Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

терге беріліп , көп оқи ды . О мбы да Ш оқан ш ы ғы стан у, гео гр а ф и я , ти- 
рих, ф и лософ и я ж өн індегі кітап тардан бай кітап хан а құрап алады .
Ш о қ ан ға О мбы да болған к е зін д е оры с зи ял ы л ар ы м ен б ай лан ы ста 
болуы көп эсер етті. Ш оқан м ен кадет корп усы н да бірге оқы ған , кейім 
Қ азан ун иверситетін бітірген С .Я .К ап усти н ол туралы былай деп ж аз- 
ған: «М енің ойымш а, Ш оқан кө р ікті, аса сы мбатты болды ... бет-өлпеті 
он ы ң қайы ры мды лы ғы мен бекзатты ғы н таны ты п тұраты н . О ны ң тұла 
бойы адамды ө зін е тарты п тұраты н тұны п тұрған әд ем іл ік еді. Ш оқан
өз к е зе ң ін ің ж а н -ж ақ т ы аса тер е ң білім ді адам ы болды . Ә сір есе 
оның
тарихи білімі зор болды 
(асты н сы зған біз. — 
Ред.)
ж ә н е ғы лы м мен 
әд еб и ет саласы н д а да зор б іл ім д іл ігім ен е р е к ш е л е н е тін ... Ш о қ а н өз 
ойы н бейнелеп, тарты мды ж етк ізе білетін асқ ан ш еш ен болаты н».
Ш оқанға аса көрн екті оры с ж азуш ы сы Ф .М .Д остоевск и й м ен ж ә н е
он ы ң досы , патш а сам о д ер ж ави есін е қарсы к ү р е ск е н р ев о л ю ц и о н ер - 
д ем ократ С .Ф .Д уровп ен кездесу өш пес эсер етті, оларды ң екеуі де ка- 
то р гал ы қ ж ұм ы стар мен түрм е м ерзім дерін ө теген н ен кей ін п ол и ц и я- 
ны ң катан, кадағалауы нда ж үрген еді.
Д остоевск и й мен Ш оқан У әли хан овты ң д о сты қ қа р ы м -қ аты н аст а- 
ры н олард ы ң түрлі уақ ы тта ж а зы с қ ан хаттары д әл ел д ей д і. Ф .М .Д о с ­
то ев ск и й ө зін ің хаттары н да дос ретін де Ш о қ а н ға п ай дал ы к е ң е с те р
беріп, рухы н кө тер іп , он ы ң алды на аса зор игі м ін деттер қояды .
1853 ж ы лы Ш о қ ан к а д е т к о р п у сы н б іт ір г е н н е н к е й ін С іб ір к а з а к
ә с к е р ін е қ ы зм е т к е ж іб е р іл е д і. К ө п ұ зам ай Б аты с С іб ір г е н е р а л - г у ­
б ер н ато р ы Г а с ф о р т о н ы ң қ а б іл е т т іл іг ін е н а за р ау д ар ы п , 1854 ж ы лы
Ш оқан оған адью тант болып тағайы ндалды . Ж аң а қы зм ет оны С ібірдің 
ш е н е у н ік т ік ап п ар аты м е н тік е л е й б е т п е -б е т к е л т ір д і, о л а р д ы ң а р а - 
сы нда астанадан, О рталы қ Ресей мен он ы ң ш ет ай м ақтары — Ф и н л я н - 
диядан, П о л я к п атш алы ғы н ан , Қ ы р ы м н ан , К ав к азд ан осы н да м ан сап
іздеп, қарж ы ж ағдайы н ж ақсарту үш ін келген нем есе қай сы б ір оқи ға- 
ларға араласы п, істі болған өр түрлі адам дар бар еді. Б о л а ш а қ ағар ту - 
шы ө з ін ің д е м о к р а т и я л ы к к ө з қ а р а с т а р ы а р қ ы л ы п атш а ө к ім е т ін ің
м ұн дай и тар ш ы л ар ы н а н б ір т е -б ір т е ал ы стай б ерд і ж ә н е п а т ш а н ы ң
отарш ы лды қ аппараты туды рған зұлы м ды ққа қарсы аян б ай кү р е ск е н і 
үш ін о л ард ы ң тар а п ы н ан қу д ал ау ға , зә б ір л е у ш іл ік к е ұ ш ы рап о ты р - 
ды. Ө кім ет о ры н д ары н ы ң заң сы з ә р е к е т т е р ін е Ш о қ ан қатты к ү й ін д і, 
оған езіл ген хал ы қты ң ү м іт-ар м ан ы ж а қ ы н б о латы н . Ө зін ің д остар ы
- Ф .М .Д о с т о е в с к и й г е , А .Н .М а й к о в қ а , В .С .К у р о ч к и н г е , К .К .Г у т - 
ковск и й ге өкім ет оры н д ары н ы ң озбы рлы ғы ж айлы ы залы хаттар ж а з- 
ды.
К елесі, 1855 ж ы лы Ш .У әл и х ан о в Г асф о р тты ң О м бы дан Іле А лата- 
уына дейінгі сапарына қатысады. Бұл сапар карапайы м халы қты ң өмірін 
тан ы п-білудің басы болды, оларды ң тарихи аң ы з-әң гім ел ер і мен ж ы р- 
лары н ж азы п алуға м ү м к ін д ік берді. С ап ар к е зін д е к ө р ін г е н б іл ім - 
дарлы ғы мен қ а б іл етін е тән ті б олған Г ас ф о р тты ң өзі қ ай ты п к е л г е н - 
нен кейін Ш о қан ға аса м ақтаулы м інездем е беріп, н аград аға ұсы нады . 
Г ен ер ал-гу б ер н ато р Г ас ф о р т бы лай деп ж азды : « ...к о р н е т У эл и х ан о в
султан қы змет істегеніне екі жы лдай ғана болса да, қ ы р ғы з-қ а зақ тіліне 
мейлінш е ж етік болуы ны ң ж ә н е ж ергілікті қы рғы здарды ң әдет-ғұрпы н 
тер ең б іл у ін ің ар қ асы н д а м ен ің сахараға ш ы қ қ ан сап ар ы м д а қасы м а
35-36
529

ере ж үріп , үлкен пайда келтірд і... мен У әлихановты м архабатты сы й- 
л ы к п е н м ар ап аттау к а ж ет деп сан ай м ы н , он ы ң үстін е У әлихановты
ж е р гіл ік ті қы рғы здар ерекш е құрм еттейді».
1856 ж ы л д ы ң к ө к т е м ін д е б о л а ш а қ т а ғы Ш ы ғы с зе р т т е у ш іс ін ің
ө м ір ін д е өш п ес із қалд ы р ған ай тулы оқи ға болды — ол аса көрн ек ті 
ғалым, белгілі географ П .П .С ем енов-Т ян-Ш анскийм ен танысты. Ш. У ә- 
лихан овты ң П. П. С ем ен ов-Т ян -Ш ан ски й м ен таны сы п, араласуы оның 
өм ірін ен ерекш е оры н алды, м ұны ң өзі он ы ң бүкіл ғылыми кы зм етіне 
ед әу ір д әр еж ед е бағдар беріп, ж ол сілтеді. Сол ж ылы Ш оқан У әлиха- 
н ов екі эк с п е д и ц и я ға қаты сты — біреуі О рталы қ Т я н ь -Ш ан ь арқы лы
А л ак ө л д ен Ы сты қ к ө л ге д ей ін гі; ек ін ш ісі д и п л о м ати я лы қ тап сы рм а 
бойы нш а Қ ұлж аға сапар. 1856—57 ж ы лды ң қы сы нда ол экспедициялар- 
да ж и н ақ та ған э т н о г р а ф и я л ы қ м атери алдары н өңдеум ен ай н алы сты , 
с о н д а й -а қ ертедегі қ а зақ та р тарихы нан қы зы қты , бұрын бейм әлім бо- 
лы п к елген д ер ек тер д і ізд еп таб у м аксаты м ен Омбы м ұрағаты нда 
(архивінд е) болды (сол кезде мұнда Г .Н .П отанин ж ұмыс істеп ж үрген 
еді).
1857 ж ы лы У әл и х ан о в алатау қы рғы здары н а тағы да сапар ш егеді, 
онда көш пелі қы рғы з халқы н ы ң өмірімен, тұрмы сы мен бұрынғыдан да 
ж а қ сы тан ы сы п , о н ы ң тари хы н , э тн о гр а ф и я сы н ж ә н е х алы кты қ по- 
э зи я с ы н т е р е ң ір е к зер ттеу ге м ү м к ін д ік алды. Осы ж олы ол кы рғы з 
халкы н ы ң эн ц и к л о п е д и ял ы қ дастаны «М анасты» зор ы нта-ы қы ласпен 
ж азы п алды. У әлиханов шығыс халы қтары м атериалды қ м әдени етін ің
ес к ер тк іш тер ін е ерекш е кө ң іл бөлді. Ы сты ккөлге эксп ед и ц и я кезінде 
ө з і т а п к а н е р т е д е г і с у л а н д ы р у ж ү й е с ін ің к а л д ы к т а р ы , с ә у л е т
е с к е р т к іш т е р і, ертедегі ка л а л ар д ы ң ки раған ж ұрты аркы лы кы рғы з- 
д а р д ы ң е ж е л г і а т а - б а б а л а р ы н ы ң ө м ір ін кө'з а л д ы н а е л е с т е т у г е
м ү м к ін д ік алды . Осы д ер ек тем ел ер д і зерттеу н егізін д е Ш окан өткен
ғасы р л ар д а бұл ау м ак та м әд ен и еті гүлденіп , ш аруаш ы лы ғы дам ы ған 
б ір к атар оты ры кш ы калалар болған деген коры ты нды ға келді.
К ө р ш іл ес х ал ы қ тар д ы ң тари хы н зерттеу У әл и х ан о в ты ң өз елі — 
қ а за қ халқы н ы ң ертедегі ж ән е орта ғасырлардағы тарихы ны ң беймәлім 
ж актары н аны ктай түсуіне көм ектесті. Алғаш кы экспедициялар кезінде 
ж и н ал ған б ар л ы қ м атери алдарды тер ең талд ап , салы сты ра келіп , ол 
« о р т а ғ а с ы р л а р д а м ү н д а ( Қ ы р ғ ы з с т а н д а ж ә н е Қ а з а к с т а н н ы ң
о ң түстігін д е. — 
Ред.),
әс ір е се Іле алкабы н да оты ры қш ы лы к кең тарал- 
ған, А лм алы қ (қ азір Т үркістан кы стағы ), Қ онакай ж ән е Қ ай н ак (қазір 
де бар) ж ә н е А лм аты (к а зір В ерный б ек ін ісі) қалалары бүкіл сауда 
б о й ы н ш а б ел гілі б о лға н ж ә н е Г ен у я к ө п ес тер і К ы та й ға , қ ы п ш ақ
елш ілері ұлы хан ға б арған үлкен ж олд ы ң бойы н да б екеттер қы зм етін 
атк арған » деген тұж ы ры м ж а саға н . Ы сты ккө л ге э к сп ед и ц и я кезін д е 
Ш .У әл и х ан о в ғы лы м и д ер ек тер м е н катар, к ө н ен ің к ө зі ерте зам ан 
б үйы м д ары н ы ң кұнды үлгілерін ж инады . «Ы сты ккөлге барған сапар- 
ды ң к ү н д ел ігі» , «Қ ы тай и м п ер и я сы н ы ң Баты с п р о ви н ц и я сы ж ә н е
Қ ұлж а каласы », «Қ ы рғы здар туралы ж азбалар» деген аяктал ған тари - 
хи э т н о г р а ф и я л ы к т у ы н д ы л а р ы ж о ға р ы д а а т а л ға н с а п а р л а р д ы ң
нәти ж есі болаты н. Ш . У әлихановты ң ғылыми қы зметі Орыс географ и- 
ялы қ коғам ы н ы ң н азары н аудары п, 1857 ж ы лды ң акпаны нда ол қоғам- 
ны ң толы қ м үш елігіне кабы лданады .
530

Ш .У әл и х ан о в ты ң ғы лы м и к ы зм е т ін ің

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: