* Алкаптардың атаулары бүрмаланған

қаһарына мініп, «Балкаштан Қордайға дейін арык қазуға өмір беріи, оиың 
жағасына өз жауынгерлерін қойған, ал айдаушылар оларға Топардан қүлан- 
дарды қуып әкелген. Сөйтіп, арықтан бірде-бір кұлан секіріп өте алмаған, ал 
ол жиегінедейін қырылған... құландардыңқанынатолған. Сондықтан да «Кана- 
рықдеп аталған».76
Сонымен Хантау таулары мен ш оқылары аласа, сусыз , топырағы саз- 
ды, қ и ы р ш ы қ т а с басып ж атқан , өсім дік өспейді деуге болаты н аудан, 
ж оңғарларм ен ұрыс ж үргізу үшін А ңы рақай таулары нан әлдеқайда к о - 
лайсы з еді.
Бүкіл казақ жасағы алдын ала үрысқа тиімді жағдайға орналасып алды. 
Хантаудағы «Үлкен Орда қонған» деген жерге Орта жүз ханының ордасы ор- 
наласты. Кіші жүз ханының да ордасы сонда болды.77 Қ азақ жасақтары Іле 
өзенінің аңғарындағы, Жусан даладағы тоғайлы ормандарға жайғасты. Ж оң- 
ғарлардыңтылында «Итішпес Алакөл», сусыз дала жатты.
Жау тылында Ақсүйек сай болды. Оған жақын жерде картада Әбіл қайыртау 
көрсетіл ген. Әбілқайыр ханның ордасы мен Кіші жүз жасағы сонда орналас- 
қан деп жорамалдауға болады. Сонымен жеңіліс тапкан жағдайда жау «Итішпес 
Алакөлге» қарай шегінуге мәжбүр болатын еді, шынына келгенде, ақтық шай- 
қас та сонда болса керек.
М. Тынышбаев өз замандастарының назарын казіргі Подгорное селосы 
ауданындағы «Әбілкайырсай» деген атау мен Сұнқайтгы (дәлірегі «Сұмқайт- 
ты» — «жау қайтты» болар) өзеніне аударады. Тегінде осы орасан зор шайқас 
кезендерінің бірінде осы жерлерде үрыстар жүрсе керек.
Сонымен Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары болған алқап 200 кило- 
метрдей жерді алып жатыр. Оны ғасыр шайқасы деуге болады. Аңырақай шай- 
қасы далалық Қазақстанның және Қазақстан оңтүстігінің таулы әрі шөлейіт 
аудандарының шекарасында өткен. Мұндай жер кездейсоқтандап алынбаған. 
Шайқас өтетін жер дұшпанды талқандау жөніндегі ойдыңжалпы айла-тәсіліне 
орайласады, ол жеңіліс тапқан жағдайда Іле өзенінің басына дейін тоқтаусыз 
шегінуге мүмкіндік береді. Сонымен, бұл шайкасқа керісінше, қазақтар жоң- 
ғарларды мәжбүр еткен.
Балкаштың Солтүстік-батыс жағында өзеннің өзі жағынан жел өткізбейтін 
Ш у-Іле таулары созылып жатыр. Жел сондай-ак Кызылқұм мен Мойынкүм 
жағынан да соғады. Аңырақай тауларының қасында Желдітау, Желдібел ор- 
наласқан. Аңырақай тауларында жел аңырап соғатын сияқты (А ңы рақж ел). 
Сонымен бірге халық Аңырақай — жеңіліс тапқан жоңғарлар аңырап жыла- 
ған жер деген аңыз шығарған.
1730 жылы жазға салым қазақ жасақтары өз аттарын Мойынқұм құмда- 
рында, Бүркітті, Ш абақты, Қарақоңыз, Ырғайты, Ш у өзендерінің аңғарла- 
рында тыңайтып алып, Хантау, Аңырақай таулары өңіріне шықты.
Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етгі. Н ақ осы шайқас 
оның саяси қызметінің шарықтау шыңы болды. Ш айқасқа барлық үш жүздің 
жасақтары қатысты. Бұл шайкаста батырлардың бойын ерлік, қайсарлық, 
өздерінің жеңісіне деген мызғымас сенім биледі.
Ш айқас ж екп е-ж екп ен басталды. Ж оңғарлар ж ағы нан ортаға талант- 
ты әскербасы , қо я н -қо л ты қ ұры сты ң асқан ш ебер ж ауы нгері Ш ары ш
шықты. Қ азақтар ж ағынан ж ек п е-ж ек к е ж иы рма ж асар С абалақ (А бы - 
лайдың бүркеншік аты) сұранды. Сол жылдардағы басты оқиғаларға қатыс- 
қан Бұқар ж ы рауды ң, Үмбетей ж ы рауды ң, Т әтік ара ж ы рауды ң айтуы н-
10-36
145

ша, Абылай нақосы жекпе-жекте өзінің қаһарлы қарсыласын жеңіп, есімін 
мәңгі данхка бөлеген. М. Тынышбаев кейіннен сол кезде Абылай өзгелер- 
ден асқан зор батылдығымен асып түсті деп жазды. Осы мәселені зертте- 
ген М. Көпеев, Ш. Кұдайбердиев, М. Д улатовта нақсондай қорытындыға 
келген.
Ш ай қасты ң сәтті басталуы қ а за қ ж ауы н герл ерін ж ең іск е ж ігер- 
лендіргені күмәнсіз. Сөйтіп олар жеңіп шықты. А сқақ рух сезімімен қанат 
біткен олар өздерінің ерлігін, ерж үректігін, тастүйін бірлігін ж әне жоға- 
ры әскери маш ықтанғандығын танытты. Әбілқайыр ханның өзі мен оның 
серіктерін ің ең ж ақсы қасиеттері осы ш айқаста көрінді.
Аңырақай шайкасында жеке ерлігін жөне ұйымдастырушылық қабілетін 
көрсеткендер арасы нда көптеген батырлар, билер, сүлтандар, рубасыла- 
ры — барлы қ үш ж үздің өкілдері болды .78
Әйгілі Бұкар жырау 28 толғау жырында XVIII ғасырдың 20-жылдарын- 
дағы О тан соғысы туралы айта 
к е л іп ,
К аракерей К абанбай, Канжығалы 
Бөгенбай, Ш ақ ш ақ Ж ә н іб ек , Тама Есет, Сіргелі Қаратілеуке, қарақалпақ 
Кұлаш ек, Ш апырашты Наурызбай, Құдайменді Ж ібекбай, Сеңгірбай мен 
Ш үйкебай, Т аң сы ққож а М алыт, Қ асқарауы л М олдабай, Айнақұл Батый 
б аты рларды ң есім дерін ата ған .79 О ларды ң бәрі қ а за қ ж асақтары ны ң
жүздіктері мен мыңдықтарын басқарды. Қазақтарда әскери жасактардың 
тізілімі осы лай құры лған. О ны ң үстіне осы баты рлар Қ арасиы р маңын- 
дағы ш айқас пен А ңы рақай ш айқасы на қатыскан. К ейбір батырлар үшін 
бұл соғы с соңғы соғыс болса, басқалары үшін соғыстағы ж еңістің басы 
болды. М ысалы, О лжабай, Н ауры збай батырлар үшін солай еді.
20-жылдардың екінші жартысындағы шайқастарға ақын әрі батыр Ак- 
тамберді жырау Сарыұлы қатысты. Ол жаумен шайқасып кана қойған жоқ, 
соны мен бірге өз туындыларында Оган соғысыньің халы кты қ сипатын да 
ашып көрсетті. Н а қ о сы соғыска Үмбетей жырау да қатысты.80 К азақ хал- 
кы ның ең әйгілі ақындары мен ойшылдарының бірі Бұкар жырау бұл оқи- 
ғалардың куәсі болып қана қойған ж ок, сонымен катар өз халқымен бірге 
ж еңілістердің бүкіл сұмдығы мен Отан соғысындағы жеңістердің қуаны- 
шын да бастан кешірді.
Қ азақ батырлары мен қатардағы ж ауы нгерлерінің ерлігі мен жеке ба- 
сының каж ы р-қайраты казак батырлар эпосындағы соғыс қимылдарының 
көріністері мен суреттеулерінен бейнесін тап кан .81
Қ аратауды ң, Ү лы таудың таулы аудандарын, С ары арқа мен Ж етісу 
ж ерлерін азат ету оқиғалары халы қты ң тарихи жадында мәңгіге қалды. 
А қтасты дағы, Бұланты -Білеуті жеріндегі «Қалмаққырылған» ш айқаста- 
ры, Аңырақай шайқасы казақхалкы ны ңтарихи өткен кезінің қаһармандық 
символына айналды.
А ңы рақай ш айқасы .халы қ санасы ндағы бетбұрыс болды. Рухы көте- 
рілген халы қж оң ғарларды ж еңуге болатынын түсінді. Айбынды ж еңіске 
қарамастан, ж ау әлі де күш інде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да 
оларға қарсы ұ зақ әрі титы қтататы н күрес күтіп түрды.
Бұл күрестің ерекш е маңыздылығын сол кездің көрнекті саясатшыла- 
ры — Төле би, Қ азы бек би, Ә йтеке би, Ә білқайы р хан, сұлтандар Барақ, 
Батыр, Әбілмәмбет ж әне жас Абылай жақсы түсінді. Бүкіл халык пен оның 
рухының біртұтас каһары ны ң күшті болғаны сонша, жауды жендікке сай­
ды, кейбір дәреж еде ж айбарақаттану туындады ж әне көптеген сұлтандар
146

оқш аулану сарынын тағы ұстана бастады. Бұған коптегеи сүлтандир мен 
батырлардың біртұтас ж әне қуатты қазақ мемлекетін құруға кедсргі жа- 
саған енж ар әрекеттері себепші болды. А ңы ракай ш айқасы тағлы мдары
соның бір сабағы болып табылады. Тоқмейілсу мен әрекетсіздік кейіннсн 
қазак мемлекетіне қымбатқа түсті.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: