Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| жаңа кезеңі 1858 жылғы
Қ аш ғари яға құп и я сапары болды . М арко П оло мен иезуит Гоестен (1603 ж .) кейін осы бір он ш а м әлім ем ес елге түңғыш рет барған Ш оқан «А лты ш аһарды ң н ем есе Қ ы тай д ы ң Нан-Лу пронинциясының (Кіш і Бұхараны ң) ш ығыстағы алты қаласы н ы ң жағдайы туралы» деген атақты ең бегін ж азды . Е ң бекті Ресейде де, одан ты с ж ерлерде де шы- ғыстануш ылар жоғары бағалады ж ән е көп ұзамай ағылшын тіліне ауда- рылып, басы лы п ш ықты. К аш гар саяхаты бары сы ндағы ауы р сапар ж ән е жол үстінде кездес- кен қауіпті ж ағдайлар әсерінен ж үй кесін ің сыр беруі ж өне жол үстінде кездескен азап пен б ей н етж ас ғалы мны ң денсаулы ғы на кесірін тигізіп, елге қайты п к елген н ен кейін ауы ры п қалады . 1859 ж ы л ды ң күзінде Ш оқан Ә скери м и н и стрлік тің ш ақы руы м ен П етер б у р гке сапар шекті. Орыс ғалы м дары оны ерж ү р ек саяхатш ы ж ә н е О рта А зи я мен Казак- стан хал ы қтар ы н ы ң өм ірін кем ел б ілетін білім ді адам ретін де карсы алды, Владимир орденім ен м арапатталы п, ш ені ж оғары латы лды . П етерб ургте болған аз уақ ы т (ол он да бір ж ары м ж ы лдай болды ) У әлихановты и д еял ы қж ағы н ан байыты п, он ы ң д ем о к р ати ял ы қ к ө зқ а- растары н нығайта түсті. Ол алдыңғы қатарлы оры с зи ялы лары м ен ара- ласа жүріп, өзін ің сирек кездесетін таланты мен білімін таны ты п, ғылы- ми кы зм етін кең көлем де ө рістетум ен қ а тар б ірн еш е м екем ед е — Бас ш табты ң әскери -ғы лы м и ком итетінде, А зи я д еп артам ен тін д е, ун и вер- си тетте ж ә н е Г е о гр а ф и я л ы қ қоғам да ж ұм ы с істеді. О рта А зи я мен Ш ы ғы с Т ү р к іст ан н ы ң к ар тал ар ы н қ ұ р асты р у , Р и ттер д ің е ң б ек те р ін басы п ш ы ғаруға ә зір л е у , э н ц и к л о п е д и я л ы к б асы л ы м дар д ай ы н д ау ға қатысу (онда Ш о қан н ы ң «Абылай» деген атакты м ақаласы тұңғы ш рет б а с ы л д ы ), ш ы ғы с қ о л ж а з б а л а р ы н з е р т т е у , О ры с г е о г р а ф и я л ы к қоғамы нда Ш ығы с тарихы ж өн інде л екц и ял ар оқу — осы н ы ң бәрі Ш о- қ а н н ы ң көп уақы ты н алды . Б елгілі қоғам қ а й р а тк е р і Н .М .Я д р и н ц ев бы лай деп еске алған: « Ш оқан У әл и х ан о в ты мен П е тер б у р гте о н ы ң даңқы шығып тұрған оф и цер кезін де кездестірдім ... М ен он ы ң Ш ы ғы - сты ң көн е зам анғы ж азбалары мен к а рталары м ен ж ұм ы с істеп оты рғ- ан үстін е тап болуш ы едім». П етербургте болған к е зең ін д е Ш о қ ан ға о н ы ң д о с т а р ы мен тан ы с- тары , ғы лы ми әл ем н ің өкілд ері: п р о ф есс о р А .Н .Б ек ето в , «О ры с г е о гр аф и ял ы к қоғам ы н ы ң ж азбалары » ж у р н ал ы н ы ң р ед ак то р ы , б ел гілі ш ыгыстануш ы, дипломат, проф ессор Е .П .К овалевский , атақты Ш ығы с зерттеуш і о р и ен тал и ст-гал ы м д ар В .В .Г ри горьев, В .П .В аси л ьев ж ә н е В .В .В ельям инов-Зернов зор ы кпал ж асады . У әл и хан овқа Орыс геогра ф и ялы к коғамыны ң вице-президент! П .П .С ем ен ов-Т ян -Ш ан ски й үнемі қолдау кө р с етіп , д о сты қ б ай лан ы ста болды . П е тер б у р гте У әл и х а н о в ө зін ің досы Ф .М .Д о сто ев ск и й м е н қай та к е зд е с іп , о н ы ң о тб асы м ен ж ә н е ай н аласы м ен ж акы н тан ы сты . К ө р н е к ті оры с ж а зу ш ы л ар ы мен ғалымдары арасы нда достары көбейді, У әлихановты ң п етербургтік д о- стары қатары нда ақы ндар А .Н .М айков пен Я .П .П о л о н ски й , «Ж ер мен ерік» қоғам ы н ы ң мүш есі болған ағайы нды В асилий мен Н и к о л ай К у- р о ч ки н д ер болды . Ә деби орта к а з а к ғалы м ы әрі ағартуш ы сы Ш о к а н - ны ң о й -ө р ісін к е ң ітіп , р ев о л ю ц и я л ы қ ж ағдай к е зе ң ін д е г і Р есе й д ің қоғамды к өмірінде оры н алып оты рған окиғаларды ж ақ сы р ак түсін уіне 531 көм ектесті. Орыс қоғам ы н ы ң о зы к дем ократтары - зиялы лар қауымы ш ы ғары п тұрған әд еб и -к ө р к ем ж ә н е қоғам ды қ саяси «С оврем енник», « Р у сск о е слово», «Э поха», «О течествен ны е зап и ски » , «Время» ж ур- н ал д ар ы н ж ә н е б асқ ал ар ы н оқуы У әл и х ан о в ты ң ағартуш ы д ем о к р ат ретін д егі к ө зқ а р а с ы н ы ң к алы п тасуы н а игі эсер етті. А лайда астанада н еғұрлы м ұ зақ уак ы т болуы н а н ауқасы кедергі ж асады . П етербургтің ылғалды клим аты Ш оқан У әлихановты ң денсаулы ғы на ж ағы мсы з эсер етіп , о н ы ң ө к п е ауруы н асқы н д ы р ы п ж іб ерд і. Ә сіресе, 1861 ж ы лды ң к ө к тем і аса ауы р ти ген Ш о қ ан д ен саулы ғы н ж өн деу үш ін Н ева ж аға- сы н ан туған д аласы н а оралды . У әлихановты ң келуі қарсаң ы нда туы с- тары ж айлауға көш кен еді, ол ж азды сонда өткізді. Осында қарапайым х ал ы қ п ен ж а қ ы н ар а л а сы п , аң ы здар мен ж ы рл ары н ты ң д ап , ж азы п алуға, м узы ка әу ен ін ен рахат тауы п, соны м ен бірге артта қалған бұқа- ра х ал ы қ ты ң — қ а з а қ б ай -ф ео д ал д ар ы н ы ң ж ә н е отарлауш ы өкім ет о р ы н д ар ы н ы ң за ң с ы з о зб ы р л ы ғы н ан азап көріп оты рған халы кты ң қайғы лы ж ағдайы н а к у ә болады . А ғартуш ы ны ң мұндай ж үген сізд ікке тө зе алм ай , қалай б о лған д а да өд іл еттіл ік орн аты п , хал ы к өм ірін ж е- ң іл д ету м ақ саты н д а билеуш і сүлтан болы п сай л ан у ға ә р е к е т ж асауы да осы дан. О м бы ға бары п , У әл и х ан о в даладағы ж е р гіл ік ті б асқ ар у ісін қайта ұй ы м дасты ру ж ө н ін д егі ш а р ал ар ға тік ел е й каты сты ж ә н е б ірк атар п р ак ти к а л ы қ ескертп елер мен ұсы ны стар енгізді. О ны ң негізгі ойлары өкім ет оры ндары н а берілген бірқатар ж азбалары нда баяндалған, олар- ды ң қатары н д а «Қ ы рдағы м ұсы лм ан ш ы лы к туралы », «К ы рғы здарды ң к ө ш і-қ о н д а р ы туралы », «Сот реф орм асы туралы ж азба» т.б. еңбектері бар. 1864 ж ы лды ң көктем ін де У әлиханов Ч ерн яевтің О ңтүстік К азак - стан аумағын Ресейге косып алуды мақсат еткен әскери жорығына каты- сады . Қ ан ды ұры стар д ы ң бары сы н д а оры стар қо қ ан д ы ктар д ы ң қ а за қ д ал асы н а салған б ірн еш е б е к ін іс т е р ін , с о н д а й -а қ Ә ули еатаны басы п алды. Ш таб с-р о тм и стр ш енінде ол бас ком ан дован и е ж аны нда тілмаш болы п қ ы зм е т а т қ а р а ж ү р іп , оры с ө к ім е т оры нд ары мен ж ер гіл ікті х алы қты ң арасы нд а ө зар а д о сты қ қаты н ас орн атуға, со н д ай -ақ к а зак - тар мен қ ы р ғы зд а р арасы н д ағы ж айы лы м үш ін туған д аул ард ы ң әділ ш еш ілуін е көм ектесті. Б ір ак У әлихановты ң әскери қы зметі ұзаққа со- зы лм ады , ол 1864 ж ы лды ң ж азы н д а В ерныйға кайтады . Содан соң ал- бан руы ны ң аға сұлтаны Т езек төрен ің ауы лына барып тұрады. Т өренің қ а р ы н д асы н а үй лен ед і. С ір ә , сол к е зд ің ө зін д е -а к Ш о қан ө зін наш ар с е зін іп , ж о р ы қ та ғы ө м ір д ің ауы р тп ал ы к тар ы н көтере алм аса керек. Ә кесін е Т езек тө р ен ің ауы лы нан ж олдаған хаты нда ол былай деп ж аз- ған: «Қ аж ы ды м , әл сір ед ім , к а н -сө л ім таусы лды , кұр сүйегім ғана кал- ды. К еш ікп ей ж а р ы қ дүни ен і де көрм ей тін болам, оған енді еш қандай ш ара ж о қ . Бүл м ен ің ең соң ғы хаты м. Қ ош б олы ң ы здар, барш аңы зды да құш ы п, аймалайм ы н». Ол 1865 ж ы лды ң сәуірінде Алтынемел ж отасы ны ң етегіндегі К өш ен- тоған деген ж ерде Т езек сүлтан ауы лы нда кайты с болды. Ш окан У әли- х ан о в ты ң к ы зм е т ін е О ры с ге о г р а ф и я л ы к қ о ға м ы н ы ң ж ә н е Р есей ғалы мдары ны ң аты нан баға бере келіп, ірі шығыстанушы ғалым Н .И .Ве село в ски й бы лай деп ж азды : «Ш оқан Ш ы ңғы сұлы У өлиханов ш ы ғы с- тану ғылымында ақкан жұлдыздай ж арқ етті де ж о к болды. Орыс ориен- 532 талистері оны ілуде бір кездесетін ғаж айып дарын иесі жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|