Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| молдалардыц өділст пон
ар-намы стан алыс адамдар екенін өз көзімен көрді. Билер сииқты, одпр- ды ң да көпш ілігі атақ-м ансапты сатып алып, баюды ғана коздеді. «Ммр- заларды қадірлейін десең, осы күнде ан ы к м ы рза елде ж оқ, мал бергіш м ы рза иттен көп», — деп қы н ж ы лд ы ол. А бай д үм ш е діндарларпі ж и ір кен іш п ен қарай ды , олард ы ң арасы н д а д ін н ің б асқ а н ө зік жақта- рын ай тп аған да, тіпті н ам аз б ілм ей тін дері де көп ек ен ін к ө р іп , Абай: « К азак құлш ы лы ғы м қүдай ға л ай ы қ б олса ек ен деп қам ж ем ей д і», — деп ж азды . О н ы ң к ей б ір м ұсы лм ан д ін б асы л ар ы н а к ө зқ а р а с ы дінді ж аны н сала ж ақтауш ы лард ы «зиянды дүм ш елер» деп атаған Ш оқан У әлихановты ң пікірім ен үндес. Е ң бекш і б ұ к ар а н ы ң өм ірін ж а қ са р ту ж олд ары н А бай ең алды м ен қ о ғам н ы ң э к о н о м и к а л ы қ н егізін ө згер ту д е деп білді. Қ а за қ т а р д ы ң прогресш іл дам уы н А бай егін ш іл ік ті, қол өн ерд і ж ә н е сауданы д ам ы - тумен ты ғыз байланы сты рды . Қ а за к ағартуш ы сы э к о н о м и к ал ы к дам у- ды ң осы үш саласы на баса н азар аударды . Қ азақстан д ағы ж ергілікті халы қты ң көп ш ілігі мал ш аруаш ы лы ғы - мен ай н ал ы с қ ан м е н , А бай бүдан бы лайғы э к о н о м и к а л ы к дам у козі егін ш іл ік ті к е ң е й тіп , ж а қ са р ту д а деп түсін д і. Е г ін ш іл ік к ә с іб і к а з а к ш аруасы ны ң тұрм ы сы н түзеп, ж ұм салған ең б ек тің еселеніп кайтуы н а м үм кіндік туғы за алаты н еді. Ол бы лай деп ж азды : « Е г і н н і ң е б і н , С а у д а н ы ң т е г і н Ү й р е н і п , о й л а п , м а л і з д е ». Қ оғамны ң экон ом и калы к дамуындағы колөнердің маңы зы мен орны туралы Абай былай дейді: «Егерде мал кер ек болса, қ о л ө н ер үй рен бек керек. Мал ж ұтайды , өнер ж ұтамайды . А лдау қоспай адал ең бегін сат- кан к о лөн ерл і — к а за к ты ң әул и есі сол». Абай Қ азак стан эк о н о м и к асы н ы ң гүлденуі үш ін сауданы одан әрі дамы ту каж ет деп санады . Ол көп теген елдерді ар алап , сауда ж асаған ө зб ек саудагерлері туралы үлкен кұрм етп ен айтты . О лардан к а за к та р да негізінен малға айы рбастап, көптеген тауарлар саты п алаты н. Абай саудан ы хал ы қтар ар а сы н д ағы к а р ы м -қ а т ы н а с к ұ р а л ы , к о ғ а м н ы ң өндіргіш күш тері д ам уы ны ң стимулы деп карасты рды , сон ды қтан оны К азак стан д а одан әрі дам ы туды ң белсенді насихатш ы сы болды. О тарш ы лд ы қ е згін ің күш ею і ж ә н е Қ а за к с та н д а ғы п атр и ар х атты к каты н астард ы ң калды ктары А бай ды ң ел билігі, б асқ ар у м ә сел ел ер ін е кө зқ ар ас тар ы н а н к ө р ін іс тапты . Ол еш ж ерде х ал ы қ к ө те р іл істе р і т у ралы айтпайды . Б ір ак халы қ б ұқарасы н ы ң мүдделерін д ем о к р ати ял ы к тұрғы дан корғай к еліп , А бай қоғам ды п р о гр есш іл түрде дам ы ту ж о л дары н үнемі іздестіріп отырды. А бай ел б аск аруға кы зм етін е адал, ха- л ы қ игілігі үш ін к ы зм ет етуге мүдделі адам дар са й л ан у ға тиіс деп есептеді. Бұл адамдар заңдарды бүзбауға, ж ұртка қ и ян ат ж асап , ө зін ің кы зм ет ж ағдайы н п ай д ал ан б ау ға ти іс. Х алы к б ұ кар асы б олы с б а с к а - руш ы лары н ан көп к о р л ы қ көрд і. Ә детте бұл к ы зм е тк е саты п ал у ға, сы й лы к ж асауға ж ә н е алдауға караж аты ж ететін , ауқатты топ өкілдері сайланаты н. Олар халы кка берген уәдесін ұмы ты п, өз ш ы ғы ндары н ы ң о р н ы н то л ты р у д ы ған а о й лад ы . А б а й д ы ң п ік ір ін ш е , с а й л а н б а л ы 5 3 9 кы зм етті әдетте мүлде л ай ы қ сы з адамдар алып отырды. Олар халықты еш қаш ан оры ндалм айты н қ ұ р ғақ уәделерм ен алдады. Еңбекш і бұқара да б и леуш ілерге деген сенім ін ж оғалтты . Б и л еу ш іл ер мен қ алы ң б ұ қ ар а м үдделері арасы ндағы қай ш ы лы қ- тарды ш еш у ж ол ы н А бай таба алм ады . С ол себепті А бай қоғам , заң ж ө н е ж е к е ад ам н ы ң ө за р а тәу е л д іл ігі кандай ек ен ін ақ ы ры н а дейін ан ы қ тай алм ады . А б ай д ы ң заң ға к ө зқ ар ас ы н зерттей оты ры п , біз ол за ң н ы ң ә д іл д ігін е сен ген деген п ік ір ге келем із. Заң н ы ң бүзы луы әд і- л етс ізд ік туғы зған . Н егізін ен алғанда, ол заңды бұзғандарға ш үйлікті, ал ол за ң к ім д ер д ің м үд д елерін көзд еп ш ы ғары лған деген м әселен і қар асты р у ға А бай ж ете алмады . А бай п ар ак о р б илеуш ілерді, аш көз судьяларды , надан молдаларды ж е к к ө р іп , әш к ер е ле п оты рды , оларды бүкіл халы қты ң и гіл ікк е ж ету ж олы ндағы қы р сы қ деп санады . Ол басқа да ағартуш ы лар сияқты , бұл қы рсы қты ж о я алаты н негізгі күш ғылым мен білімде деп білді. Ғылым мен б іл ім н ің қ о ғам үш ін м аң ы зы н аш ып кө р сете келіп , ол бұларды ң «өсек, ө тір ік , м ақ тан ш а к ты қ , ер ін ш ек тік , б екер мал ш аш пақты қпен» сы йы спайты ны на кәм іл сенді. Аса көрнекті ойшыл к азақ коғамындағы м ұндай ж а ғы м с ы з қ а си еттер ге ж и ір к ен іш п ен қарады , оларға қарсы күресті ө зін ің н егізгі боры ш ы деп білді. Ол ү зд іксіз ең б ектен іп , білім алу арқы лы ғана ғылымды өркендетуге болады деп санады. Білім алуға ж үм салған ең б ек өркаш ан да ізгілікті ж ән е жемісті болм ақ. Абай ж ас- тарды ң оқуға ж өне білім алуға деген сүйісп ен ш ілігін ояту мақсаты нда қ а з а қ қо ғам ы н д ағы н ад ан д ы қ пен қ а р аң ғы л ы қ тан туы ндап оты рған ж а ғы м с ы з қ ұ б ы л ы стар ж айлы аш ы к айты п оты рды . К а за қ қоғамы өм ірінің б ар л ы қ ж ақ тар ы н зерделей отырып, Абай бүл кеселдерді бүкіл қ а за қ коғам ы б ір л ескен д е ғана ж еңе алады деген.ж орыты нды ға келді. Ә рбір адам өз тағд ы р ы н а өзі к о ж ай ы н б олғаны м ен де, түтас алғанда бүкіл хал ы кты ң тағды ры бір деп есептеді А бай. С онды ктан когам нан ты с өм ір сүру н ем есе одан ар ты қ б олу м үм кін емес. Қ азак стан д ы м екен дей тін баска халы ктарм ен казактарды ң өзара каты насы ж өнінде А байды ң айкы н кө зк ар асы болды. Бұл орайда ол өзге халы ктарға кур- мет к о р с ету , д о с т ы к ж ә н е тең қ ұ қ ы к ты л ы к п ри н ц и п ін б асш ы л ы қка алды . «Адам б ал асы н а адам б ал асы н ы ң б әр і — дос», — деп м әлім деді гуманист. Ол өзге халы ктарға ж и іркен іш п ен карап, кем сіту сиякты қа- зак ш ы л ы қ әдетті ащ ы м ы скы лм ен ш енеді. Ш ы н ы на келген д е, қ а за к - ^тарды ң б асқ а х ал ы қ тар алды н да к ө к ір е к ке р у ін е н егіз ж о к екен ін көрген ол басқа халы ктарды ң арты кш ы лы к касиеттерін үнемі атап ай ты п оты рды . А бай ел іш інде тату л ы қ пен б ір л ік болғанда ғана коғам н ы ң негізгі козғауш ы күш тері — ғы лы м , алды ңғы катарлы и деялар, м әдени ет то- л ы к көлем ін д е дами алады ж өн е бүкіл хал ы қты к и гілік әкеледі деп с а нады. « Б е р е к е ң д і қ а ш ы р м а , Е л т ы н ы ш б о л с а , ж а қ с ы с о л » , — деп ж азды ол. Х алы кты тар и х ты ң н егізгі ж асауш ы сы деп тану ж ә н е халы к бұқа- расы ны ң ж асам пазды к күш теріне сену к а зақ ағартуш ы лары ны ң негізгі 540 ж ә н е сипатты ер екш елік тер ін ің бірі болды. Абай жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|