -с а я с и ж ә н е сот ж ағы н ан б асқ ар у ж үй есін
о б ъ ек ти в ті түрде р е ф о р м ал ау ә к ім ш іл ік -с а я с и ө к ім ет о ры н д ары н ы ң
ескі тәр т іп т е р і мен к а п и тал и стік к ө с іп к е р л ік т ің «кеңейе» д ам уы н ы ң
өсіп келе ж аткан мүдделері арасы ндағы сәй к ессізд ікті ж ою ға тиіс бол­
ды. «У акы тш а ереж елер» бойы нш а баскару ж обалары н бекіте оты рып, 
П етер б у р г п атш а са р ай ы т ө ң ір е гін д е гіл е р К азак стан д ы и м п ери ян ы ң
ө с к е л е ң ө н е р к ә с іб і м үдделерін к ө зд еп отарлау мен игеруді тезд етуге 
үм іт артты .
418

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: