Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

А бай х ал ы қ б ұ қ ар а сы н ы ң ш ы ғарм аш ы лы қ к үш терін е терең сенді 
ж өн е өз зам аны ндағы қоғам ды қ өмір ж ағдайы нда халы қ бұқарасы ны ң
өз е ң б е г ін ің ж ем ісін к ө р у ге м үм кін д ігі ж о қ ек ен ін түсін д і. Байлар 
мен билер, әр түрлі д әреж ед егі старш ы ндар мен билеуш ілер қарап ай - 
ым халы қты ң ж а й -к ү й ін ойлап ж атпайты н.
А бай халы ққа ж аны аш ымағандарға деген өзін ің жиіркеніш і мен ж ек 
к ө р у се зім ін ж асы рм ай д ы . Ол бай ларды пара алаты н ы , ел арасы на 
іріткі салаты ны үшін ж ә н е «Мал болса, құдай тағаланы да паралап алса 
болады » д ей тін і үш ін ж е к кө р ед і. Б ай лард ы ң қарап ай ы м х ал ы ққа 
м енсінбей қарауы А байды ң аш у-ы засы н келтірді, бірақ бұл — байлар- 
д ы ң бала к е зін е н қ а н ы н а сің ген әд ет, ал ар қ а сүй ей тін еш кім і ж о қ
к едей д ің м аңдай ы на ж азы лған ы — осы ауы р тұрмы с еді, сонды қтан
« Ж а л ш ы ү й і н е ж а н ы а ш ы п , а с б е р м е с б а й ,
А р т ы қ к а й ы р а р т ы қ ш а қ ы з м е т к е о р а й » .
Осы бір әділетті а-щу-ызаға толы жолдарды ағартуш ы -дем ократ пат- 
ша ө кім еті ө зін ің отар ш ы л д ы қ саясаты н ж үргізіп ж атқан кезең де ж а- 
зған еді. А бай ең б екш і б ұқара мен үстем дік етуш і азш ы л ы қ — байлы қ 
пен б и л ік иелері арасы ндағы ы м ы расы з кайш ы лы қты аш ып көрсетті.
С тар ш ы н д а р мен б и л ер д ің іс -ә р е к е т т е р ін е деген к ө зқ ар ас ы н ан
А б ай д ы ң д е м о к р а т и я л ы қ б ағы т ұстан ған ы көрін ед і. П атш а өкім еті 
билерді тө р ел ік ету к ұ қ ы ғы н ан ай ы р ған м ен , олард ы ң кол ы н д а әлі де 
ед әу ір сот билігі бар еді, ж е р гіл ік ті қ а зақ та р д ы ң көп ш іл ігі соларға 
ж ү г ін е т ін . С ол к е з д е г і б и л е р д ің к ө п т е г е н м ә с е л е л е р б о й ы н ш а
ш еш ім дері п атш а о тар ш ы л д ар ы н ы ң м үддесіне с ә й к е с келіп оты рды . 
А бай бы лай деп ж азды :
« М ә з б о л а д ы б о л ы с ы ң
А р к а ғ а ұ л ы к к а қ қ а н ғ а . . . »
Бұл А б ай д ы ң кезін д егі б илердің басы м көп ш ілігін е тән кы л ы қ бо- 
л аты н , о л ар ш е н -ш е к п е н д і к ө б ін е с е п ара б ер іп , саты п алаты н еді. 
«Б олы с п ен биді қ ұ р м е т т е й ін д е с е ң , қ ұ д ай д ы ң өзі б ерген б о л ы сты к
пен б и л ік елде ж о қ . С аты п а л ға н , ж а л ы н ы п , бас ұры п алған б о л ы с ­
т ы к пен б и л ік т ің еш б ір қ а си еті ж о қ » , — деп н ақты л ай д ы А бай . Х а- 
лы қты ң караң ғы лы ғы н , ж асқанш ақты ғы мен наданды ғы н пайдаланып, 
билер б ар ы н ш а п ай да таб уға ты ры сты . Х алы қ мұраты А б ай ға ж ақы н
да т ү с ін ік т і еді. Ол өз тө ң ір е гін д е гі ад ам д ар д ы ң , өз ж ак ы н д ар ы мен 
ш ә к ір ттер ін ің бойы ндағы өз халқы н а ри ясы з берілгендікті ж ән е оны ң 
мүдделерін қорғау қаси етін б әрін ен де ж оғары бағалады. Өмірден ерте 
к еткен сү й ікті ұлы Ә бдірахм анды ж о қ тай оты ры п , А бай он ы ң ж ақсы
қ а с и е т т е р ін (б аты л д ы қ , ш ы н ш ы лд ы қ, із г іл ік ж ә н е б іл ім ге қ ұ ш тар - 
лы қ ) тізіп к ел тір іп : «А ям аған ғаріп тен қолдан келген көм екті», — деп 
ж азады .
Абай зам аны ндағы қоғам н ы ң қайш ы лы қтары оны ң д ін басы лары на 
деген кө зқ ар асы н ан көрінді. А бай дінді мойындай оты рып, «Құдай та- 
б ар ак а у атта ғал ан ы ң б ар л ы ғы н ы ң үлкен д әл ел і — неш е мы ң ж ы лдан 
бері әр к ім әр түрлі қы лы п сөй лесе де, б әрі де бір үлкен кұдай бар деп 
к елген д ігі, уа һ әм неш е мы ң түрлі д ін н ің б әрі де, ғаделет, м ахаббат 
құдайға лай ы қты деген дігі » — деп ж азды . А бай соны м ен бірге д ін н ің
538

К дзақстандағы қы зм етш ілері — тағайы ндалған 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: