Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| Аңырақай шайқасы.
Ж оңғар баскыншылығына карсы казақ халкы Отан соғысының (1723—1730) жеңіспен аяқталуында А ңы ракай шайкасы аса көрнекті рөл аткарды. Ол туралы казактардың дәстүрлі ауыз әдебиетінде айтылады, сондай-ак оған М. Тынышбаевтың еңбегі71 ж әне баска да біркатар жанама деректемелер арналған. Аңыракай шайқасының уақыты туралы мәселеге кел генде барлык автор- лар негізінен бірауызды. Ауызша аңыздарды пайдаланғандар да, М. Тыныш- баевтың ізімен жүрушілер де солай. Оның үстіне 1723-1730 жылдардағы Отан соғысы окиғаларының кисыны да 1730 жыл екенін аныктайды. М. Тынышбаев «Ақтабан шұбырындыдан» кейінгі казактардың алғашкы жеңісті шабуылда- ры 1726 жылға немесе сәл кейінірек (1727) уакытка жатады ж әне Аңыракай қырғыны (Болаттың кайтыс болуы да) «1730 жылдың көктемінен кешікпей болған, өйткені сол жылдың шілдесінде Әбілкайырдың елшілігі Уфаға жетіп те үлгерді» деп сеніммен жазады.72 Соңғы жылдардағы тарихи әдебиетте Итішпес Алакөлдің орналаскан жері туралы барған сайын жиі дау айтылып жүр. Ә. Диваев «Аныракай» «Итішпес көлі маңында, Алакөл жағында... Арал теңізінен солтүстікке таман жатқан тауларға карай» жатыр деп санаған. Ж ер жағдайын жаксы білген М. Тыныш- баевтың «Аңыракай Ә. Диваев көрсететін жерде емес, Балкаш көлінің Оңтүстік шетінен оңтүстік-шығыс жағында 120 шакырым жерде жатыр, ол қазактар арасында ««Итішпес деген атпен мәлім» деп санауы орынды.73 Солай бола тұрса да, «Алакөл» көлін ің орналаскан ж ерітуралы пікірталас ж алғасы п келеді. 1997 жылы Аңыракай ғылыми экспедициясы (басшылары: ҚР Мемлекетгік хатшысы, халык жазушысы Ә. Кекілбаев, ҚР ҮҒА академигі М. Қозыбаев) 143 бұл жөнінде М. Тынышбаевтыңайтқаны дұрыс, бұл арада әңгіме Балқаштың солтүстік-батыс шеті жағында жатқан Алакөл жайында болып отыр деген тұжырымға келді. Көлдің картасын Аңырақай шайкасынан кейін 180 жыл өткен сон. XIX ғасырдың басында Ресей империясы Коныс аудару басқармасының П. П. Ру мянцев басшылык еткен арнаулы ғылыми экспедициясы жасаған. Ол өз коры- тын дысында «Алакөлдің суы тұзды-ащы... ал жағалаудан 15—20 шақырым ұза- ғанда тұши бастайды, былайша тұщы дерлік» деп атап өткен.74 Осындай сорлардың бірінде, Қошқарбайтұз деген жерде, XX ғасырдың басында тұз өндірілгені мәлім. Оның бір бөлігі түйемен Әулиеата, Пішпек ж әне Верный уездеріне тасып апарылған. Қоныс аудару басқармасы экспедициясының материалдарында Алакөл көліне сипаттама берілген. «Батпакин ж әне Аиргизен* алқаптарында, — делінген онда, — Алакөлдің жағалауы жалаңаш; тек кей жерлерде судың жа- ғасында ұсақ тал мен аласа камыс өседі; соңғысы ішінара су басып жатқан кайрандарда да өсіп тұр. Көзге көрінген аралдардың жағалаулары да осындай. Аталған алкаптардың батыс жағындағы жағалау жартасты, солай болғанның өзінде тас сирек үшырасады. Шығыс жағында — жағалау ойпатты, камысты, камыс (дұрысыракайтканда, кұрағы) барған сайын биіктеп, калындай түседі, ал Іленіңтармағы Топарға жакындағанда Балкаш өңірініңтұтас «джунглиі» басталады. Алакөлдегі су деңгейі біркелкі емес, ол толкын үрған сызығынан жаксы көрінеді».75 Алакөл мен Аңыракай таулары арасында әредік төбелер ұшырасады, шок- ш ок баялыш, изен, жыңғыл өскен сортаң-күм дала жатыр. Аңғарларда ебе- лек аралас жусан көп. Неғүрлым терең сайларда ши копалары, Хантауға жа- кындағанда тіпті кұракта кездеседі. Коныс аудару баскармасының комиссия- сы Алакөлде бытырап жаткан, өз бедерімен, өз топырағымен ж әне өсім- діктерімен көршілес шокалакты далаға, шағылдарға ұксас көптеген аралдар бар екенін айта келіп, ол кезінде шығанактардыңтүбі болған деп жорамалда- ған.. Аңыракайдың шығысында Карой алабы жатыр. Аңырақай таулары (ұзын- дығы - 75 км, ені — 5 км) Шу-Іле су айырығы жүйесіне жатады. Аңыракайдың батыс сілемдерінен Қарой алабын (шығыс жакта Күрті және Қаскелең өзендері арасында жатқан ж әне Іле өзеніне дейін жететін Карой жонымен шатыстыр- мау керек) биік емес Кұлжабасы жотасы бөліп түр. Аңыракай тауларынан Аксүйек сай, жусан дала жағына баратын Бестамакжол жолына карай бес сай шығады. Ш у-Іле су айырығының жоталары мен шокылары арасынан Хантау ерекшеленеді, онда жакындағанда киы рш ы ктас, кейде тау жыныстары ша- шылып, көбінесе тактатастар жер бетіне шығып жатады. Аңырақай экспедициясы (1998 жылғы кыркүйек) Буырыл Байтал станци- ясынан Хантауға бағыт алып, атакты Канарыкка шыкты. Бұл ордыңтерендігі казір бір метрден сәл артық, ені екі метрге жуык, оның жағалары әлдекашан кұлап, шөп басып кеткен. Бұл ұзындығы бірнеше жүз километрге созылатын алып кұрылыс, аңыз бойынша, ол кезде Балкаш, Іле және әсіресе Топар бой- ында табын-табын болып жүретін құлан аулау кезінде Жошы каза тапқаннан кейін Ш ы ңғы с-ханны ң әмірімен казылған. Әлемді дірілдеткен ұлы хан жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|